Պատմութիւն

Եւ եղեւ յետ մահուանն Խոսրովայ որդւոյ Կաւատայ, եւ թագաւորել որդւոյ նորա Որմզդի ի վերայ աշխարհին Պարսից. որոյ մայր իւր դուստր էր Խաքանայ մեծի արքային Թետալացւոց, կին Խոսրովայ. հաւր սորա անուն Կայէն, որ թէպէտ ի հայրենեաց մեծագոյն՝ եւս առաւել մեծագոյն եւ գազանագոյն ի մայրենեաց կողմանէ:

Քանզի եբարձ սա զամենայն նախարարս եւ զնախնիս եւ զտունս բնակագոյնս յաշխարհէն Պարսից: Սպան սա զասպարապետն մեծ, զպարթեւն եւ զպահլաւն, որ էր ի զաւակէ Անակայ մահապարտի. զոր առեալ դայեկաց ի հինէ անտի Խոսրովայ արքայի Հայոց՝ փախուցին ի դուռն արքունի իւրեանց՝ ի կողմանս Պարսից: Եւ կատարեաց արքայն ի վերայ նորա զպարգեւսն խոստացեալս հաւրն նորա Անակայ զբուն իսկ զպարթեւական զպալհաւն անդրէն դարձուցեալ՝ թագ կապեալ մեծարեաց, եւ արար իւր երկրորդ թագաւորութեանն:

Եւ էին երկու որդիք սպարապետիս այսորիկ, անուն միոյն Վնդոյ եւ երկրորդին՝ Վստամ. /499ա/ զՎնդոյն կապեալ եդ ի Գրուանդականի, եւ Վստամ պրծեալ գնաց փախստական. եւ ո՛չ սակաւ ինչ պատերազմունս զարթոյց սա յաւուրսն յայնոսիկ շուրջ զիւրեաւ:

Եւ եղեւ ի ժամանակին յայնմիկ Վահրամ ոմն Մերհեւանդակ, իշխան արեւելից կողմանց աշխարհին Պարսից, որ հարկանէր քաջութեամբ իւրով զզաւրս Թետալացւոց եւ բռնութեամբ ունէր զԲահլ եւ զամենայն երկիրն Քուշանաց, մինչեւ յայնկոյս գետոյն մեծի, որ կոչի Վեհռոտ, եւ մինչեւ ցտեղին, որ կոչի Կաղբիոն: Քանզի զանց արար յայնկոյս նիզակի քաջին Սպանդիատայ, զորմէ ասեն բարբարոսքն, եթէ հասեալ նա պատերազմաւ մինչեւ ցայս վայր, ցցեալ զնիզակ իւր ի գետնի:

Յայնժամ արարեալ Վահրամայն այնորիկ պատերազմն ընդ մեծի արքային Մազքթաց, որ էր ի կողմանն յայնմիկ, յայնկոյս գետոյն մեծի՝ եհար զբազմութիւն զաւրացն, եւ սպան զթագաւորն ի պատերազմի. եւ ըմբռնեալ յափշտակեաց զամենայն զգանձս թագաւորութեանն այնորիկ:

Յայնժամ առաքէ առ արքայն Պարսից ի ձեռն հրեշտակաց իւրոց հրովարտակս աւետաւորս, եւ սուղ ինչ աւարամասն ի մեծամեծ գանձուցն հասելոց յաւարէ ասպատակին, նշանակ թագաւորութեանն ի պատուական իրացն, եւ զամենայն զգանձն զաւրուն շնորհէ ըստ իւրաքանչիւր արժանաւորութեան:

Արդ՝ իբրեւ տեսեալ թագաւորին Որմզդի զհրեշտակսն եկեալս աւետաւորս, եւ ընթերցեալ զգիրս ողջունի զաւրացն, եւ ընկալեալ զընծայսն աւարամասն ի պատուական յարքունական գանձուցն, թէպետ եւ խնդացեալ վեր ի վերոյ զմարդկան զմիտս հաճէր՝ այլ ի ներքուստ ցասմամբ բարբառեալ ասէր. «Ընթրիքն առաւել մեծագոյն, եւ զնշանն ի պատառոյս ճանաչեմ. բայց յայնչափ սաստիկ գանձուցն ոչ էր արժան այնչափ հասանել յարքունիսե:

Յայնժամ փոխանակ աւետաւոր /499բ/ հրովարտակին հրամայէ գրել հրովարտակ առաւել ցասմամբ, եւ արձակէ ի գնդէն համահարզանց եւ փուշտիպանացն արքունի, զի երթիցեն առ զաւրն, եւ զգանձն զամենայն ի միջի արասցեն: Եւ նոցա երթեալ սկսան պահանջել:

Յայնժամ ընդոստուցեալ զաւրն ամենայն, սպանին զհաւատարիմս արքային, եւ ի բաց կացեալ ի ծառայութենէ նորա՝ զՎահրամ նստուցին թագաւոր իւրեանց: Երդումն կնքեցին ըստ աւրինի իւրեանց. միաբանեցան եւ դարձան յարեւելից եւ դիմեցին յԱսորեստան, զի սպանցեն զթագաւորն իւրեանց զՈրմիզդ, եւ բարձցեն զտունն Սասանական, եւ հաստատեսցեն զՎահրամ յաթոռ թագաւորութեանն: Եւ փութանակի ժողովեալ եւ առեալ գնացեալ զբազմութիւն քաջ եւ մարտիկ ազգացն արեւելից:

Արդ՝ մինչեւ ցայս այսպէս շփոթ ամբոխի ի մէջ Պարսից աշխարհին լեալ՝ Յովհան պատրիկ եւ զաւրք Յունաց պատեալ պաշարեալ պահէին զքաղաքն Դըւնայ, մարտուցեալ ընդ նմա մեքենայիւքն՝ մերձ էին ի կործանել զպարիսպն: Իսկ իբրեւ եհաս լուրս այս՝ թողին զնա եւ գնացին. ճանապարհ կալեալ յԱտրպատական՝ լաստեցին զերկիրն ամենայն, հարեալ զամենայն զայր եւ զկին բերանով սրոյ իւրեանց, առեալ զամենայն առ եւ զգերի եւ զաւար՝ դարձան յերկիրն իւրեանց:

Արդ՝ իբրեւ եհաս լուր աղաղակիս այսորիկ ի դուռն Սասանականին, առ Որմիզդ թագաւորն Պարսից՝ ոչ սակաւ ինչ երկունք ահի պատեցին զնա: Եւ կոչեցեալ զնախարարս որ ի դրանն արքունի եւ զգունդս համահարզանց եւ զփուշտիպանացն, եւ խորհուրդ արարեալ՝ առնուլ զգանձն թագաւորութեան եւ զամենայն ամբոխ դրանն արքունի, եւ անցանել յայնկոյս գետոյն մեծի Դգղաթայ ընդ զոմ ի Վեհկաւատ, եւ հատանել զլարսն կամրջացն. եւ խորհէր իւր ապաւէն առնել զբազմութիւն ամբոխին արքային Տաճկաց:

Իսկ այս ոչ այսպէս պատկանէր. քանզի խորհուրդ արարեալ խորհին արանց եւ համահարզանց եւ փուշտիպանաց արքային, զի սպանցեն զՈրմիզդ եւ նստուսցեն թագաւոր զորդի նորա զԽոսրով:

/500բ/ Արդ՝ վասն զի մայր շապհոյ դուստր ասպարապետին այնորիկ, որ էր նախարար տանն Պարթեւաց, որք մեռեալ էին, քոյր Վնդոյի եւ Վստամայ. եւ ինքն Վնդոյ էր այր իմաստուն եւ խորհրդական եւ սրտիւ արիագոյն՝ /499բ/ խորհուրդ արարեալ լուծանել զնա եւ առնել իւրեանց առաջնորդ եւ գործոյն գլխաւոր: Եւ գնացեալ ի բերդն Գրուանդականի, լուծին զնա եւ զամենայն կալանաւորսն ընդ նմա, եւ արձակեալ զոմն սուրհանդակ /500ա/ հաւատարիմ երագագոյն երիվարաւք, եւ գրեալ առ Վստամ եղբայր, զի սաստիկ ստիպով վաղ հասցէ ի տեղի գործոյն. եւ եկեալ նա փութանակի:

Եւ ժողովեցան ամենայն նախարարք եւ զաւրագլուխք եւ զաւրք ի դահլիճն արքունի, որ ի ժամուն յայնմիկ հանդիպեցան անդ. եւ մտեալ ի սենեակ արքայի՝ կալան զթագաւորն Որմիզդ, եւ անդէն վաղվաղակի փորեցին զաչս նորա եւ ապա սպանին: Եւ նստուցին զորդի նորա թագաւոր ի վերայ աշխարհին Պարսից. եւ սկսան առնել պատրաստութիւն փախստեան յայնկոյս գետոյն մեծի Դգղաթայ:

Եւ ոչ յետ բազում աւուրց Վահրամն եկն եհաս փութանակի իբրեւ զխոյանալ արծուոյ: Եւ քանզի մանուկ տղայ էր Խոսրով ի թագաւորել իւրում՝ առին զնա քեռիքն իւր Վնդոյ եւ Վստամ, եւ անցին յայնկոյս գետոյն մեծի Դգղաթայ ընդ զոմ, եւ հատեալ ի բաց զլարսն կամրջացն: Եւ եկեալ Վահրամն էառ զամենայն զտուն եւ զգանձ եւ զկանայս արքունի, եւ նստաւ ի գահոյս թագաւորութեանն: Եւ հրամայեաց կապել զլաստս փայտեղէնս, եւ անց զգետովն առ ի յըմբռնել զԽոսրով:

Բայց նորա յերկիւղէն ոչինչ կարաց ունել զտեղի: Իբրեւ անցին գնացին փախստական, եւ խորհեալ ի ճանապարհի, թէ ո՞ր լաւագոյն իցէ, երթալ առ արքայն Տաճկա՞ց, եթէ առ թագաւորն Յունաց:

Ապա լաւ համարեցան առնել իւրեանց ապաւէն զթագաւորն Յունաց: «Զի թէպէտ եւ է, ասեն, թշնամութիւն ի միջի, սակայն քրիստոնեայ են եւ ողորմած. եւ յորժամ երդնուն՝ ստել երդման ոչ կարենե: Եւ գնացեալ ընդ արեւմուտս զուղիղ ճանապարհ երթեալ մտին ի քաղաքն՝ որ կոչի Խաղաբ. եւ դադարեցին անդ:

Եւ սա թէպէտ անց զգետովն՝ ոչ կարաց հասանել. յետս դարձան անդրէն ի Տիսբոն: