Ջերմանց մխիթարութիւն

Պատմութիւն նախագիտութեան վասն արեան ջերմերոյն։

Իսկ առաջին սկիզբն ՚ի սինէխօսն առնեմք, որ է արեան ջերմն, եւ ՚ի յար լինի իւր տաքութիւն, աննոպայ։ Իսկ վասն երեք պատճառանաց սկիզբն զսինէխօսն արարաք, որ է արեան ջերմն. մէկն՝ որ արիւնն յար է եւ մօտ եւ սիրելի հոգւոյն. եւ այլ՝ որ ինքն է թպտրող մարդկան առաջին ժամանակին։ Եւ երկրորդ՝ որ շատ է արիւնն ՚ի մարմինն մարդկան քան զայլ ցեղ նիւթերն. եւ այլ՝ որ այս ջերմս յոլով հանդիպի մարդկան մանաւանդ ՚ի տաք ժամ եւ ՚ի տաք երկիր։ Եւ երրորդն՝ որ սաստիկ զօրաւոր է եւ սպանօղ քան զայլ ցեղ ջերմերն։

Եւ ապա հետ այսոր ասեմք զափիմեռօսն՝ որ է պալղամին ջերմն. զի պալղամն զկնի արեանն շատ է ՚ի մարմինն քան զայլ նիւթերն. եւ այլ որ յոլով հանդիպի մարդկան այս ջերմս։ Ապա հետ այսոր յիշենք զտռիտէօսն, որ է խարտէշ մաղձին ջերմն. զի խարտէշ մաղձն այլ աւելի լինի ՚ի մարմինն քան զսաւտայն, որ է սեւ մաղձն. եւ խարտէշ մաղձին ջերմն շատ հանդիպի մարդկան քան զսաւտային ջերմն։ Եւ ապա հետ այսոր նշան տամք զտետռատէօսն, որ է սաւտային ջերմն. զի սաւտայն սակաւ է ՚ի մարմինն քան զայլ նիւթերն, եւ ինքն որպէս հիմն է այլ նիւթերոյն. ապա պարտ է մեզ շարել զնոսա կարգով, զերդ որ բնութիւնն շարեաց։

Արդ արժան է յառաջ գիտենալ զբորբոսիլն զչորս նիւթերոյն՝ որ ՚ի մեզ են, զարեան եւ զպալղամին եւ զմաղձերոյն եւ խարտէշ եւ սեւն. եւ թէ զի՛նչ ցեղ լինին, եւ ի՛նչ պատճառանաց, եւ զի՛նչ ծնանի ամէն մէկ ՚ի բորբոսիլն ՚ի մարմինն։ Արդ ամէն մէկ ՚ի չորիցս յայսցանէ կամ ՚ի ներքս ՚ի յերակսն բորբոսի, եւ կամ ՚ի դուրս ՚ի յերակացն ՚ի յանդամ մի ՚ի յանդամոց մարմնոյն։ Յորժամ արիւնն ՚ի ներքս ՚ի յերակն բորբոսի, նա պատահի յիւրմէն ջերմն, որ հանապազ է իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի։ Եւ յորժամ պալղամն ՚ի ներքս ՚ի յերակսն բորբոսի, ընծայի իւրմէն ջերմն՝ որ ասի ափիմեռինօս, որ ՚ի յար եւ հանապազ լինի իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի. բայց ժամ մի պնդէ եւ ժամ մի թուլանայ։ Ապա թէ ՚ի դուրս ՚ի յերակացն բորբոսի պալղամն, նա պատահի ջերմն՝ որ ափիմեռինօս ասեն, որ յամէն օր նուպայ ունի տասն եւ ութ պահ։ Եւ յորժամ խարտէշ մաղձն ՚ի ներքս ՚ի յերակս բորբոսի, ընծայի յիւրմէն ջերմն՝ որ տռիտէօսն անուանեն. նոյնպէս եւ այն հանապազ լինի եւ առանց նոպայի։ Եւ իւր նշանն այն է՝ որ օր մի պնդի իւր տաքութիւնն եւ օր մի կակղնայ։ Ապա թէ դուրս ՚ի յերակացն բորբոսի խարտէշ մաղձն, նա առնէ զտրիտէօս ջերմն, որ օր ընդ մէջ նուպայ ունի երկոտասան պահ։

Եւ յորժամ սեւ մաղձն՝ որ է սաւտայն՝ ՚ի ներքս ՚ի յերակսն բորբոսի, նա առնէ զտետռատէօս ջերմն, որ եւ զայն իսկ յար ասեն. բայց երկու օրն խիստ լինի իւր տաքութիւնն նոպայով, եւ օր մի կակուղ առանց նոպայի. բայց այս ջերմն յուշ հանդիպի մարդկան։ Զի ասէ Գաղիանոս, եթէ չտեսայ ես որ բնական սաւտայն ցներքսէ երակացն բորբոսեցաւ եւ ՚ի յար ջերմ արար։ Ապա թէ սաւտայն ՚ի դուրս ՚ի յերակացն բորբոսի, նա առնէ զտետռատէօս ջերմն, որ երկու օր ընդ մէջ ունի զնոպայն քսան եւ չորս պահ։

Եւ այլ գիտացիր՝ որ արիւնն ՚ի դուրս ՚ի յերակացն չբորբոսի, զատել ՚ի ներքս ՚ի յերակացն բորբոսի. ապա թէ իւր չաքսն շատ լինի ՚ի յերակսն, նա բնութիւնն վարէ զինքն ՚ի դուրս ընդ քիթսն, կամ ընդ նստոյ տեղին, կամ ընդ կանացիսն, եւ այլ որ նման են սոցա, եւ օգտակար լինի շատ. եւ կամ բժիշկն հնարէ եւ հանէ զաւելի արիւնն։ Ապա թէ իւր էութիւնն աւիրի, նա հերձէ զերակսն, եւ ՚ի յանդամ մին վաթի, հու եւ շարաւ ընծայի իւրմէն։

Այլ բնական արեանն գնացքն ցներքսէ երակացն լինի՝ երբ չլինի բորբոսած. եւ ինքն կերակրէ զամենայն մարմինն եւ սնուցանէ։ Ապա թէ բորբոսի եւ ներքս ՚ի յերակսն լինի, նա ընծայէ զսինեհիս ջերմն, որ է ՚ի յար տաքութիւնն եւ առանց նոպայի. ապա թէ ՚ի դուրս ՚ի յերակացն բորբոսի, ՚ի յանդամ մին ընծայէ ցաւ՝ ՚ի յայն անդամն եւ տաքութիւն, եւ առնէ զջերմն, եւ անուանեն զայն ջերմն այն անդամին անուամբն. զերդ որ թոքն որ այտչի ՚ի յարենէն, նա անուանեն թոքացաւութիւն. եւ այլ զերդ որ ջերմերն ամէն մէկ նիւթին անուամբն անուանի՝ յորմէ ընծայեցաւ, նոյնպէս եւ արիւնն յոր անդամ եւ արկնուի եւ տաքցնէ, նա այն անդամին անուամբն անուանի։