Պատմութիւն

ԳԼՈՒԽ Թ
Ի Քրիստոս հաւատալ եւ մկրտիլ Անուշըռուան Խոսրովայ: Մարզպանք եւ զաւրավարք Պարսից որ եկին ի Հայս յետ Վարդանայ մինչեւ ցբարձումն Սասանեան տէրութեանն:

Այս Խոսրով, որ կոչեցաւ Անուշ Ըռուան՝ ի ժամանակս իւրոյ թագաւորութեանն, յառաջ քան զապստամբութիւնս զայս, հաստատեաց զերկիր, քանզի էր խաղաղասէր եւ աշխարհաշէն: Եւ ի լինել ապստամբութեանն այնորիկ, յայնմ հետէ ընդոստուցեալ զարթեաւ ի բարկութիւն, զանձն անվնաս համարեալ իբր թէ՝ «Հայր էի ամենայն երկրի, եւ ոչ տէր, եւ սնուցեալ զամենեսեան իբրեւ որդի եւ սիրելի: Եւ արդ՝ ասէ, ի նոցանէ խնդրեսցէ Աստուած զարիւնս զայսե: Այս Խոսրով ի ժամանակս իւրոյ թագաւորութեանն կապեաց զՊահակն Ճորայ եւ Աղուանից. կալաւ ձերբակալ զարքայն Եգերացւոց, եւ առ մարտիւ զԱնտիոք Պիսիդացւոց, եւ գերեալ նստոյց առ թագաւորական կայանին:

Շինեալ քաղաք եւ անուանեալ զնա Վեհ Անջատոք Խոսրով, զոր անուանեալ Շահաստան–ի Նոկ–նոյ կոչեն: Եւ առ սա զԴարա եւ զԿաղնիկոս, գերեաց ասպատակաւ եւ զկողմանս Կիւղիկէացւոց:

/498բ/ Կալաւ սա զթագաւորութիւնն ամս ԽԸ: Եւ ի ժամ վախճանին ծագեալ փայլակնացեալ զնովաւ լոյս աստուածային Բանին. քանզի հաւատաց ի Քրիստոս, ասելով այսպէս. «Հաւատամ ի միայն Աստուած, յայն՝ որ արար զերկինս եւ զերկիր, զոր քրիստոնեայքդ պաշտել խոստովանին, Հայր եւ Որդի եւ Հոգի Սուրբ. զի նա միայն է Աստուած, եւ այլ ո՛չ գոյ բաց ի նմանէ, զոր քրիստոնեայքն պաշտենե:

Եւ հրաման տուեալ սպասաւորացն՝ զմոգպետն արձակել արքունի ի հեռագոյն տեղիս ի գործ, եւ զայլսն մերժեալ յարքունական կայենիցն, եւ կոչեալ զեպիսկոպոսապետն, որ Երան կաթուղիկոս անուանի, մկրտեցաւ ի նմանէ, եւ հրամայեաց ժամ առնել ի սենեկին, եւ ընթեռնուլ զտէրունական Աւետարանին զպատգամս, եւ հաղորդեցաւ կենդանարար մարմնոյ եւ արեանն Տեառն, եւ հրաժարեալ ի կաթողիկոսէն եւ ի տէրունեան Աւետարանէն՝ եւ արձակեն զնա յիւր տեղին:

Եւ ապա զկնի սակաւ ինչ աւուրց ննջեաց ի բարւոք ծերութեան իւրում. եւ բարձեալ զմարմին նորա քրիստոնէիցն՝ տարեալ եդին ի շիրիմս թագաւորացն: Եւ թագաւորէ Որմիզդ որդի նորա յետ նորա:

Եւ արդ՝ այս են զաւրավարք արքային Պարսից, որ եկին մի ըստ միոջէ յերկիրս Հայոց՝ յապստամբութենէ Վարդանայ Մամիկոնէից տեառն որդւոյն Վասակայ, մինչեւ ցայսաւր ժամանակի: Ոմանք մեռան ի պատերազմի, եւ ոմանք պատերազմեցան, եւ ոմանք յաղթութիւն գործեցին եւ գնացին:

Յորժամ սպանին զՍուրէն մարզպան՝ ի նմին ամի եկն Վարդան Վշնասպ ոմն, եւ գործ ինչ ո՛չ կարաց գործել. եկաց ամ մի եւ գնաց:

Ապա եկն եւ Գողոնն Միհրանն Ի հազարաւ զաւրաց սպառազինաց եւ փղաւք բազմաւք, եւ ունէր նա ընդ ինքեան սատարս բազումս ի ճամբարէ անթիւ ազգացն, որ բնակեալն են ընդ լեռնակողմամբն Կովկասու ազգք Հոնաց, եւ հրաման յարքայէն՝ զի անճետս արասցեն զարս ի յաշխարհէն Հայոց, խլել, բրել, յատակել եւ անխնայ յերկիր կործանել: Եւ եկեալ նա, բայց եթէ ուրեք յանմատոյց ամրոցաց ուրեմն մնացեալ ապրեցան մարդիկ եւ կամ թէ՝ ուրեք ի հեռագոյն աշխարհս փախստական գնացին: Բայց սակայն ո՛չ կարացին բազումք ճողոպրել. քանզի զորս /499ա/ գտանէին՝ սուր ի վերայ եդեալ սատակէին: Սա արար կռիւ մի ի Վիրս, եւ պարտեցաւ: Եկն ի Հայս, եւ առ զԱնկղ սուտ երդմամբ:

Փիլիպպոս, Սիւնեաց տէր. արար կռիւ մի ընդ քաղաք եւ ընդ Խաղամախիս. եւ [վերստին] կռիւ մի ի Վանանդ, ի յՈւթմսու գեղ, եւ յերկոսեանն պարտեցաւ. եկաց նա ամս Է եւ գնաց:

Ապա եկն ինքն արքայն Անուշ Ըռուան Խոսրով, /500բ/ որպէս ասացի, եւ արար պատերազմ մի մեծ ի Մեղիտինէ, յորում պարտեցաւ եւ գնաց:

Ապա եկն Տամ Խոսրով, եւ արար երկու կռիւս, մի՝ ի Բասեան ի Բոլորապահակի, ուր Մուրց եւ Երասխ խառնին, եւ մի՝ ի Բագրեւանդ, ի Կըթնի: Եւ յերկոսինն յաղթութիւն գործեաց մեծամեծ. եկաց /501ա/ երկուս ամս եւ գնաց:

Ապա եկն Վարազ Վզուրն եւ արար կռիւ մի ի Վանանդ ի յՈւթմսու գեղ, որ եւ նախ վանեցաւ, եւ ապա յաղթեաց. եկաց ամ մի եւ գնաց:

Ապա եկն ասպետն մեծ պարթեւն եւ պահլաւն, եւ արար կռիւ մի ի Շիրակաւանին եւ յաղթեաց. եկաց եւթն ամ եւ գնաց:

Ապա Հրահատն մարզպան, որ գնաց ի Մրծունին իւրայնոցն սատար ի պատերազմ. եւ անդ նոքա պարտեցան եւ ապա յաղթութիւն ստացան: Եւ անտի դարձեալ՝ արար կռիւ մի ի Բզնունիս ի Ծաղկաջուրն եւ յաղթեաց. եկաց չորս ամիս՝ եւ գնաց:

Ապա եկն Հրատրին Դատան մարզպան: Ապա այնուհետեւ ոչ կարացին Պարսիկք պատերազմաւ զդէմ ունել զաւրացն Յունաց: Առ սովաւ սպանաւ Որմիզդ, եւ թագաւորեաց որդի նորա Խոսրով: Եկաց ամս երկու եւ գնաց:

Ապա եկին սահմանակալք պարսիկք մինչեւ ցսպառումն խաղաղութեանն՝ որ ի մէջ Պարսից եւ Յունաց եւ ի մէջ թագաւորացն երկոցունց՝ Մաւրկայ եւ Խոսրովայ:

Եւ ապա Վընդատականն: Ապա Խորականն: Զսա սպանին զաւրք Պարսից ի Գառնի, եւ ինքեանք ապստամբեալք գնացին ի Գեղումս: Ապա Մերակբուտն: Ապա Յազդէնն: Ապա Բուտմահ: Ապա Հոյիմանն:

ՄԱՏԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԵԱՆ

Պատմութիւն թագաւորական

Վէպ արիական, վանումն տիեզերական, հէն Սասանական՝ յԱպրուէզն Խոսրովեան, որ հրդեհեալ բոցացոյց զառ ի ներքոյս ամենայն, դղորդեալ զծով եւ զցամաք, զարթուցանել զկործանումն ի վերայ ամենայն երկրի:

Եւ արդ՝ ես ճառեցից զեղելոցն յերկրի զանցից կործանմանն առասպելս վիպասանելով, զ՚ի վերուստ զարթուցեալ սրտմտութիւն, եւ զառ ի ներքոյ բորբոքեալ զբարկութիւն. զհրոյն եւ զարեան հեղեղս եւ զհինիցն արշաւանս. եւ զմահաբերն ասպատակ, զգոչիւն դիւաց եւ զաղաղակ վիշապաց, զազանց քաւդեաց եւ զարանց հսկայազանց, քաջաց սպառազինաց հեծելոց, յարեւելից յարեւմուտս, ի հիւսիսոյ ի հարաւ: Եւ զՀարաւայինն զարթուցեալ մեծաւ բորբոքմամբ՝ յարձակեալ ի վերայ միմեանց, եւ կատարել զհրամանն բարկութեան Տեառն ի վերայ ամենայն երկրի. որք իբրեւ զմրրիկ աւդոյ թռուցեալ /501բ/ փոթորկեալ ընթացեալ՝ ապականել զառ ի ներքոյս ամենայն, աւարել զլերինս եւ զբլուրս, պատառել զդաշտս վայրաց, եւ խորտակել զվէմս եւ զքարինս ի ներքոյ գարշապարաց երիվարաց եւ յառաթուր սմբակաց:

Եւ արդ՝ ասացից զվէպս ի կործանիչն եւ յապականողն Խոսրով, յԱստուծոյ անիծեալն: