Պատմութիւն

Արդ՝ ասացից փոքր մի ի շատէ վասն Հայոց կաթուղիկոսին Ներսիսի, զի էր նա բնակութեամբ ի Տայոց, ի գեղջէն, որում Իշխանն կոչեն: Եւ սնեալ ի մանկութենէ յաշխարհին Յունաց եւ ուսեալ զլեզուս եւ զդպրութիւն Հոռոմին, եւ շրջեալ ընդ աշխարհս զաւրու կարգաւք զինուորութեան. եւ հաստատեալ զմիտ իւր ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի եւ ի վերայ տումարին Լեւոնի: Եւ ոչ ումեք ի վեր հանէր զխորհուրդս ամբարշտութեանն, մինչեւ եհաս յեպիսկոպոսութիւն յաշխարհին, եւ անտի կոչեցաւ յաթոռ կաթուղիկոսութեան: Եւ էր այր առաքինի վարուք, պահաւք եւ աղաւթիւք: Բայց ի սրտի իւրում ծածկեալ ունէր զթիւնս դառնութեան, եւ խորհէր հաւանեցուցանել զՀայս Քաղկեդոնի ժողովոյն, բայց ի վեր հանել զբանն ոչ համարձակէր: Մինչեւ եկն արքայ Կոստանդին եւ նստաւ ի տան կաթուղիկոսին, եւ քարոզեցաւ յեկեղեցւոջն սրբոյն Գրիգորի ժողովն Քաղկեդոնի յաւուր կիւրակէի: Եւ մատեաւ պատարագ հոռոմերէն ի Հոռոմ երիցուէ, եւ հաղորդեցաւ թագաւորն եւ կաթուղիկոսն եւ ամէն եպիսկոպոսունքն, ո՛ր կամաւ եւ որ ակամայ: Եւ ասպէս շարժեաց կաթուղիկոսն զճշմարիտ հաւատս սրբոյն Գրիգորի, զոր կալեալ էր ամենայն կաթուղիկոսացն հաստատուն հիմնադրութեամբ ի սրբոյ յեկեղեցւոջն ի սրբոյն Գրիգորէ մինչեւ ցայսաւր: Եւ զսուրբ եւ զվճիտ եւ զականակիտ աղբերացն պղտորեաց զջուրս, զոր ի վաղնջուց իսկ ունէր ի միտս իւր կաթուղիկոսն, եւ ոչ իշխեաց յայտնել մինչեւ ցայն աւր: Եւ ապա գտեալ ժամանակ՝ կատարեաց զկամս իւր. մատնէր զմի մի յեպիսկոպոսացն, եւ բեկանէր ահիւ: Մինչ զի առ մահուն երկիւղիւ ամենեքեան զհրամանսն հաղորդութեանն կատարէին. մանաւանդ զի մեռեալ էին երանելիքն, որք էին հիմնաւորագոյնք:

/544ա/ Բայց յումեմնէ եպիսկոպոսէ ըմբերանեալ առաջի թագաւորին՝ պապանձէր: Քանզի յառաջագոյն ձեռն արկեալ էր նորա եւ ամենայն եպիսկոպոսացն, նզովէր զժողովն Քաղկեդոնի եւ զտումարն Լեւոնի, եւ մերժէր ի հաղորդութենէ Հոռոմին. եւ կնքեալ զնա մատանեաւ կաթուղիկոսին եւ ամենայն եպիսկոպոսացն եւ մեծամեծ իշխանացն մատանեաւքն. եւ ետուն առ նա զի պահեսցէ յեկեղեցւոջն: Իսկ յորժամ մատեաւ պատարագն, եւ հաղորդեցան ամենայն եպիսկոպոսունքն՝ եպիսկոպոսն այն, զորմէ վերագոյն ասացի՝ ոչ հաղորդեցաւ, այլ չոգաւ էջ ի բեմբէն, եւ ծածկեցաւ յամբոխին:

Եւ իբրեւ կատարեցին զգործ հաղորդութեանն եւ եմուտ թագաւորն ի սենեակն՝ մատեաւ կաթողիկոսն եւ Հոռոմ երիցունքն եւ արարին ամբաստանութիւն զեպիսկոպոսէն զայնմանէ, եթէ «Ոչ նստաւ յաթոռ, եւ ոչ հաղորդեցաւ ընդ մեզ, անարժան համարեցաւ զմեզ եւ զձեզ, չոգաւ էջ ի բեմբէն, եւ ծածկեցաւ յամբոխինե: Եւ խռովեցաւ թագաւորն եւ հրաման ետ երկու արանց, զի կալցեն զնա, եւ տարցեն յանդիման նորա ի սենեակն:

Պատասխանի ետ թագաւորն եւ ասէ. «Քահանա՞յ եսե: Ասէ եպիսկոպոսն. «Եթէ կամի Աստուած եւ ձեր փառքե: Ասէ թագաւորն. «Եւ զի՞նչ ես դու, որ ես՝ քո թագաւոր, եւ դա՝ քո կաթուղիկոս եւ հայր մեր. եւ դու ոչ արժանի համարիս զիս ընդ քեզ հաղորդութեանն, եւ ոչ զդաե: Ասէ եպիսկոպոսն. «Ես այր մեղաւոր եմ եւ անարժան, չեմ արժանի ընդ ձեզ հաղորդութեան, բայց թէ Աստուած արժանի առնէր՝ ընդ ձեզ համարէի թէ ընդ Քրիստոսի ի սեղանոյ եւ ի նորին ձեռացն վայելեցայցե: Ասէ թագաւորն. «Թո՛ղ զայդ եւ զայս ասա ինձ, եթէ դա Հայոց կաթուղիկո՞ս է, թէ ոչե: Ասէ եպիսկոպոսն. «Այնպէս որպէս զսուրբն Գրիգորե: Ասէ թագաւորն. «Ունի՞ս զդա առ կաթուղիկոսե: Ասէ «Այո՛ե: Ասէ թագաւորն. «Հաղորդի՞ս ընդ դմաե: Ասէ. «Այնպէս՝ որպէս ընդ սրբոյն Գրիգորիե: Ասէ թագաւորն. «Իսկ այսաւր վասն է՞ր չհաղորդեցարե: Ասէ. «Բարերար թագաւոր, մեք զձեզ մինչ ի յորմս նկարեալ տեսանէաք դողումն ունէր զմեզ, թող թէ ահաւասիկ դէմ յանդիման տեսանեմք, եւ բերան ի բերան խաւսիմք: Մեք մարդիկ եմք տգէտ եւ տխմար, ո՛չ լեզու գիտեմք եւ ոչ դպրութիւն, բայց եթէ նախ ուսանիմք՝ եւ ի վերայ հասանիմք. այլ զբարերար հրամանսդ սբուժել ով իշխէ: Այս աշխարհ ամենայն կարգաց հրամանք յայս տեղւոյս եւ ի դմանէ ի դուրս ելանէ: Յառաջ քան զայս չորս ամաւք՝ ժողով արար դա, եւ զամենայն եպիսկոպոսունս այսր ժողովեաց, եւ վասն հաւատոյ գիր ետ առնել, եւ կնքեաց նախ իւրով մատանեաւն, եւ ապա մեր, եւ ապա ամենայն իշխանացն մատանեաւք: Եւ գիրն այն այժմ առ դմա է. հրամայեցէ՛ք խնդրել եւ տեսանելե: Եւ նա կայր պապանձեալ: Եւ գիտացեալ թագաւորն զնենգութիւն նորա՝ յանդիմանեաց զնա բանիւք բազմաւք ի // լեզու իւր: Եւ հրաման ետ թագաւորն երթալ հաղորդել ընդ կաթուղիկոսին: Եւ իբրեւ կատարեաց եպիսկոպոսն զհրամանս թագաւորին՝ ասէ. «Աւրհնեսցէ Աստուած զբարերար եւ զաստուածասէր թագաւորութիւնդ յաւիտեան, տիրելով ի վերայ ամենայն ծովու եւ ցամաքի հանդերձ յաղթութեամբ բազմաւե: Աւրհնեաց եւ թագաւորն զեպիսկոպոսն եւ ասէ. «Աւրհնեսցէ Աստուած զքեզ. այնպէս արարեր՝ որպէս վայել է քո իմաստութեանդ, եւ ես շնորհակալ եմե:

Եւ սաստիկ ստիպով փութացուցանէին զարքայ ի Կոստանդնուպաւլիս վաղ հասանել անդր, եւ գնաց փութանակի: Եւ արար իշխանն Հայոց զՄորիանոս ոմն հանդերձ հայ զաւրուն՝ որ ի նոցուն կողմանէ:

Իբրեւ գնաց արքայ Կոստանդին ի Դըւնայ՝ գնաց եւ կաթուղիկոսն ընդ նմա: Եւ երթեալ դադարեաց ի Տայս, եւ այլ ոչ դարձաւ ի տեղի իւր. զի իշխանն Ռշտունեաց եւ այլ իշխանքն որ ընդ նմա՝ անհնարին ցասմամբ փքացեալ էին ի վերայ նորա:

Իսկ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէր դարանակալ եղեւ յԱղթամար կղզի, ինքն եւ փեսայ իւր Համազասպ Մամիկոնէից տէր. եւ խնդրեաց յիւր զաւրս ի յԻսմայելացւոցն, եւ եկն Է հազար այր յաւգնականութիւն նմա, եւ նստոյց զնոսա յԱղիովիտ եւ ի Բզնունիս, եւ ինքն առ նոսա ելեալ, կայր ի մէջ նոցա:

Եւ իբրեւ անցին աւուրք ձմերայնոյն, մերձ ի զատիկն մեծ՝ փախեաւ Հոռոմ եւ անկաւ ի Տայս. եւ հանին անտի. եւ ոչ ուրեք կարաց զետեղել, այլ գնացին փախստական մինչեւ մերձ ի ծովեզրն: Եւ աւերեցին զամենայն երկիրն. առին եւ զՏրապիզոն քաղաք, եւ խաղացուցին առ եւ աւար եւ գերութիւն բազում յոյժ:

Յետ այսորիկ գնաց Թէոդորոս Ռշտունեաց տէրն առ Մաւիաս իշխանն Իսմայելի ի Դամասկոս եւ ետես զնա մեծամեծ ընծայիւք: Եւ ետ նմա իշխանն Իսմայելի հանդերձս ոսկեղէնս եւ ոսկեթելս, եւ վառ մի նորին աւրինակաւն: Եւ իշխանութիւն ետ նմա զՀայս եւ զՎիրս եւ զԱղուանս եւ զՍիւնիս, մինչեւ ցԿապկոհ եւ ցՊահակն Ճորայ, եւ արձակեաց զնա պատուով: Եւ նորա պայման էր եդեալ նմա՝ ածել զերկիրն զայն ի ծառայութիւն:

Եւ եղեւ յամին մետասաներորդի Կոստանդի լուծումն լինի հաշտութեանն՝ որ ընդ Կոստանդին եւ ընդ Մաւիաս իշխանն Իսմայելի: Եւ հրաման ետ արքայն Իսմայելի ժողովել զամենայն զաւրս իւր ի կողմանս արեւմտից, եւ ունել զգործ պատերազմի ընդ Հոռոմոց թագաւորութեանն, զի առցեն զԿոստանդնուպաւլիս, եւ ի բաց բարձցեն այն եւս թագաւորութիւնն: