Պատմութիւն

Ճշմարիտ եւ ուղղադաւան նամակ Նիկիական:

Աղաչեմ զքեզ, ընթերցի՛ր՝ որ զքրիստոնէական հաւատն ունիս, աստուածասէր:

Հոգիընկալ մարգարէիցն եւ յառաքելոցն Քրիստոսի ունիմք զպատուէր՝ առնել աղաւթս խնդրուածովք ի վերայ աստուածասէր թագաւորութեանդ եւ ամենայն իշխանացն եւ զաւրաց, /535բ/ եւ բոլորովին ամենայն աստուածապահ պաղատոյդ, յոր սէրն Աստուծոյ հանգուցեալ է, եւ շնորհք աստուածային պարգեւացն յայտնի են ի վերայ ձեր:

Զի ահա թագաւորութիւն մեծ եւ հզաւր քան զամենայն թագաւորութիւնս, որ ոչ ձեռամբ մարդկան, այլ Աստուծոյ աջովն պսակեալ, զոր ոչ ոք կարասցէ փոխանորդել՝ բայց Քրիստոսի թագաւորութիւն: Նոյնպէս եւ քահանայապետութիւն սուրբ՝ շնորհիւն Աստուծոյ, նախարարք եւ զաւրք քրիստոսասէրք: Եւ մեր պանծացեալ ի լոյս աստուածասէր թագաւորութեանդ՝ անշարժ մնացաք ի մէջ չար եւ անաւրէն թագաւորացն Պարսից: Զի յորժամ բարձին զթագաւորութիւնն եւ կորուսին զամենայն զաւրս աշխարհին Հայաստանեայց, եւ ի գերութիւն վարեցին զարս եւ զկանայս, իսկ ի մնացելոցն վերայ սուր եդեալ եւ շողացուցեալ՝ ջանացան դարձուցանել ի մոլորութիւն, այլ ոչ կարացին շարժել, նաեւ «ամաչեցին եւս անաւրէնք յունայնութեան իւրեանցե*: Մինչեւ հրաման տալ Կաւատայ արքայի եւ որդւոյ նորին Խոսրովու, եթէ «Իւրաքանչիւր ոք զիւր հաւատս կալցի, եւ զՀայս նեղել ոք մի՛ իշխեսցէ. ամենեքին մեր ծառայք են, մարմնով մեզ ծառայեսցեն, իսկ վասն հոգւոցն, որ զհոգիսն դատի՝ նա գիտէե: Ապա դարձեալ Խոսրով Որմզդի՝ յետ գերութեանն Երուսաղէմի, հրաման ետ ամենայն եպիսկոպոսաց կողմանցն Արեւելից եւ Ասորեստանի ժողովել ի դուռն արքունի եւ ասէ. «Լսեմ եթէ երկու կողմանք են քրիստոնէիցն, եւ մին զմիւսն նզովէ. վասն զի չհամարին իրաւացի: Արդ՝ միաբանութեամբ ժողովեսցին ի դուռն արքունի, զի զուղիղն հաստատեսցեն եւ զթիւրն ի բաց մերժեսցենե: Եւ ժողովեցան ամենայն եպիսկոպոսունք եւ երիցունք եւ ամենայն հաւատացեալք կողմանցն այնոցիկ. եւ կացոյց ի վերայ նոցա ոստիկանս զՍմբատ Բագրատունի, զանուանեալն Խոսրովայ Շընումն, եւ զբժշկապետն արքունի: Եւ անդ էր ի գերութեանն եւ Զաքարիաս հայրապետն Երուսաղէմի եւ այլ բազում իմաստասէրք, զորս գերեալ էր Աղեքսանդրացւոց քաղաքէն. որոց հրաման ետ արքայ Խոսրով՝ արդարութեամբ ի վերայ հասանել, եւ զճշմարիտն ծանուցանել արքայի:

Եւ ժողովեցան ամենեքեան ի դահլիճն արքունի, եւ եղեւ աղաղակ. քանզի էին ոմանք ուղղափառութեան հաւատով, եւ գրոն եւ կնքով հին թագաւորացն: Եւ այլ Նեստորականք, եւ այլ բազում խառնիճաղանճ աղանդոցն: Նաեւ հրէապետն, իսկ յառաջ մատուցեալ ասէր. «Մի՛ կոչեսցի Աստուած այրն այնե: Եւ ծանուցին զբանս թագաւորին:

Պատասխանի ետ թագաւորն եւ ասէ. «Ո՞յր հրամանաւ եկն նա ի տեղին /536ա/ յայն. արդ գանալից լիցի եւ գնասցէե: Նոյնպէս եւ այլ բազմութիւն աղանդոց հրամայեաց հանել յատենէն. բայց միայն զՆիկիականն եւ զԿոստանդնուպաւլսին եւ զԵփեսոսին եւ զՔաղկեդոնին հրամայեաց քննել:

Դիպեցան անդ արք երկու եպիսկոպոսք յաշխարհէն Հայոց, արք հաւատարիմք, զորս վասն բռնութեան աշխարհին էին արձակեալ, զի ծանուսցեն թագաւորին, Կումիտաս Մամիկոնէից եպիսկոպոս եւ Մատթէոս Ամատունեաց: Ունէին պատրաստական անդ ընդ ինքեանս զգիր սրբոյն Գրիգորի: Եւ հրամայեաց թագաւորն հարցանել, եթէ «Յորո՞ց թագաւորաց ժամանակս եղեն ժողովքդ այդոքիկե: Եւ նոքա ասացին, եթէ «Նիկիոյ ժողովն առ Կոստանդիանոսիւ եղեւ, իսկ Կոստանդնուպաւլսին առ Թէոդոսիւ Մեծիւ, եւ Եփեսոսին առ Փոքր Թէոդոսիւ, եւ Քաղկեդոնին առ Մարկիանոսիւե: Պատասխանի ետ թագաւորն եւ ասէ. «Երից թագաւորաց հրամանքն ճշմարիտ թուի լինել՝ քան միոյնե Եւ ի վերայ հասեալ թագաւորն եւ վասն Նեստորի, թէ ո՛, կամ ուստի՛, կամ յորո՛ւմ ժողովի, եւ թէ զի՛նչ խաւսեցաւ, եւ հրամայեաց զՆեստորականսն հանել յատենէն անտի արտաքս: Նոյնպէս եւ վասն Քաղկեդոնի ժողովոյն հարց, եթէ «ո՞յք էի՛ն գլխաւորքե. եւ ծանուցին նմա զամենայն եւ ասացին, եթէ ինքեանք իսկ ի Նիկիայ եւ Կոստանդնուպաւլսի թագաւորքն Կոստանդիանոս եւ Թէոդոս Մեծն, իսկ յԵփեսոս՝ Կիւրեղ Աղէքսանդրու եպիսկոպոսն. եւ ի Քաղկեդոնի՝ Թէոդորետոս եպիսկոպոսն, որ զՆեստորին խորհէրե:

Էր անդ Երան անուանեալ կաթուղիկոսն, եւ այլ եպիսկոպոսունք յԱսորեստանէ եւ յԱրուաստանէ եւ ի Խուժաստանէ, եւ յայլոց աշխարհաց. վասն որոյ հրաման ետ արքայ Խոսրով քանդել զամենեցունց նոցա զեկեղեցիսն եւ սրով սատակել զնոսա, թէ ո՛չ դարձցին ի մոլորութենէն եւ ելանիցեն յարքայական պողոտայն:

Իսկ որք զՔաղկեդոնին զՎիրոյ զԱղուանից կաթուղիկոսն, եւ այլ բազում եպիսկոպոսունք ի Յունաց կողմանէ, եւ իշխանք, որք եկեալ էին ի ծառայութիւն Պարսից թագաւորին, որով եւ զփայքարն իսկ հրամայեաց տալ. բայց խնդրեաց յետկար ի կողմանցն երկոցունց, զՆիկիայն՝ որ առ Կոստանդիանոսիւ, եւ զԿոստանդնուպաւլսին՝ որ առ Մեծն Թէոդոսիւ, եւ զԵփեսոսին՝ որ առ Փոքր Թէոդոսիւ, եւ զՔաղկեդոնին՝ որ առ Մարկիանոսիւ, եւ զամենայնն քննել եւ ի վերայ /536բ/ հասանել: Եւ իբրեւ ծանեաւ զամենայն հաւաստեաւ, եւ ճշմարտութեամբ ի վերայ եհաս՝ եհարց ցնոսա եւ ասէ. «Նոքա երեքին ընդէ՞ր ոչ ասացին երկուս բնութիւնս բաժանմամբ որպէս զսոսայս. յայտ է եթէ պարտ է եւ զմեզ յերկուս բաժանել եւ երկուս ասել թագաւորս, եւ ոչ մի: Զի եւ ես յերկուց բնութեանց եմ, թէպէտ ի հաւրէ եւ ի մաւրէ թէպէտ ի հոգւոյ եւ ի մարմնոյ: Բայց աստուածութիւնն, թէ յամենայն տեղւոջ ոչ է, եւ զի՛նչ կամի զամենայն լինել կամ առնել ո՛չ կարէ, աստուածութիւնն զի՞նչ էե:

Ապա հրամայեաց հարցանել զԶաքարիաս հայրապետն Երուսաղէմի եւ զիմաստասէրն, որ յԱղեքսանդրացւոց քաղաքէն, զի զարդարն ասասցեն երդմամբ: Եւ նոցա պատասխանի տուեալ ասեն. «Եթէ ոչ էաք մեք խոտորնակս գնացեալ առ Աստուծոյ՝ եւ ոչ նա բարկութեամբ խոտորնակս գնացեալ էր առ մեզ. բայց արդ՝ երկուցեալ յԱստուծոյ՝ առաջի ձեր զճշմարիտն ասեմք: Հաւատ ճշմարիտ այն է՝ զոր ի Նիկիայն ասացին առ երանելւոյն Կոստանդիանոսիւ: Եւ նմին միաբան Կոստանդնուպաւլսին եւ Եփեսոսին. եւ նոցին միաբան Հայոց հաւատն ճշմարտութեամբ: Իսկ Քաղկեդոնի ասացեալն ոչ է միաբան նոցին, որպէս ձեր բարերարութիւնդ ծանեաւե:

Եւ հրաման տուեալ թագաւորն խնդիր առնել ի գանձու տեղւոյն, եւ գտին գրեալ զՆիկիայն հաւատս ճշմարիտս, եւ ի վերայ հասեալ ըստ միաբանութեան հաւատոյ աշխարհիս Հայոց, որ էր կնքեալ մատանեաւ Կաւատայ արքայի եւ որդւոյ նորա Խոսրովու: Յորոյ վերայ հրաման ետ արքայ Խոսրով, եթէ ամենայն քրիստոնեայք, որ ընդ իմով իշխանութեամբս են՝ հաւատ զՀայոցն կալցին: Եւ որք միաբանին ընդ Հայոց հաւատոյն ի կողմանս Ասորեստանեայց, Կամյիշով մետրապաւլիտ, եւ այլք տասն եպիսկոպոս. եւ աստուածասէր թագուհին Շիրին, եւ քաջն Սմբատ. եւ բժշկապետն մեծ: Իսկ զպատճէն ուղիղ խոստովանութեանն արքայ Խոսրով հրամայեաց կնքել իւրով մատանեաւն եւ տալ ի գանձս արքունի:

Իսկ արդ՝ զի եհան զմեզ Աստուած ի ծառայութենէ խաւարային իշխանութեանն եւ արժանի արար երկնաքաղաքացի թագաւորութեանդ, ո՞րչափ եւս առաւել քան զառաւել արժան է մեզ վայելել ի խաղաղութեան, որ եւ պարտիմք խնդրել ի Քրիստոսէ Աստուծոյ վասն բարեպաշտ եւ աստուածասէր թագաւորութեանդ՝ անշարժ մնալ մինչեւ յաւիտեանն, իբրեւ զաւուրս երկնից ի վերայ երկրի հանդերձ յաղթութեամբդ բազմաւ, տիրելով ամենայն տիեզերաց, ծովու եւ ցամաքի, որ թէպէտ եւ մարմնով էք ի մարդկային յազգէ, այլ /537ա/ ունիք զտեղիք աստուածային աթոռոյն. եւ լոյս փառաց աստուածասէր թագաւորութեանդ լցեալ ունի զառ ի ներքոյս ամենայն, պսակեալդ յերկնուստ, պարծանքդ ամենայն քրիստոնէից զաւրութեամբ աստուածային խաչին նշանաւն, նմանեալդ աստուածասէր, աստուածապաշտ, աստուածաշնորհ, քաջ եւ յաղթող փրկութենագործ երջանիկն Երակլի հաւուն քոյ, որ փրկեացն զամենայն երկիր ի դառն դահճէն: Եւ այժմ զնոյն շնորհեսցէ Քրիստոս Աստուած ի ձեռն բարեպաշտութեան քոյ:

Եւ որ վասն միաբանութեան հաւատոյ խնդիր հրամայեալ էր առնել, եւ զգիր բարեպաշտութեան խոստովանութեան արձակեալ էր առ մեզ անարժան ծառայսս, զոր իբրեւ տեսաք՝ երկրպագութիւն մատուցաք, եւ մեծաւ խնդութեամբ փառաւորեցաք զՔրիստոս, եւ աւրհնեցաք զբարերարութիւնն: Եւ արդ՝ այսպէս ուսաք զհաւատոցն ճշմարտութիւն: Յովհաննէս աւետարանիչն ասէ. «Ի սկզբանէ էր Բանն, եւ Բանն էր առ Աստուած, եւ Աստուած էր Բաննե*: Եւ նոյն դարձեալ ի Կաթուղիկէին իւրում ասէ. «Որ էրն ի սկզբանէ, զորմէ լուաքն, որում ականատես իսկ եղաք, ընդ որ հայեցաք, եւ ձեռք մեր շաւշափեցին ի վերայ Բանին կենաց**: Ահա մարմին եղեւ բան***. եւ կեանքն յայտնեցան, եւ տեսաք եւ վկայեմք եւ պատմեմք ձեզ զյաւիտենական կենացն՝ որ էր առ Հաւր, եւ երեւեցաւ մեզե****: Եւ նոյն Յովհաննէս ասէ յաւետարանին թէ «ԶԱստուած ուրուք չի՛ք տեսեալե*****: Եւ Պաւղոս ասէ. «Զոր ոչ ոք ետես ի մարդկանէ, եւ ոչ տեսանել կարող էե******: Իսկ զիա՞րդ ասէ, եթէ «Ակնատես իսկ եղաքե*******, եւ եթէ՝ «Ընդ որ հայեցաք եւ ձեռք մեր շաւշափեցին ի վերայ Բանին կենացե, եւ եթէ՝ «Որ էրն առ Հա՛ւր, եւ երեւեցաւ մեզե********: Այն կարի ահագին, որպէս պարտ իսկ է՝ ըստ աստուածութեանն. եւ այս կարի խոնարհագոյն եւ մարդասիրաբար՝ ըստ մարդկային բնութեանս: Բայց յայտ իսկ է. զի զմարմնանալն Աստուծոյ պատմէ, որպէս տէրունականն պատմէ բան, եթէ «Որ ետես զիս՝ ետես զՀայրե*********: «Զիսե ասաց. որպէս զմի, եւ ոչ «զմեզե, որպէս զերկուս: Անդ զաստուածութենէն միայն ասէ «Որ միայն ունի զանմահութիւն բնակեալ ի լոյս ահեղ եւ անմատոյցե**********, իսկ աստ՝ զմարդկութենէն եւ զաստուածութենէն, զի անտեսանելին ոչ երեւէր, այլ ի տեսանելումն տեսանէին զանտեսանելին. զի ի տեսանելումն՝ հայրենի բնութիւնն աստուածային եւ մայրենի բնութիւնն մարդկային: Զի հայրենի բնութիւնն ի մարդկային բնութիւնն միացաւ անփոփոխելի միութեամբ: Եւ ծնաւ մի տեսակ – Աստուած եւ մարդ, որպէս ճրագն: Տարսոնացին պատմէ. /537բ/ «Մի է, ասէ, Աստուած, եւ մի միջնորդ Աստուծոյ եւ մարդկանե*: Իսկ միջնորդն միոյ ուրուք ոչ է**. զի յերկոցունցն զմիութիւնն. որպէս յԱբրահամէ եւ ի Սառայէ Իսահակ ծնեալ միաբանութեամբ: Այսպէս եւ Քրիստոս ի Հոգւոյն Սրբոյ եւ ի Մարիամայ ծնեալ մի բնութիւն, անզանգ եւ անշփոթ միութեամբ, անճառ ըստ Աստուծոյ ի Հաւրէ, եւ զի ոչ լուծաւ կուսութիւնն:

Արդ՝ մի է Տէր Յիսուս Քրիստոս, Աստուած եւ մարդ. կեանք կախեալ զփայտէ առաջի աչաց ըստ նախամարգարէին ձայնի. «Որոյ վիրաւքն բժշկեցաք ամենեքեանե***: Այսպէս եւ երանելին Յովհաննէս զմիաւորութիւն պատմէ ի Կաթուղիկէին իւրում ասելով. «Սա է, որ եկն ջրով եւ Հոգւով եւ արեամբն Յիսուս Քրիստոս. ոչ ջրով միայն, այլ արեամբ եւ ջրով. եւ Հոգին է որ վկայէ, զի Հոգին իսկ է ճշմարտութիւն****: Սոքա երեքին են, որ վկայեն. Հոգին եւ ջուրն եւ արիւնն. եւ երեքինն մի են: Եթէ զմարդկան ինչ զվկայութիւն ունիցիմք՝ ապաքէն Աստուծոյ վկայութիւն մեծ է, զոր վկայեաց ի վերայ Որդւոյ իւրոյ*****, եթէ «Դա է Որդի իմ սիրելի ընդ որ հաճեցայ. դմա լուարուքե******: Եւ ոչ բաժանեաց յերկուս բնութիւնս եւ յերկուս անձինս եւ յերկուս միտս. այլ «դայնե եւ «դմայնե ասելով՝ զմիութիւնն յայտ արարեալ: Որպէս եւ սոյն իսկ աւետարանիչն յայտնէ ասելովն, եթէ «Հոգին եւ ջուրն եւ արիւնն, եւ երեքինն մի ենե*******: Եւ ի միւսումն վայրի ասէ. «Եւ արիւնն Յիսուսի Որդւոյ նորա սրբէ զմեզ յամենայն մեղացե*******: Ահա Որդի Աստուծոյ է Յիսուս Քրիստոս եւ անմարդոյ. եւ երկոքինն ի միասին մի բնութիւն: Արդ՝ զի անմարմին եւ անմահ է աստուածութիւնն՝ ամենեցուն յայտ է. բայց այն առաւել զարմացմամբ եւ բարերարութեամբ լի, սքանչելիք եւ յոյժ մարդասիրութեան նշանակ: Զի անմարմինն մարմնանայր, եւ անտեսանելին տեսանիւր, անշաւշափելին շաւշափիւր, անժամանակն սկսանիւր, Որդին Աստուծոյ որդի մարդոյ լինէր, եւ զմարդկութիւն իւր խառնէր ի թիւ աստուածութեանն իւրում: Արդ՝ զխոնարհելն մահու չափ եւ մահու խաչի՝ առաքեալն Աստուծոյ ասէ, եթէ «Մինչ թշնամիքն էաք, հաշտեցաք ընդ Աստուծոյ մահուամբ Որդւոյ նորաե*: Եւ դարձեալ ասէ. «Որ յիւր Որդին ոչ խնայեաց, այլ վասն մեր ամենեցուն մատնեաց զնաե**: Եւ դարձեալ՝ «Եթէ էր ծանուցեալ՝ ոչ արդեաւք զՏէրն փառաց ի խաչ հանէինե***: Եւ դարձեալ՝ եթէ «Աստուած զՈրդին իւր առաքեաց ի նմանութիւն մարմնոյ մեղաց՝ եւ վասն մեղաց. եւ դատապարտեաց զմեղս ի մարմնի անդե****: Զի՞նչ իցէ «դատապարտեացնե. այն է, զի խափանեաց զայն որ զիշխանութիւն մահուն ունէր, այսինքն զսատանայ: Իսկ զի՞նչ եւ առ մշակս այգւոյն ասիցէ Տէրն, եթէ «Իբրեւ մերձեցաւ ժամանակ /538ա/ պտղոյն՝ առաքեաց զծառայս իւր առ մշակս առնուլ զպտուղ նորա. եւ կալեալ մշակացն զծառայս նորա՝ զոմանս տանջեցին, զոմանս քարկոծեցին, զոմանս սպանին. յետոյ առաքեաց զորդի իւր՝ ասէ. թերեւս ամաչեսցեն յորդւոյ աստի իմմէ: Իսկ մշակքն իբրեւ տեսին զորդին՝ ասեն. սա է ժառանգն, եկայք սպանցուք զսա, եւ մեր եղիցի ժառանգութիւնն: Եւ հանել զնա արտաքոյ այգւոյն սպանինե*****: Արդ՝ ոչ միայն բանն է Որդի Աստուծոյ, այլ եւ բանն մարմինն. եւ մարմին բանին ի միասին. զի թէպէտ եւ մարդ է մարմինն, այլ եւ Աստուած է: Արդ՝ որք ի սկզբանէ ականատեսք եւ սպասաւորք եղեն Բանին՝ աշակերտաց իւրոց յայտնապէս ուսուցին: Եւ նոքա դարձեալ իւրեանց աշակերտաց զնոյն աւանդեցին, եւ դարձեալ զնոյն աւանդութիւն գրով հաստատեցին: Եւ բազումք յառաքելոցն ընկալան զձեռնադրութիւն եպիսկոպոսութեան, որպէս զՅուստիանոս եւ զԵնանկլիտոս եւ զԿղեմենտոս ի Հռոմ, եւ զԱնանիաս յԱղեքսանդրիա, եւ զՇմաւոն Կղէովպեանց յԵրուսաղէմ, զԴիոնէսիոս Արիսպագացի յԱթէնս եւ զմիւս Դիոնէսիոս ի Կորնթոս, եւ զմիւս Տիմոթէոս յԵփեսոս եւ զՏիտոս ի Կրետէս, եւ զՊաւղիկարպոս ի Զմիւռնիա Ասիացւոց, եւ զԵւոդիա, որ է Պետրոս՝ յԱնտիոք, եւ Երենիոս Գալիլեացի աշակերտ Պաւղիկարպոսի յեկեղեցւոջն Լաւոդիկեցւոց: Եւ այլ եւս անթիւ բազմութիւն սքանչելի եպիսկոպոսաց եւ քահանայից եւ հոգեկիր ճարտասանից, փիլիսոփայից եւ սքանչելի մանկանց եկեղեցւոյ, որք զճշմարիտ հաւատս եկեղեցւոյ ըստ առաքելական ձայնին գրով դրոշմեցին յիւրաքանչիւր եկեղեցիս:

Յայտնի ի Նիկիական ժողովոյն է, զի եւ նոքա լիով էին ամենեքին աշակերտք, որք յառաքելոցն ընկալան, եւ ի Նիկիայ զնոյն հաստատեցին: Քանզի ասացին զՈրդւոյ, եթէ «Նոյն բնութիւն Հաւր, որով ամենայն ինչ եղեւ յերկինս եւ ի վերայ երկրի. որ յաղագս մեր մարդացաւ եւ յաղագս մերոյ փրկութեանե: Այսպէս եւ սուրբն Գրիգոր յառաջնոցն ուսեալ՝ մեզ վարդապետեաց, եթէ «Որ ի մարմինն հաւատացին՝ ծանոյց նոցա զաստուածութիւնն իւր. եւ որք ի մարմնոյն գթեցին՝ ուրացան զբնութիւն նորա: Քանզի մարմնացաւ ի մի բնութիւն, եւ խառնեաց միացոյց զմարդկութիւնս ընդ իւրում աստուածութեանն, զանմահն ընդ մեռելոտւոյս, զի զամենայն մարդիկ անքակ արասցէ յանմահ աստուածութենէ իւրմէե: Արդ ունիմք մեք հաւատս ոչ ի նորագունից սահմանեալ, այլ որպէս ընկալաք մեք ի սուրբ առաքելոցն ի ձեռն հայրապետին մերոյ սրբոյն Գրիգորի, վարդապետելով զՏրդատ արքայ եւ զիշխանսն Հայոց աշխարհին, գոգցես եթէ Լ ամաւք յառաջ քան /538բ/ զԿոստանդիանոս: Նաեւ սուրբն Ղեւոնդ մեծ արքեպիսկոպոսն Կեսարու, ուր սնեալ եւ ուսեալ էր սուրբ Գրիգորիոս, որ եւ ձեռնադրեացն իսկ զնա ի քահանայապետութիւն, եւ նա զնոյն հաստատեաց զաւանդութիւն: Երկրորդ անգամ դարձեալ ի Նիկիայն ժողովեցան սուրբ եւ ճշմարիտ հարքն հրամանաւ աստուածասէր թագաւորին Կոստանդիանոսի, եւ ի բաց բարձին զամբարիշտ աղանդոյն մոլեգնութիւնն, եւ սերմանեցին հաւատս ճշմարիտս ընդ ամենայն տիեզերս: Ուստի եւ մերն հանդիպեալ անդ սուրբն Ռստակէս որդի սրբոյ Գրիգորի, որ ընկալաւ զհրամանս հաւատոյ ի սուրբ ժողովոյն եւ ի մեծ թագաւորէն Կոստանդիանոսէ, բերեալ մատոյց առաջի քրիստոսասէր թագաւորին Տրդատայ եւ սուրբ քահանայապետին Գրիգորի հանդերձ հրամանաւք երջանիկն Կոստանդիանոսի: Եւ ի վերայ այնորիկ հաստատեալ կամք, եւ բաւական համարիմք զնոյնս ի վարդապետութիւն ուղիղ հաւատոյս ըստ ասացելումն. «Մի՛ փոփոխեր զսահմանս հաւատոյ՝ զոր հաստատեցին հարքն քոյե:

Եւ դարձեալ երրորդ անգամ յորժամ հանդերձեցաւ թագաւորն Տրդատ, եւ առ ընդ իւր զսուրբ եպիսկոպոսն Գրիգորիոս եւ զնորին որդին զՌստակէս եպիսկոպոս, եւ ի զինուորական կողմանէն զչորեսին գահերէցս իւրոյ տաճարին, եւ հանդերձ Հ հազար արանց ընտրելոց գլխաւորաց յամենայն սահմանացն իւրոց՝ գնաց ի Հռոմ տեսանել զԿոստանդիանոս: Որ իբրեւ տեսին զմիմեանս՝ առաջի կալաւ Կոստանդիանոսի զսուրբն Գրիգորիոս. եւ նա խոնարհեալ յոտս սրբոյն Գրիգորի, զի աւրհնեսցի ի նմանէ: Յայնժամ միջնորդ կալան զհաւատսն՝ որ ի Տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ երդմամբ միաւորեցան երկոքին թագաւորքն, անշուշտ ունելով զխաղաղութիւն ընդ միմեանս մինչեւ յաւիտեան ի մէջ թագաւորացն երկոցունց: Եւ եւս հաստատեցին առ մեզ զհաւատոցն ճշմարտութիւնն, զոր հիմնադրեաց մեզ Սուրբ Հոգին:

Զայլ ժողովս ուրեք լեալ մեք ոչ գիտեմք. եւ մեք այսպէս համարիմք, եթէ այդ աստուածասէր պալատանդ յերանելւոյն Կոստանդիանոսէ եւ ի ժողովոյն Նիկիոյ ունի զհաւատոցդ հիմնադրութիւն: Եւ ամենայն որ աւելի քան զայն ունի, թէ եւ յերկնից հրեշտակ իցէ՝ նզովեալ եղիցի: Արդ ամենայն վարդապետք եկեղեցւոյ, որք փիլիսոփայական արուեստիւ գերազանցեալք եւ աստուածային տեսութեանն հասու լեալ, ճշմարիտ հիմնադրութիւն ընկալեալ ի սուրբ առաքելոցն՝ այտի ի ձէնջ աւետարանեցին ընդ ամենայն տիեզերս: Սուրբ եւ ճշմարիտ կաթուղիկոսն մեր Գրիգորիոս ի Կեսարիա Կապադովկացւոց սնեալ /539ա/ եւ ուսեալ վարդապետեաց մեզ, յոր հիմնացեալ անշարժ կամք մինչեւ ցայժմ, եւ ի վերայ նորին ունիմք վարդապետս զսուրբ հարսն ճշմարտապատումս, որ ամենեքեան զՆիկիայն խաւսեցան – Յուստիանոս, Դիոնէսիոս եւ Բեկտովր՝ Հռոմայ եպիսկոպոսք, եւ Դիոնէսիոս Աղեքսանդրացի, եւ Պետրոս վկայ, եւ Թէոփիլոս, եւ Աթանաս, եւ Կիւրեղ Աղեքսանդրացի եպիսկոպոս, եւ Բարսեղ Կեսարու եպիսկոպոս, եւ Գրիգոր Նազիազու, եւ Գրիգորն Նէոկեսարու սքանչելագործ, եւ Գրիգոր Նիւսացի, եղբայր Բարսղի, եւ այլ անթիւ հովիւք ուղղափառութեան՝ համաբարբառք նոցին, որոց պատմութիւնքն յայտնի են:

Արդ՝ զի թշնամիք աստուածպաշտութեանն բազում անգամ արշաւեալ կորուսին զերկիրս մեր. եւ որպէս զմարդիկ երկրիս կորուսին՝ եւ զկտակարանս եկեղեցւոյ եւ զվարդապետս նոյնպէս սպառեցին: Եւ արդ՝ կտակարանս եւ վարդապետս ոչ գոն. զգիրս եւ զդպրութիւն մեք ոչ գիտեմք. բայց որչափ ինչ մնացեալ են ի տեղիս տեղիս վարդապետական պատմութիւնք՝ ուսուցանեն մեզ այսպէս զհաւատոցն ճշմարտութիւնսն, որ ի Նիկիայն աւետարանեցաւ լոյս, յորս փութով հասանէր Ռստակէս, որդի սրբոյն Գրիգորի. եւ այսպէս քարոզեցաւ ձայն սիւնհոդոսական ժողովոյն Նիկիայ. –

ՀԱՆԳԱՆԱԿ ՆԻԿԻԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՈՅՆ

Հաւատամք ի մի Աստուած Հայր ամենակալ, յարարողն երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ աներեւութից: Եւ ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս, Որդի Աստուծոյ, ծնեալ յԱստուծոյ Հաւրէ միածին, այս ինքն յէութենէ Հաւր: Աստուած յԱստուծոյ, լոյս ի լուսոյ. Աստուած ճշմարիտ յԱստուծոյ ճշմարտէ, ծնեալ եւ ոչ արարեալ: Նոյն բնութիւն Հաւր. որով ամենայն ինչ եղեւ յերկինս եւ յերկրի երեւելիք եւ աներեւոյթք: Որ յաղագս մեր մարդկան եւ վասն մերոյ փրկութեան իջեալ մարմնացաւ, մարդացաւ, ծնաւ կատարելապէս ի Մարիամայ սրբոյ կուսէն՝ Հոգւովն Սրբով: Որ եւ էառ հոգի, եւ մարմին, եւ միտք, եւ ամենայն որ ինչ է ի մարդ՝ ճշմարտապէս եւ ոչ կարծեաւք: Չարչարեալ, այսինքն խաչեալ, թաղեալ, եւ յերիր աւուր յարուցեալ, ելեալ ի յերկինս՝ նովին մարմնով նստաւ ընդ աջմէ Հաւր: Գալոց է նովին մարմնովն եւ փառաւք Հաւր դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս, որոյ թագաւորութեանն ոչ գոյ վախճան: Հաւատամք եւ ի Սուրբ Հոգին յանեղ եւ ի կատարեալ, որ խաւսեցաւ յաւրէնս եւ ի մարգարէս եւ յաւետարանս, որ էջն ի Յորդանան, քարոզեաց յառաքեալսն, եւ բնակեցաւ ի սուրբս: Հաւատամք եւ ի մի միայն ընդհանրական եկեղեցի, ի մի մկրտութիւն, յապաշխարութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց, ի յարութիւն մեռելոց, ի դատաստանն յաւիտենից հոգւոց եւ մարմնոց, յարքայութիւնն երկնից եւ ի կեանսն յաւիտենականս:

Իսկ ոյք ասեն՝ էր երբեմն յորժամ ոչ էր Որդի, կամ էր երբեմն յորժամ ոչ էր Սուրբ Հոգի, կամ թէ յոչէից եղեն, կամ յայլմէ էութենէ կամ ի գոյութենէ /539բ/ ասեն լինել զՈրդի Աստուծոյ կամ զՍուրբ Հոգին, կամ փոփոխելի, կամ այլայլելի՝ զայնպիսիսն նզովեմք. զի եւ զնոսա նզովէ կաթուղիկէ առաքելական եկեղեցի:

Իսկ մեք փառաւորեսցուք՝ որ յառաջ քան զյաւիտեանս, երկիր պագանելով Սրբոյ Երրորդութեանն եւ միասնական Աստուածութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէնե:

. . . . . .

Եւ ապա կոչեցան ի Հռովմ, եւ յանդիման եղեն Կոստանդիանոսի արքայի, եւ ուսուցին նմա զհաւատս ճշմարիտս, եւ վկայութեամբ հաստատեցին զհիմնադրութիւն հաւատոյն:

Յամի երեքտասաներորդի կենարարին եւ փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի թագաւորէ Դիոկղետիանոս երեք ընկերաւքն թագաւորութեանն Հռովմայեցւոց: Եւ յարուցին հալածանս ի վերայ քրիստոնէից, եւ աւերեցին զամենայն եկեղեցիս յամենայն տէրութեան իւրեանց: Եւ յամի եւթանասուն եւ հինգերորդի կենացն մեռաւ Կոստանդէս, եւ թագաւորեաց Կոստանդիոս որդի իւր ի Գալլիա եւ ի Սպանիա. եւ էր քրիստոնեայ ճշմարիտ: Ետ ճակատ ընդ Մաքսիմիանոսի եւ ընդ Մաքսիմինտոսի որդւոյ նորա, եւ ընդ Լիկիանոսի եւ ընդ Մարկիանոսի, եւ յաղթեաց նոցա, եւ կոտորեաց զնոսա. քանզի հաւատաց ի մի Աստուած տէր ամենայնի եւ յՈրդի նորա Յիսուս Քրիստոս, եւ գիտաց, եթէ նա ետ նմա զյաղթութիւնն: Եւ հրաման ետ քրիստոնէիցն շինել զեկեղեցիս եւ ազատել զտեղիս՝ ուր եդեալ էին մարտիրոսք, եւ մեծաւ պատուով մեծարէր զքրիստոնեայսն: Եւ հրաման ետ ամենայն եպիսկոպոսաց ժողովել ի Նիկիա քաղաք. եւ ժողովեցան եպիսկոպոսունք եւ սուրբք բազումք: Եւ եղեն անդ աւուրս ԺԵ. եւ ապա եմոյծ զնոսա ի պաղատն: Եւ մինչ ժողովեալ կային միահամուռ յոսկեաւծ պատշգամի միոջ՝ եմուտ եկաց ի մէջ նոցա, եւ խոստովան եղեւ, եթէ «Քրիստոնեայ եմ եւ ծառայ Տեառն Աստուծոյ ամենակալի, եւ Յիսուսի Քրիստոսի Որդւոյ նորա սիրելւոյե: Եւ եղեւ խնդիր ամենայն եպիսկոպոսաց վասն հաւատոյ առաջի Կոստանդիանոսի արքայի. քննեցին զգիրս, եւ գրեցին հաւատս ճշմարիտս, որ ի Նիկիայն աւետարանեցաւ մեզ:

Արդ՝ ի Ներովնէ կայսերէ մինչեւ յերջանիկն Կոստանդիանոս, եւ ի Կոստանդիանոսէ մինչեւ ի Մարկիանոս թագաւոր, ամենայն վարդապետաց գլխաւոր առաջնորդաց եկեղեցւոյ, ի քաջէն Թէոփիլէ* ի մեծ ճարտարապետէն սկսեալ, արուեստաւոր քաղաքացն Եգիպտացւոց եւ Աղեքսանդրացւոց եւ Հռոմայեցւոց եւ Կոստանդնուպաւլսեցւոց եւ Անտիոքացւոց եւ Կեսարացւոց եւ Աթենացւոց եւ Կիւղիկեցւոց եւ միանգամայն ընդհանուր ամենայն վարդապետաց եկեղեցւոյ.... յաւուրս Մարկիանոսի ի ձեռն տումարին Լեւոնի /540ա/ Թէոդորիտոս գլուխ Քաղկեդոնի ժողովոյն, զոր նայն հաստատեաց չարափառութեամբ:

Եւ մեզ մի՛ լիցի պարծել բայց միայն ի խաչն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի**: Նաեւ Դաւիթ իսկ պարծի ի խաչ Որդւոյ իւրոյ, եւ ոչ անարգանս համարեցաւ աստուածութեանն. այլ երբեմն կառք Աստուծոյ ասաց Տէր, եւ երբեմն լեառն Սինեայ, եւ երբեմն բարձրութիւն երկնից: Քանզի ասէ. «Կառք Աստուծոյ բիւրապատիկք, հազարք ուղղիչք, եւ Տէր ի նոսա ի Սինէ սրբութեան: Ել ի բարձունս եւ գերեաց զգերութիւնե***, եւ զայլն եւս: «Կառք Աստուծոյ բիւրապատիկք, հազար ուղղիչք, եւ Տէր ի նոսաե, զի բիւրապատիկ է զաւրութիւն եւ փառք խաչին Քրիստոսի, որ բարձեալ ի վեր ունէր զԱրարիչն երկնի եւ երկրի: Եւ հազարքն ի Հրէից կանգնեցին զնա: «Եւ Տէր ի նոսա ի Սինէ սրբութեանե: Յո՞յս արդեաւք «ի նոսաե. յայտ է, եթէ ի բարձունսն, յորս ել Որդին Աստուծոյ, ի բիւրապատիկ զաւրութիւն եւ փառս խաչին. ուստի եւ զգերութիւնն թափեաց. եւ վասն այնորիկ մեք ոչ ամաչեմք ասել ցորդին Աստուծոյ. «Սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզաւր, սուրբ եւ անմահ, որ խաչեցար վասն մեր, ողորմեա՛ մեզե:

Իսկ վասն տէրունեան խորհրդեանն, զոր մեծաւ զգուշութեամբ բաշխեմք՝ այսպիսի ինչ է. վասն զի ոչ ունիմք իշխանութիւն զսուրբն յանսուրբսն մատակարարել: Վասն զի ունիմք մեք կանոնս համաշխարհականս վասն կարգաց եւ աւրինաց, արանց եւ կանանց. զի որք կուսութեամբ զուգին՝ համարձակութեամբ վայելեն ի տէրունական մարմնոյն, ըստ այնմ, թէ «Պատուական է ամուսնութիւն ամենեւիմբք, եւ սուրբ են անկողինքե*: Իսկ երկրորդեանքն, եւ եթէ մին կոյս իցէ, եւ միւսն երկրորդական՝ հրամայէ ապաշխարել երկոցունցն ի միասին զերեամ մի, եւ ապա հաւասարել աւրինաց: Իսկ զերրորդեանսն եւ զչորրորդեանսն ոչ ընդունի եկեղեցի, եւ ոչ իսկ իշխեն տալ զանուն հաղորդութեանն. ըստ այնմ թէ «Որ ուտէ եւ ըմպէ անարժանութեամբ՝ դատաստան անձին իւրում ուտէ եւ ըմպէ. զի ոչ խտրէ զմարմինն Տեառնե**: Եւ աստուածայինն բողոքէ ձայն՝ «Մի՛ տալ զսրբութիւն շանցե***: Նաեւ ի տախտակսն քարեղէնս զմի ի տասն պատգամացն զ«մի՛ շնարեն**** իւրով մատամբն գրեաց:

Այլ տեսանեմք, զի եւ կարի իսկ ի հինսն եւ յառաջին փիլիսոփայսն պիղծ եւ գարշելի համարեալ էր պոռնկութիւնն: Զի Սողոնի Աթենացւոյ աւրէնս եդեալ աթենացւոցն՝ ի բաց կալ ի պոռնկութենէ եւ ոչ ընդունել զպոռնկորդին ի ժառանգութիւն: Ղիկուրգոս Ղակեդովմայեցի աւրէնս եդ ղակեդովմացւոց՝ ի բաց կալ ի պոռնկութենէ, եւ ոչ թաղել իսկ զպոռնկորդին:

ԶԹէանով ոմն զկին մարդ զաշակերտ Պիւթագորայ հարցեալ եղեւ, թէ յետ քանի՛ աւուր մերձաւորութեանն /540բ/ ի կին մարդ արժան է յարքունիս մտանել: Եւ նա ասէ. «յիւրմէն նոյն աւրին. յաւտարէն եւ ոչ բնաւե:

Իսկ եթէ նոցա այնպէս զողջախոհութիւնն համբուրեալ, ո՞րչափ եւս առաւել երկիւղիւ արժան իցէ եւ մեզ զառաքելականն կատարել զձայն, եթէ «Փախերո՛ւք ի պոռնկութենէե*****. զի թէպէտ եւ ոչ ոք է արդար եւ ոչ մի******, այլ ոչ եթէ պարտ իցէ ի ձեռն յանդգնութեան զաստուածային զմարմինն թշնամանել: Զի՞ պիղծն մերձեսցի բերան, կամ զիա՞րդ դողումն ոչ կալցի զճաշակողն՝ ի հուրն կենդանի աներկիւղաբար մերձենալ, զոր ոչ սերովբէն իսկ ձեռաւքն համարձակէր մերձենալ, այլ ունելեաւք, եւ ոչ մարգարէն արժանաւոր լինէր ճաշակել զնա, այլ միայն մերձենալով ի շրթունս նորա անդէն ընկալաւ զմաքրութիւն*:

Իսկ արդ՝ արժա՞ն իցէ անսրբոցն եւ պղծոցն յերկրաւորացս յանդգնել յարքունիս: Եւ կամ ո՞չ իսկ թոյլ տացէ մտանել, եւ կամ թէ ո՞չ հալածականս փախիցէ. այլ մանաւանդ եթէ եւ կամեսցի եւս յարքունական սեղանոյն վայելել: Ո՞րչափ եւս առաւել յերկնաւոր թագաւորին յարքունիս ունիցի ոք համարձակութիւն մտանել՝ ոչ ունելով զհանդերձ մաքրութեան, եւ աներկիւղ լրբութեամբ մատիցէ ի հուրն կենդանի, եւ ճաշակեսցէ յարքունական եւ յերկնային սեղանոյն, այլ ոչ տարահալած լեալ արտաքս մերժեսցի, ըստ այնմ, թէ «Ի բաց կացէք յինէն ամենեքեան՝ ոյք գործէք զանաւրէնութիւնե**:

Մեք ընկալաք ի սրբոյն Գրիգորէ եւ յաստուածասէր թագաւորացն՝ ի Կոստանդիանոսէ եւ ի Տրդատայ, եւ յետ այնորիկ ապա կարգեցաւ մեզ Նիկիական լոյսն ի ձեռն նորին իսկ երջանիկն Կոստանդիանոսի, եւ ի նորին աւանդութեան վերայ հաստատեալ կամք, եւ ոչ խոտորիմք ի նմանէ ո՛չ յաջ եւ ոչ յահեակ:

Եւ վասն այլ ժողովոց, որպէս եւ վերագոյն ասացաք՝ ճշմարտիւ ինչ մեք ոչ գիտեմք, բայց որպէս հին վարդապետացն ասացեալ է՝ սուրբ եւ ճշմարիտ ասացեալ է զժողովն որ ի Կոստանդնուպաւլիս ժողովեցան ի խափանումն Նեստորի: ԶՔաղկեդոնի ժողովն չասացին ճշմարիտ. քանզի ասացին՝ առաջնորդք ժողովոյն այնորիկ որ յԵփեսոս՝ զմիտսն Նեստորի ունէին, բայց ոչ իշխէին ի վեր հանել: Եւ թէպէտ եւ արարին զժողովն Եւտիքի ամբարշտութեանն՝ նման նորին այլանդակութեանն՝ զիւրեանց հաստատեցին չարափառութիւն. քանզի Եւտիքոսն այն վրիպեալ ասէր, թէ «Յերկնից եբեր Քրիստոս զմարմիննե. իսկ նոքա զմի Քրիստոսն յետ միանալոյ Բանին եւ մարմնոյ՝ յերկուս բնութիւնս բաժանեցին, եւ ետուն կարծիս՝ զՍուրբ զԵրրորդութիւն չորրորդութիւն յաւելլով: Քանզի գտեալ զտումարն Լեւոնի արձան չարափառութեան իւրեանց՝ ի վերայ նորին հաստատեցին զիւրեանց /541ա/ դժնդակութիւն, եւ ասացին զմի Տէր Յիսուս Քրիստոս յերկուց բնութեանց, ոչ ինչ բարձեալ բնութեանցն զանազանութիւն, վասն միանալոյն առաւել ողջախոհել զաւրութիւն երկաքանչիւր բնութեանց, եւ զերկաքանչիւրսն ի մի մի դէմս միաւորեալ՝ ո՛չ աստուածային բնութեանն տալ զմարդկային բնութեանն նուաստութիւնս, եւ ոչ մարդկային բնութեանն՝ զաստուածային բնութեանն ճոխութիւն: Անարժան եւ անկարելիս համարել՝ Աստուծոյ մարդ լինել, եւ կնոջէ ծնանել, եւ զամենայն կրել զմարդկային կիրս, եւ ի խաչին բեւեռել եւ մեռանել:

Արդ՝ եթէ այդ ամենայն անկարելի էր՝ լինել ըստ մարմնոյ իւրոյ Բանին Աստուծոյ՝ անկարելի էր ապա կուսին առանց առն յղանալ, եւ անապական ծնանել զմարդացեալն Աստուած, եւ անկարելի էր մարդումն հինգ նկանակէ զհինգ հազարսն կերակրել, եւ զջուրն ի գինի փոխել, եւ թքովն զաչս կուրին բանալ, եւ ի վերայ ջրոյն շրջել, եւ զդեւս հալածել, եւ զմեռեալս յարուցանել, եւ զայլն եւս: Իսկ մեք եւ ամենեքին որ զուղիղն խոստովանիմք, զի չէր լոկ մարդկային մարմինն, այլ աստուածութիւնն էր ի մարմինն: Իսկ զայնոսիկ, որ յետ միաւորութեանն պատառեն բաժանմամբ՝ խոտեմք եւ նզովեմք ըստ երանելւոյն Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ որ ասէ, «Եթէ ոք ոչ խոստովանեսցի, եթէ Աստուած է ճշմարտութեամբ Էմմանուէլ, վասն որոյ Աստուածածին կոյսն Մարիամ ծնեալ ընդ մարմնոյ զմարմնացեալ զԲանն Աստուած՝ նզովեալ լիցիե: «Եթէ ոք ոչ խոստովանեսցի ի մարմնի բնութեամբ միանալ Բանին Աստուծոյ, եւ մի Քրիստոս զնոյն հանդերձ մարմնով Աստուած միանգամայն եւ մարդ՝ նզովեալ լիցիե: «Եթէ ոք զմի Քրիստոս բաժանեսցէ յերկուս դէմս յետ միանալոյն, եւ միայն մերձաւորութիւն եւ յարելութիւն ասիցէ, իբրեւ պատուով եւ կամ ճոխութեամբ զաւրութիւն գտեալ, եւ ոչ միութիւն բնութեամբ՝ նզովեալ լիցիե: Եւ մեզ տէրունականն բողոքէ ձայնն. «Այնպէս լուսաւորեսցի լոյս ձեր առաջի մարդկանե, այսինքն հաւատոյն ճշմարտութիւն, «որպէս զի տեսանիցեն զգործս ձեր բարիս, եւ փառաւոր առնիցեն զՀայր ձեր որ յերկինս էե*:

Իսկ մեք որպէս ընկալաք զհրամանս երկնաքաղաքացի եւ բարեպաշտ քո թագաւորութեանդ, քաջ յարանց արքայ Կոստանդին, լաւագոյն համարեցաք զսահմանադրութիւնն ուղղափառ հաւատոյն, զոր ընկալանն հարքն մեր ի բուն առաջին վարդապետացն՝ գրով ծանուցանել առաջի աստուածասէր եւ բարեպաշտ թագաւորութեանդ ի ձեռն պատճենիս: Զի եւ մեր անարժանութեանս շնորհեսցէ Աստուած արժանաւորապէս խնդրել յԱստուծոյ զգիտութիւն բարւոյ, եւ աւրհնել զաստուածասէր եւ զբարերար տէրութիւնդ, զի յաւիտեան տիրեսցես ի վերայ ամենայն երկրի, ծովու եւ ցամաքի, /511բ/ յաղթութեամբ բազմաւ: