Ջերմանց մխիթարութիւն

Վասն ստածման եւ բժշկութեան տետռատէօս ջերմանն։

Տաճիկն րբղ ասէ, որ թարգմանի չորեքօրեայ, որ է երկու օր ընդ մէջ ջերմն։

Այլ գիտացիր որ այս ջերմս հինգ դէմս ունի։ Մէկն ընծայի՝ երբ այրի արոյնն, եւ ՚ի սավտայ փոխի, եւ բորբոսի. եւ երկրորդն՝ երբ մաղձն այրի. եւ երրորդն՝ երբ պալղամն այրի. չորրորդն՝ երբ բնական սավտայն բորբոսի. հինկերորդն՝ երբ մէկ մին ՚ի յայդ չորիցդ ՚ի ներքս ՚ի յերակսն բորբոսի, կրկնէ եւ երկու այրնէ զջերմն։ Եւ իւր նշանն այս է, որ երկու օր հիտրաց նուպայ առնու, եւ օր մի չառնու։

Ապա թէ այս ջերմս ՚ի յարեանն ՚ի խանձելոյն լինի, եւ զիւր նշաննին յերեւան տեսանես, տո՛ւր գարեջուր սրքնճպինով. եւ երբ եփի հիւանդութիւնն, ՚ի ձախոյ ձեռին երակ առ ՚ի բարսիլիկէն. եւ ապա յետ երակ առնելոյն՝ տո՛ւր զայս մտպուխս։

Մատպուխ հով վասն այրած արեան։

Ա՛ռ շէկ չամիչ ՚ի հատճէն հանած հնգետասան դրամ. յունապ քսան հատ. կարօսի, եւ ըռզիանի տակի կեղեւ երեք դրամ. դեղին հալիլայ, եւ քապուլի հալիլայ ՚ի կորզէն հանած եւ ձարձատ արած հինգ հինգ դրամ. զամէնս եփէ, եւ քամէ ՚ի վերայ հնգետասան դրամ խիարշամպէի միջոց. ապա աճռէ եւ քամէ, եւ արկ ՚ի ներքս շաքար երկոտասան դրամ, եւ տուր որ խմէ։ Եւ այլ զայդ նուսխատ յաւելցո ըստ հիւանդին ուժոյն։ Կերակուր՝ մաշ տուր թախթով, եւ վլիտօն. եւ տուր ՚ի մրգանց քաղցր նուռն, եւ բարունակի մեծապտուղ խաղող, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Ապա թէ յերկար քաշէ այս ջերմս, ՚ի նոպային օրն ընդ ցորեկոյ կալ այս չկերակրիլ. զի արիւնն երբ հաստանայ՝ կարիք ունի որ իւր տէրն ընդ ցորեկոյ կենայ այս անօթի, որ պարկեշտանայ արիւնն։

Ապա թէ այս ջերմս ՚ի պալղամին խորովելոյն լինի եւ ՚ի այրելոյն, եւ զիւր նշաննին յերեւան տեսանես, տո՛ւր վարդմարապայ՝ կարօսի եւ ըռազիանի ջրով, յամէն մէկէ երկու նուկի։ Ապա թէ փորն կապ լինի, տուր պատատկի ջուր կէս լիտր. եւ ասփուրի հունդ աղացած հինգ դրամ. տապարզի շաքար տասն դրամ։ Թէ այտով չկակղնայ փորն, դու կակուղ հուկնայ դիր այս նշանօքս։

Հուկնայ կակուղ՝ վասն պալղամի։

Ա՛ռ տատաշ, եւ բաբունիճ, եւ հուլբայ, եւ թեփ ՚ի կտաւի ծրարած, եւ չոր թուզ, եւ ճակընդղի ջուր, եւ հացի փորակ, եւ շաքար, եւ շիրիկ ձէթ. զայս զամէնս եփէ, եւ հուկնայ դիր զերդ իւր ռասմն է։ Եւ կերակուր լաբլաբ, որ է պատատուկ, չամչով եփած, եւ քաղցր նշի ձիթով եփած. կամ սիսռան ջուր տուր լուացած ձիթով, կամ ճակընդղի բազուկ տուր։

Եւ այլ պատեհ է որ այս ջերմանս տէրն վերաբերութիւն այնէ ՚ի հիւանդութեան սկիզբն սամթի ջրով եւ մեղրով եւ աղով. եւ ՚ի նոպային օրն ընդ ցորեկոյ կալ բնիկ. ապա երբ անցանի եւթն նոպայն, զայս մտպուխս տուր։

Մատպուխ, որ օգտէ պալղամի։

Ա՛ռ կարօսի հունդ, եւ անիսոն, եւ կրտմանայ եւ առուի դաղձն, եւ նանխաւայ հինգ հինգ դրամ. վայրի ծաթրին եօթն դրամ. շէկ չամիչ ՚ի հատճէն հանած հնգետասան դրամ. զամէնս եփէ չորս լիտր ջրով, մինչեւ մնայ մի լիտր։ Ապա պարզէ, եւ տուր յամէն օր չորս նուկի եղկ. բայց ՚ի նոպային օրն մի՛ տաս. եւ վերաբերութիւն այրնելն օգտէ։ Եւ երբ տաս, տուր այս դիմօքս. տուր աղի ձուկն ուտելոյ, եւ ՚ի վերայ ջուր մի՛ տաս խմելոյ, եւ վերաբերութիւն տուր այրնել, օգտէ. եւ ապա հետ այտոր ընդ ցորեկոյ տո՛ւր կենալ, զի խիստ օգտէ այս ջերմանս։

Մաճուն, որ օգտէ պալղամի։

Այլ դեղ որ օգտէ այդ ջերմանտ՝ երբ եփած լինի նիւթն. ա՛ռ նանխուայ տասն դրամ. անիսոն, եւ քարաւէ եօթն եօթն դրամ. դարապղպեղ երեք դրամ. զանճապիլ չորս դրամ. անգուժատ հինգ դրամ. սումպուլ տասն դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ. եւ յիստկած մեղրով շաղւէ. եւ տուր երկու դրամ եւ կէս ռազիանի եւ կարօսի ջրով. բայց ՚ի նոպայի օրն մի՛ տաս։

Հապ, որ օգտէ սէվտայի եւ պալղամի։

Այլ հապ որ օգտէ այս ջերմանս. ա՛ռ աֆթիմոն, եւ թրպութ տասն տասն դրամ. քարաւէ, եւ անիսոն եւթն եւթն դրամ. վարդ ութ դրամ. կարօսի, եւ ըռզիանի հունդ երեք երեք դրամ. պասպայիճ եօթն դրամ. սպիտակ աղարիկոն ութ դրամ. հնտիկ աղ հինգ դրամ. եարիճփեկրայ հնգետասան դրամ. զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ աննխի ջրով շաղւէ, հապեր արա մէկ պղպեղի հատի չաք, եւ ՚ի շուքն չորացո, եւ տուր դրամ ու կէս յերեկոյէն եղկ ջրով. յամէն հինգ օր տուր զայդ հապտ. օգտէ։

Ղուռս, որ օգտէ պալղամի եւ սավտայի։

Եւ այլ օգտակար է այս ջերմանս այս կուրսս։ Ա՛ռ սատապի տերեւ, եւ համամայ չորս չորս դրամ. սալիխէ, եւ անայրեց ծծում երկու երկու դրամ եւ կէս. աֆթիմոն երեք դրամ. կղբու ձու մի դրամ. մարուխի քամուքս եօթն դրամ. սպիտակ խաշխաշ վեց դրամ. չոր զուկի, եւ անիսոն երեք երեք դրամ. զամէնս աղա եւ մաղէ, ջրով շաղւէ եւ կուրս արա կէս կէս մթխալ, եւ ՚ի շուքն չորացո, եւ տուր կուրս մի աղցած եւ մաղած՝ եղկ ջրով, յառաջ քան զնոպայն երեք պահով. օգտակար է։

Ապա թէ այս ջերմս ՚ի խարտեշ մաղձին ՚ի յայրելոյն լինի, եւ զիւր նշաննին տեսանես յերեւան, տո՛ւր գարեջուր եւ սրքնճպին, կամ թմրհնտոյ ջուր եւ ըռազիանի ջուր սրքնճպինով։ Եւ երբ նոպայն թողու, վերաբերութիւն տուր այրնել սրքնճպինով եւ եղկ ջրով. եւ կակղացո զբնութիւնն պատատկի ջրով, եւ խիարշամպէի միջով, եւ վարդմարապայով։ Եւ տուր կերակուր՝ մաշ եւ վլիտօն եւ դդում, եւ այլ զոր ինչ նման են այսոց. եւ տե՛ս որ ընդ ցորեկոյ չպահես։

Մատպուխ սաֆրայի։

Ապա թէ կարիք լինի՝ որ զբնութիւնն լուծանես, տուր մտպուխ այս նշանօքս։ Ա՛ռ սեւ հալիլայ եւ դեղին հալիլայ՝ ՚ի կորզէն հանած, եւ անծախոտ, որ է սատթարաճ, եւ թմրհնտի, եւ խիարշանպայ, եւ դամոյնաչիր, եւ յունապ, եւ թառանկպին. զամէնս մտպուխ մին եփէ, եւ տո՛ւր ըստ հիւանդին ուժոյն։ Եւ երբ հիւանդութիւնն եփի, երակ առ, զի մաղձն ՚ի յայրիլ լինի. եւ տուր կերակուր՝ զոր յառաջդ ասացաք. եւ տուր միրգ՝ քաղցր նուռն, եւ բարունակի մեծապտուղ խաղող, եւ յերկայն հասած խարբզակ, որ է սեխ, որ չլինի քաղցր. եւ ըմպելի տուր սրքնճպին եւ ճուլապ։

Ծեփելիք գլխացաւու։

Ապա թէ գլխացաւութիւն դիպի, ծեփելիք արա բաբունաճով եւ մանիշակով եւ գարէկորկտով։ Ապա թէ տաքութիւն դիպի, յաւելցո ՚ի յայդ ծեփելիքդ խաշխաշի կեղեւ, եւ հազրի հունդ. եւ հազար տուր ուտելոյ՝ հում եւ խաշած, եւ ՚ի քիթսն սղուտ արա՛ մանիշակի ձիթով։ Այլ հաւու ձագ մի՛ տաս ուտելոյ, եւ ոչ տուռայճ յայդ ցեղ ջերմս՝ ցուր եօթն նոպայն անցանի, զատել՝ տեսանես որ զօրութիւն վատուժել լինի. զի պատրաստութիւն զնիւթն պարկեշտ այրնէ, եւ ՚ի դուրս վաթէ։ Ապա հետ երեք շաբաթու տուր հաւու ձագ, եւ տուռայճ, եւ տահուճ. ապա հետ քառասուն աւուր տուր տարեկան ոչխարի միս։

Եւ այլ այս ջերմանս սկիզբն կուրս մի՛ տաս, եւ ոչ ՚ի յայլ ջերմերոյն, զի կուրսն հաստցնէ զխլտն, եւ արգիլէ զարձակելն։ Եւ այլ ՚ի գարնան աւուրքն պատեհ է որ պատրաստ կենաս ՚ի սուր դեղերոյն, զի կրկնէ զջերմն եւ երկու այրնէ. եւ իւր նշանն այս է՝ որ երկու օր հիտրաց նոպայ լինի, եւ օր մի չլինի։ Եւ այլ զոր ՚ի բան տանիս ՚ի յայդ դեղերոյտ՝ ՚ի հիւանդութեանն սկիզբն մի՛ տաս, մինչեւ կատարի հիւանդութիւնն, եւ ՚ի լման եփած լինի։

Այլ գիտացիր որ կան դեղեր՝ որ խասիաթով օգտեն այս ջերմանս, զոր այլ առաջինքն փորձեցին. եւ չէ այդ արմացք. զի մեր վարդապետն Գաղիանոս յիշել է, թէ փեննայն՝ երբ ՚ի բազուկն կապեն, կամ ՚ի վիզն յուխտաւորին, օգտէ. եւ այլ մենք կանք եւ տեսանեմք զմկնատիզ քարն՝ որ է խանդումանդ, որ խասիաթով զերկաթն կուքաշէ. նոյնպէս եւ կան ՚ի դեղերն՝ որ կարող են խասիաթով հակառակ գալ խառնուածոցն հիւանդութեան։ Եւ այլ կանք ու տեսանենք ՚ի վայրի կենդանեացն՝ որ առնուն խոտեր եւ դնեն իւրեանց տեղեստանն, նա թշնամին որ գայ այն երէին, նա այն խոտն հակառակ գայ խասիաթով, եւ չտայ մուտ այրնել՝ ուր ինքն լինի։ Եւ այլ փորձեցին որ զառաջինքն, եւ զայս շատ են փորձել, զի խոզին ոսկրն՝ երբ կտաւով ՚ի վիզն կապեն՝ որ այս ջերմս ունի, օգտէ. այլ խասիաթն առանձինն եւ իւրական գործ գործէ։ Այլ երբ զհիւանդին զհանդերձին դղացկանի հագցնես, եւ այլուվայր հանես, եւ հիւանդին հագցնես՝ առանց լուանալոյ, օգտէ ՚ի յայս ջերմանս։ Այլ զսարդն՝ որ զճանճն որսայ՝ կտաւով ՚ի ձախոյ բազուկն կապես, օգտէ։ Այլ թէ զսարդային ոստայնն ձիթով խառնես, եւ զհիւանդին զամէն մարմինն օծանես, օգտէ այն ջերմանն՝ որ ՚ի պալղամին խորովելոյն ընծայի. օգտէ։ Եւ զայդ եւ Հիմասվարայ որդին ասաց, բայց սրայելացին ասաց՝ թէ զխոզին ոսկրն փորձեցի, եւ գտայ որ օգտեց ՚ի հիւանդութեանն ՚ի վերջքն։

Մասրճուայն ասէ ՚ի նոյն պատճառդ, եթէ ընծայի այս ջերմս՝ յորժամ երեք նիւթն այրին, եւ ՚ի սաւտայ դառնան. եւ երբ բորբոսին, ապա ընծայեն զայս ջերմս՝ որ տետռատէօս ասեն։ Մէկն՝ արիւնն յորժամ այրի, իւր պարկեշտն ՚ի խարտեշ մաղձն դառնայ, եւ թանծրն ՚ի սաւտայն. եւ երկրորդն խարտեշ մաղձն է որ այրի. եւ երրորդն՝ պաղղամն խորովի։ Եւ իւրեանց նշանն այս է, որ երեսաց գոյնն պղտոր լինի, եւ մարմնոյն կաշին չոր եւ խոշոր լինի, եւ բնութիւն կապ լինի, եւ քիրտքն սակաւ լինի, եւ գոզն խիստ նեխահոտ լինի, եւ մաճասին երակն փոփոխական եւ անհաւասար լինի։

Իսկ իւրեանց ստածումն այս է, որ թէ ջերմանն պատճառն արիւնն լինի, երակ առ ՚ի բասիլիկէն ըստ զօրութեանն, եւ ըստ հիւանդին ուժոյն արիւն հան. ապա գարեջուր եւ սրքնճպին տուր։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, ա՛ռ դամոյնի եւ յունապի ջուր, եւ շաքարով տուր. եւ ըղըրդական ջուր՝ ընդ թթու եւ քաղցր նռան ջուր ՚ի բանի պահէ։ Եւ երբ նոպային օրն լինի, սրքնճպին տուր տաք ջրով։ Ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի, կերակուր հաւու ձագ տուր՝ զիրպաճ եփած։ Ապա թէ ՚ի գոզն եփելոյ նշան երեւնայ, եփած աֆթիմոնն տուր, որ զմարմինն ՚ի հիւանդարար նիւթէն սրբէ. եւ հետ այնոր տասն դրամ ՚ի շաքարէ վարդմարապայ ՚ի բանի պահէ։

Սահակն ասէ. եթէ պատճառն այրեցած մաղձն լինի՝ որ ՚ի սաւտայ փոխեցաւ, իւր ստածումն այն է՝ որ գարեջուր տաս, եւ սրքնճպին տաս, եւ այլ ամենայն իրք՝ որ զմարմինն հովցնէ, օգտէ։ Եւ զբնութիւն լուծէ մրգանց ջրովն, եւ ամենեւին երակ մի՛ առնուր. բայց վերաբերութիւն արա՛ սրքնճպինով եւ տաք ջրով ՚ի նոպային ժամն, որ ստամոքսն ՚ի հիւանդարար նիւթէն սրբէ։ Եւ ՚ի յայն աւուրքն՝ որ չունի զնոպայն, ազոխի ջրով մուզաւարայ տուր, եւ յամենայն բանէ՝ որ զմարմինն դատէ՝ պատրաստ կենայ, օգտակար է։

Ապա թէ պատճառն այս ջերմանս այրեցած պալղամն լինի, որ ՚ի սաւտայ փոխեցաւ, եւ բորբոսեցաւ, իւր ստածումն այն է, որ ՚ի յանօթուց մեղրով հին վարդմարապայ ուտէ, եւ բադիանի ջուր սրքնճպինով ՚ի բանի պահէ, եւ զբնութիւնն կակղցնէ յունապի ջրով եւ քապուլի հալիլայով. եւ յամէն ՚ի պալղամի կերակրոց պատրաստ կենայ։ Եւ երբ ջերմն ՚ի վճարն գայ եւ ՚ի յարձակելն, սակաւ սակաւ գինի տուր. եւ կերակուր՝ հաւ զիրպաճ եփած ՚ի բանի պահէ։ Ապա թէ այս ջերմանս ստամոքն վատուժ լինի, զծորին կուրսն սրքնճպինով ՚ի բանի պահէ, օգտակար է եթէ Աստուած կամի։

Մասրճուայն ասէ ՚ի նոյն պատճառդ եւ ՚ի նոյն ջերմնդ՝ զոր տետռատէօս կոչեն, եթէ բնական սաւտայն չբորբոսի։ Իսկ Բագարատ եւ Գաղենոս ասեն, եթէ բորբոսի անճարակ. զի ամենայն իրք՝ որ գիճութիւն ունի ՚ի բնութիւնն, կամ ՚ի յէութիւն, բորբոս ընդունի. եւ սաւտայն՝ թէպէտ եւ բնութեամբ չոր է, բայց էութեամբ կակուղ է, եւ հոսի ՚ի ձեռն գիճութեան, անճարակ ընդունի զբորբոսն։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ ՚ի նոպաթին ժամն՝ անդամոցն խաղալն խիստ լինի, եւ ՚ի ձեռն տուժելոյն՝ թուի թէ կումանտրեն զոսկերքն, եւ զատամունսն ընդ իրար կրճտէ, եւ նոպայն յերկար լինի։

Ապա պարտ է բժշկին՝ որ ՚ի յայս ջերմս ՚ի հիւանդութիւն աղէկ իմանայ զպատճառն եւ տեսանէ, թէ ՚ի յայտ ՚ի չորիցդ որն է պատճառն՝ որ զջերմն արար. արեա՞նն սաւտայն լինի պատճառն, եթէ պալղամին սաւտայն, եթէ խարտէշ մաղձին սաւտայն, եթէ ինքն՝ որ է բնական սաւտայն։ Ապա թէ պատճառն ՚ի յարեանն ՚ի սաւտային բորբոսելոյն լինի, իւր ստածումն այս է, որ սկիզբն երակ առնու ՚ի բասիլիկէն, ըստ կարեացն եւ ըստ հիւանդին ուժոյն արիւն հանէ. ապա թէ հիւանդն վատուժ լինի, չէ պատեհ երակ առնուլ։ Ապա թէ երակ կամիս առնուլ, զկնի նոպային ՚ի մէկայլն օրն առ երակ։ Ապա թէ բնութիւն կապ լինի, զկակուղ հուկնայն ՚ի բանի պահէ. զի հուկնային գործն ՚ի յայս հիւանդութեանս լաւ է եւ օգտակար քան զդեղ առնուլն։ Եւ ՚ի յայն օրն՝ որ ջերմանն նոպայն լինի, կերակուր չուտէ, եւ հով ջուր խմէ. եւ երբ կերակուր տաս, հաւձագ տուր եւ տուռայճ, օգտէ։

Ապա թէ պատճառն խարտեշ մաղձին սաւտայն լինի, որ բորբոսեցաւ, իւր ստածումն այն է՝ որ ՚ի սկիզբն հիւանդութեան զբնութիւն կակղցնես հալիլայով եւ մանիշակի շարապով։ Ապա թէ սկիզբն այս ջերմանս ՚ի յամռան աւուրքն լինի, գարեջուր տուր սրքնճպինով։ Ապա թէ առնուս զժռատն՝ որ է ազոխն, եւ ծեծես, պասպայիճ խառնեալ տաս, շատ օգտէ. եւ ՚ի խաւարտացն հազար եւ ըղըրդական տուր։

Ապա թէ այս ջերմանս պատճառն ՚ի պալղամիկ սաւտայէն լինի՝ որ բորբոսեցաւ, իւր ստածումն այս է՝ որ սկիզբն հիւանդութեան զբնութիւն կակղցնես այս դեղովս։ Ա՛ռ թրպութ մաղած, եւ մազտաքէ, եւ մեղրով վարդմարապայ, տաք ջրով տրորէ, եւ տուր, օգտէ։ Ապա թէ զօրութիւն հիւանդին տկար լինի, կերակուր հաւձագ տուր, եւ տուռայճ, զոր պարկեշտ համեմնով զուգած լինի. այլ օշինդրին կուրսն այս ջերմանս շատ օգտէ։

Ապա թէ այս ջերմանս պատճառն բնական սաւտային բորբոսելն լինի, իւր ստածումն այս է՝ որ իւր սկիզբն թեթեւ մտպուխ տաս, յոր եփած լինի պասպայիճ, եւ աֆթիմոն, որ մարմինն ՚ի հիւանդարար նիւթէն սրբի, եւ ՚ի թթու կերակրոց պատրաստ կենայ։ Եւ բնական սաւտային ստածումն ոճով ՚ի քառասներորդ երկրորդ գլուխն գտանես, ամենովտ օգտէ մեծ թիրեաքն, եւ միթռիտոսն, մանաւանդ ՚ի ձմեռնաւուրքն, օգտէ թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈւԽ ԽԱ

Պատմութիւն նախագիտութեան վասն բնական սաւտային ջերմանն, եւ իւր ստածմանն։

Բնական սաւտային ջերմանն նշաննին այս են, որ իւր առաջին պատճառն նշաննին այս ջերմանս. եւ են նոքա զերդ զխառնուածքն, եւ տարիքն, կերակուրն, եւ ըմպելիքն, ժամն, եւ սովորութիւն, եւ փայծղանացաւութիւն։ Եւ իւր նոպայն քսան եւ չորս պահ լինի. իսկ թէ այլ կարճ լինի քան զքսան եւ չորս պահն, նա չէ բնական սաւտայն մէն, այլ խառն ունի այրած մաղձէն, կամ ՚ի յայրած ՚ի յարենէն. ապա թէ այլ աւելի լինի նոպայն քան զքսան եւ չորս պահն՝ նոյնպէսն չէ բնական սաւտայն մէն, այլ խառն ունի յայրած պալղամէն։ Ապա երբ լինի՝ որ ՚ի նոպային սկիզբն ցրտանայ եւ սռսռայ, եւ ՚ի հետն ցաւ լինի, զերդ զյօդուածացն տուժիլն, եւ ոսկերացն կտրտիլն. բայց ծարաւն սակաւ լինի քան զայն՝ որ այրած մաղձէ լինի, կամ յայրած պալղամէ։

Վասն ստածման եւ բժշկութեան բնական սաւտային ջերմանն։

Ի Գաղիանոսի ասացելոցն պատեհ է ՚ի յառաջի ստածումն զմարմինն տեսանել, թէ արիւնն յաւելցել լինի, պարտ է երակ առնուլ. ապա թէ փայծաղն հաստ լինի, վստահացիր եւ արիւն հան. ապա թէ արիւնն սեւ լինի, այլ յօժարութեամբ հան զարիւնն. ապա թէ կարմիր լինի եւ նօսր, առ ժամն կապէ զերակն, եւ մի՛ թողուր որ արիւն հանէ. եւ զերակն զոր կտրես՝ զկաթուղիկէն առ, կամ ՚ի բասիլիկէն։ Եւ կերակուր զայն տուր՝ որ քամի չընծայէ, եւ ոչ այտոց ՚ի ստամոքսն. մանաւանդ զայն տուր, որ զքամին արձակէ, դիւրահալ լինի եւ մարսական, եւ բնութեանն կակղական լինի. այլ քանի կարես զբնութիւն կակուղ պահէ։ Ապա թէ չկակղանայ, դու կակուղ հուկնայ դիր ՚ի յառաջ. եւ հետ այնոր այլ ուժով հուկնայ դիր, եւ պատրաստեցո ՚ի խոզի մսէ, եւ յամենայն իրաց՝ որ թանծր ղորկուտ են, եւ յուշահալ, եւ յամենայն իրաց՝ որ հով են եւ գիճային. եւ տո՛ւր գինի նօսր եւ սպիտակ, զոր չափաւոր տաքութիւն ունի. եւ տո՛ւր թռչնոյ միս, զերդ տուռայճին, եւ տահուճին, եւ սալամու, եւ հաւձագ. եւ ՚ի ձկանցն տուր զոր միսն քնքուշ լինի, եւ զայն՝ որ թանծր միս ունի եւ ղորկուտ, մի՛ տաս. այլ զաղի ձուկն եւ մանանեխ տալ մարթի, բայց ժամ ժամ. այլ թէ յերեք պղպեղեան մաճունէն, եւ ՚ի չամանի մաճունէն տաս՝ պատեհ է։

Այլ զոտիցն աճըռելն, եւ զտատան այրնելն, եւ ՚ի բաղնիս մտելն մի՛ արգիլես, այլ թո՛ղ լինի ըստ իւրոյ սովորութեան։ Բայց ՚ի բաղանիս մտելն եւ աճըռելն օգտէ՝ քան ՚ի վրայն ջուր ածելն։ Եւ յայն երկու օրն՝ որ հանկիստ լինի՝ ՚ի ձի հեծնելն, եւ զտատան այրնելն մի՛ արգիլես։ Եւ զայս զամէնս՝ զոր ասացաք, պատեհ է որ հիւանդութեան սկիզբնէն մինչեւ ՚ի հիւանդութեան ՚ի կատարիլն լինի։ Ապա երբ գիտենաս որ հիւանդութիւնն կատարեցաւ, պատեհ է որ զիւր թպտիրն այլ պարկեշտ այրնես, նոյնպէս եւ զիւր զկերակուրն՝ քան զայն՝ որ երբ էր սկիզբն, եւ քան զայն՝ որ այլ յետոյ այրնես։

Լերդին եւ փայծղան պէտ արա ծեփելով, եւ ջեռոց այրնելով, որ կակղցնեն զպնդութիւնն, զձկտիլն. եւ ՚ի բան տար զդեղերն՝ որ զգոզն յորդորեն։ Եւ երբ տեսանես զնշաննին, որ հիւանդութիւնն եփեցաւ, դէմն ՚ի լուծման դեղերն արա՛, այն դեղերովն՝ որ զսեւ մաղձն լուծանեն, եւ զայդ շատ հետեր արա. բայց ՚ի յայն ժամն՝ որ հիւանդութիւնն եփած լինի։

Վերաբերութեան։

Եւ այլ տե՛ս աղէկ եթէ չկայ պատճառ՝ որ արգիլէ զքեզ, ա՛ռ սեւ վրացի խարբախի կոճ, եւ ՚ի բողկն դիր՝ զերդ իւր ռասմն է. ապա զբողկն տուր որ ուտէ, եւ վերաբերութիւն այրնէ։ Ապա այն հիւանդն՝ որ վերաբերութիւն չկարէ այրնել, տուր լուծման դեղ, տուր զոր ուժովն լինի. եւ այլ հետ այտոր զթիրեաքն տուր՝ զի շատ օգտէ։ Եւ այլ քան զամենայն դեղեր՝ որ գրեալ են, եւ զոր մենք փորձեր ենք, եւ սովոր ենք տալոյ, այն դեղն է՝ որ անկժատ ունի, եւ ինք յակրաբադինն կայ գրած։

Իսկ այն մարդիկն՝ որ հիւանդութեան սկիզբն զայդ դեղերդ ՚ի բան տանին, կամ յառաջ քան զայն՝ որ հիւանդութիւնն կատարի, զհիւանդութիւնն կրկնեն եւ երկու այրնեն, եւ շատացնեն զջերմն. եւ իւր նշանն այն է՝ որ երկու օր նոպայն հիտրաց գան, եւ մէկայլ օրն չգան։ Եւ ես տեսայ մարդ մին ՚ի բժշկաց, որ ետ իւր հիւանդին թիրեաք յառաջ քան զայն՝ որ հիւանդութիւնն կատարէր. եւ ունէր մարդն այն երկու ջերմն՝ զոր ասացի, նա յաւելցան ջերմերն, եւ յիրար կցեցան, եւ եղան մի՝ ջերմ մի յար, եւ սպանին զհիւանդն։

Բայց մեծ իմաստասէրն Սինայի որդին ասէ, եթէ այս ջերմս՝ որ անապակ ՚ի բնական սաւտայէն լինի, որ է արեան մրուրն, պատեհ է որ սկիզբն կակղցնես զբնութիւնն պատատկի ջրով, եւ փենիտ շաքարով. եւ ՚ի բան տար վարդմարապայն շաքարով եւ մեղրով սնուցած, զի օգտակար է շատ։

Մատպուխ սէվտայի։

Ա՛ռ քապուլի հալիլայ, եւ սեւ հալիլայ ՚ի կորզէն հանած եւ ձարձատ արարած տասն տասն դրամ. պալիլաճ, եւ ամլաճ, սենեմաքի, եւ մարուխի տակ հինգ հինգ դրամ. դամոյնաչիր քսան հատ. շէկ չամիչ ՚ի հատճէն հանած քսան դրամ. ղաֆէթ, հոռոմ օշինդր, եւ եզնալեզու, եւ պատրանպօյէի տերեւ, եւ պասպայիճ չորս չորս դրամ. աստախօտօս երեք դրամ. զամէնս եփէ չորս լիտր ջրով, մինչեւ մնայ կէս լիտր. ապա ա՛ռ աֆտիմոն եօթն դրամ, եւ ՚ի ներս ՚ի մտպուխն ընկէ, խառնէ, եւ ՚ի կրակէն ՚ի վայր կալ, եւ պահ մին համբեր տուր. ապա աճռէ զամէնն, եւ պարզէ. եւ ա՛ռ ՚ի յայդ ջրէտ հարիւր դրամ, եւ դի՛ր ՚ի վերայ մթխալ մի աղցած եւ մաղած սապռ սուկուտրի, եւ կէս մթխալ նաւթի աղ, եւ երկու տէնկ սեւ վրացի կոճ. եւ հետ նոպային ՚ի մէկայլ օրն տուր որ խմեն եղկ, զերդ այլ լուծման դեղի ռասմ է։

Եւ երբ զամէնտ արարեալ լինի, տո՛ւր ղափտի կուրս եւ մթխալ մի ընդ երկու նուկի սրքնճպին ջրախառն. եւ երբ հիւանդութիւնն եփած լինի, պատեհ է զայս դեղերս ՚ի բան տանել։

Սֆուֆ սէվտայի։

Ա՛ռ սեւ հալիլայ, եւ քապուլի հալիլայ ՚ի կորզէն հանած եօթն եօթն դրամ. պասպայիճ, եւ աֆթիմոն երեք երեք դրամ. զամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ ա՛ռ ՚ի դեղէտ երեք դրամ, եւ փենիտ շաքար երեք դրամ, յիրար խառնէ, եւ տուր որ առնու. եւ ՚ի վերայ տաք ջուր խմէ. ՚ի նոպային օրն մի՛ տար, այլ ՚ի մէկայլ օրն տուր. օգտէ եթէ Աստուած կամի։ Ապա թէ յերկար քաշէ այս ջերմս, եւ ձմեռն ՚ի վերայ հասանի, եւ եփելոյ նշանն երեւնայ, ապա պատեհ է ՚ի բան տանիս մէկ մի ՚ի տաք մաճուննոյն, զերդ անգժատի մաճունն, կամ անգժատի հապն, յամէն երեք օր տուր կէս դրամ. օգտէ թէ Աստուած կամի։

Էհաննայ ասէ ՚ի նոյն պատճառդ, եթէ այս ջերմս ընծայի ՚ի բնական սաւտայէն՝ որ ՚ի դուրս յերակացն բորբոսի։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ երկու օր ընդ մէջ գայ նոպայն. եւ իւր սկիզբն խիստ դող լինի, եւ յերկար քաշէ. եւ հետ այնոր զտաքութիւնն ՚ի դուրս ցուցանէ. եւ իւր գոզն նօսր եւ սպիտակ լինի։ Եւ յիւր ստածումն պարտ է որ զհիւանդն չպատրաստեցնես խիստ, որ զօրութիւնն չտկարանայ եւ անճարակէ, որ յերկար հիւանդութեանն զօրութիւն պիտի. եւ զօրութիւն ՚ի ձեռն կերակրոց լինի, որ չփլչի ուժն։

Իւր ստածումն այս է՝ որ ՚ի նոպային օրն վերաբերութիւն այրնէ, եւ կերակուր չուտէ եւ պալի երկու օրն կերակրէ եւ պարարէ զմարմինն։ Ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի, գառին միս եւ հաւ տուր՝ սիսռամ եփած։

Սէվտայի դեղեր։

Ապա թէ հիւանդն ծեր լինի եւ սաւտայիկ բնութեամբ, կամ գէճ բնութիւն, զանգժատի մաճունն տուր, որ ձեռն մի քանի սաւտայ եւ պալղամ լուծանի։ Եւ հետ այնոր սնուցած վարդ մեղրով, եւ մազտաքէ, եւ ծխանելիք, եւ անիսոն ՚ի բանի պահէ։ Եւ ըմպելի մեղրաջուր տուր. եւ զդեղրանքն՝ որ զսաւտայն լուծանէ՝ ՚ի բանի պահէ, զերդ աֆթիմոնն, եւ սեւ վրացի կոճն, եւ պասպայիճն, եւ սեւ հալիլէ, եւ աստախօտօս, եւ աղարիկոն, եւ սինամաքի, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա ՚ի բան տար, օգտէ։ Ի տաք եւ ՚ի գիճային կերակուր յարեցո, եւ ՚ի սաւտայի կերակրոց պատրաստ կալ, եւ ՚ի բաղնիս պակաս մտո. եւ երբ հիւանդութիւնն ՚ի վճար հասնի, զթպտիրն պարկեշտ արա. օգտակար է, եթէ Աստուած կամի։

Մասուսայի որդին ասէ, եթէ այս ջերմս յայրեցած մաղձէ լինի, նոպային շրջանն պակաս լինի, եւ հիւանդն ծարաւ անկանի. ցորեկոյ կենալն եւ քաղցենալն զեն այրնէ։ Եւ իւր ստածումն այն է, որ հետ եւթն աւուրն ըռեւանդին կուրսն տուր, եւ զանգժատին մաճունն, եւ զօշնդրին կուրսն, օգտէ։ Սրքնճպին տուր՝ որ լերդն եւ փայծաղն զօրաւոր մնայ. եւ ՚ի յամենայն շաբաթ աֆթիմոնին զհապն ՚ի բանի պահէ, որ զհիւանդութեան գլուխքն ՚ի մարմնոյն սրբէ։ Եզնալեզուի ջուր, եւ խնծորի շարապ տուր, եւ ամենեւին կաթն, եւ ոսբն, եւ պախրէմիս, եւ պատընջան, եւ յամենայն իրաց՝ որ սաւտայ ընծայեն՝ պատրաստ կենայ. ապա թէ այս ջերմս զօրաւոր լինի, այլուայր աֆթիմոնին մտպուխն տուր. օգտակար է թէ Աստուած կամի։