Պատմութիւն

Եւ եղեւ ի ժամանակին յայնմիկ գումարել զաւրս Երակլի՝ որ ի կողմանս Եգիպտացւոց, յամի քսաներորդի երկրորդի թագաւորութեանն Խոսրովայ, եւ նաւեալք ընդ ծով՝ հասին ի Կոստանդնուպաւլիս, եւ սպանեալ զՓոկաս թագաւոր՝ նստոյց զՀերակղոս զորդի իւր յաթոռ թագաւորութեանն, եւ արար յամենայն երկիրն խաղաղութիւն:

Եւ եղեւ իբրեւ թագաւորեաց Հերակղոս՝ արձակեաց հրեշտակս մեծապէս գանձիւք եւ հրովարտակաւք առ արքայ Խոսրով՝ խնդրել զխաղաղութիւն մեծաւ թախանձանաւք: Որում ոչինչ կամեցաւ լսել արքայ Խոսրով ասելով. «Իմ է թագաւորութիւնն այն, եւ ես զԹէոդոս զորդին Մաւրկայ նստուցի թագաւոր: Եւ նա երթեալ առանց մեր հրամանի թագաւորեաց, եւ զմեր գանձն մեզ ընծայս մատուցանէ. բայց ես ոչ դադարեցից՝ մինչեւ առից զնա ի բուռն իմե: Եւ առեալ զգանձն՝ հրամայեաց սպանանել զհրեշտակս նորա, եւ բանից նորա ո՛չ արար պատասխանի:

Յայնժամ գումարել Երակլի զզաւրս իւր՝ բանակեցաւ շուրջ զքաղաքաւն եւ արգել զնոսա յարշաւանաց իւրեանց: Եւ գումարեալ զզաւրն ի ձեռն կուրատորի ուրումն, հրաման ետ զգուշանալ, եւ ինքն գնաց ի տեղի իւր:

Եւ պաշարեցին զքաղաքն Կեսարացւոց տարի մի, եւ նեղեցաւ զաւրն Պարսից ի կերակրոյ. եւ զի ոչ գոյր խար երիվարացն բազմութեան: Եւ եղեւ իբրեւ հասին յաւուրս ամառնային ջերմութեանն, եւ լցեալ սեռնեցան վայրքն բուսով դալարոյ՝ հրդեհեցին զքաղաքն հուրբ, եւ ելեալ գնացին բռնութեամբ, հարեալ զՅոյնն եւ փախստական արարեալ յետուստ իւրեանց. եւ ինքեանք երթեալ ի սահմանս Հայոց: Եւ ձմերեալ զաւրն Պարսից ի Հայաստան աշխարհին:

Կոչի Շահէն փութանակի ի դուռն թագաւորին Պարսից, եւ հրաման տայ նմա արքայ երթալ անդրէն ընդ արեւմուտս փութանակի: Իսկ նորա /518ա/ առեալ զզաւրս իւր յաւուրս ամարայնոյ գնացեալ հասանէ ի Կարնոյ քաղաք, եւ դիմեալ ի վերայ Մելտինոյ, առնու զնա եւ հնազանդէ ի շառայութիւն: Եւ ինքն գնացեալ միանայր ի զաւրն Խոռեմայ, որ էր ի Պիսիդացւոց կողմանէ:

Եւ յոստանն Դըւնայ եկն փոխանակ Շահրայենպետի՝ Պարսեանպետ Պարշընազդատ ապա Նամդար Վշնասպ. ապա Շահրապղական: Սա արար կռիւ մի ի Պարս եւ յաղթեաց. ապա Ըռոճ Վեհան: Սա հետամուտ լեալ զհետ թագաւորին Երակղայ ի Հայս մինչեւ ի սահմանս Ասորեստանի, մինչեւ եղեւ պատերազմ մեծ ի Նինուէ, յորում անկաւ ինքն եւ ամենայն զաւրք իւր:

Իսկ թագաւորն Երակղոս գումարէ զՓիլիպիկոս զոմն երէց ի զաւրավարութիւն: Եւ էր լեալ Փիլիպիկոսս այս փեսայ կայսերն Մաւրկայ, եւ բազում ժամանակաւ արարեալ զաւրավարութիւն՝ գործէր զմարտից յաղթութիւն: Եւ ապա յանկարծաւրէն արկեալ ի միտս իւր անդրէն յաւուրս Մաւրկայ թագաւորութեանն, կտրեալ զհերս գլխոյ իւրոյ եւ զգեցեալ զքահանայութիւն՝ զինուորեցաւ յուխտ եկեղեցւոյ: Արդ՝ զսա բռնադատեալ Հերակղի, կարգէ զաւրավար եւ արձակէ ի կողմանս արեւելից զաւրու մեծաւ: Եւ նորա դիմեալ ընդ Կեսարիա Կապադովկացւոց՝ երթեալ հասանէր ի Հայաստան երկիր, ի գաւառ Այրարատայ, եւ բանակի ի դաշտին Վաղարշապատ քաղաքի:

Հապճեպ ստիպով ի ձեռն թեթեւընթաց երագոտն սուրհանդակաց հրաման թագաւորին հասաւ. մեծաւ վտանգաւ ստիպէր զզաւրս իւր հասանել զհետ նորա եւ անյիշատակ ի միջոյ ի բաց բառնալ զզաւրն: Եւ նոքա երթեալ մեծաւ ստիպով հասին ի գաւառն Այրարատայ եւ բանակեցան ի վերայ գետեզերն Երասխայ, կամեցեալ առ վաղիւն խմբել զգործ պատերազմին: Ի նմին ժամու ի գիշերին գնացեալ ի վերայ, Փիլիպպոսի ի Նիգ գաւառի եւ պատեալ զթիկամբք լերինն Արագածայ՝ երթեալ անցանէ ընդ Շիրակ եւ ընդ Վանանդ մերձ քաղաքաւն Կարնոյ եւ երթեալ հասանէ ի սահմանս իւր: Իսկ զաւրն Պարսից, քանզի յաւգնեալ էր ի հեռաւոր եւ յայնպէս վտանգաւոր ուղեաց ճանապարհին, – քանզի բազումք մեռան ի ճանապարհին ի զաւրացն, եւ բազմաց երիվարք սատակեալ՝ անկանէին հետիոտս՝– ոչ կարացեալ հապճեպ /518բ/ ստիպով զկնի նոցա լինել հետմուտ: Այլ դադարեալ աւուրս ինչ. ապա գնացեալ հանգստիւ, երթեալ անցանէ ի կողմանս Ասորեստանի: Եւ բանակեցան անդէն ի տեղւոջն, ուր էին զառաջինն եւ լայնեալ յաջ եւ յահեակ իւրեանց՝ լաստեցան եւ կալան զերկիրն ամենայն:

Յայնմ ժամանակի թագաւորեցոյց Հերակղոս զորդի իւր զԿոստանդին, ետ զնա ի ձեռն սընկղիտոսին, եւ յանձնեալ ամենայն մեծամեծացն պալատոյն՝ հաստատեաց զնա յաթոռ թագաւորութեան իւրոյ: Եւ իւր առեալ յանձն զանուն զաւրավարութեան, հանդերձ եղբարբն իւրով Թէոդոսիւ գումարեալ ժողովեաց զբազմութիւն զաւրացն, եւ անցեալ գնաց յԱսորեստան ի կողմանս Անտիոքացւոց: Եւ եղեւ պատերազմ մեծ ի կողմանս Ասիացւոց եւ բռնացեալ հոսեցաւ արիւն զաւրականացն առ Անտիոք քաղաքաւ: Սաստիկ լինէր խումբ եւ խառնուրդ, եւ անբաւ կոտորածն ի մէջ տարուբերին. եւ յաւգնեալ վանեցան ի մարտին երկոքին կողմանքն: Բայց սակայն զաւրացեալ Պարսիկն՝ փախուցեալ զՅոյնն հալածեաց, եւ ստացաւ հանդերձ քաջութեամբ զյաղթութիւն: Եւ եղեւ միւս եւս այլ պատերազմն մաւտ ի նեղուց մտին ի Կիւլիկեայ. եհար Յոյնն զՊարսիկն ի ճակատուն ԸՌ արանց սպառազինաց: Եւ ինքն դարձեալ փախստական գնաց. եւ զաւրացեալ զաւրն Պարսից՝ անցեալ կալաւ զՏարսաւն քաղաք եւ զամենայն բնակիչս Կիւլիկեցւոց գաւառին:

Յայնժամ ապա ամենայն երկիրն Պաղեստինացւոց կամաւք հնազանդեցան ի ծառայութիւն արքային Պարսից. մանաւանդ մնացորդք ազգին Հեբրայեցւոց, ապստամբեալք ի քրիստոնէից եւ առեալ ի ձեռն զնախանձ հայրենի՝ մեծ աւճիրս վնասուց գործէին ի մէջ բազմութեան հաւատացելոցն: Երթեալ առ նոսա միաւորեցան խառն ի միաբանութիւն: Յայնժամ զաւրն արքային Պարսից նստէր ի Կեսարիա Պաղեստինացւոց, եւ զաւրավարն նոցա անուանեալ Ռազմիոզան, որ է Խոռեամ, խաւսէր ընդ Երուսաղէմի, զի կամաւք հնազանդեսցին ի ծառայութիւն, եւ ի խաղաղութեան եւ ի շինութեան պահեսցին:

Արդ՝ նախ միաբանեալ հնազանդեցան ի ծառայութիւն, եւ մատուցին զաւրավարին եւ իշխանացն պատարագս մեծամեծս, եւ խնդրեալ ոստիկանս արս հաւատարիմս՝ նստուցին առ իւրեանց առ ի պահպանութիւն քաղաքին: Եւ յետ անցանելոյ /519ա/ ամսոց, մինչ միաբանեալ ամենայն ռամիկ կաճառացն մանկունք քաղաքին սպանին զոստիկանս թագաւորին Պարսից եւ ինքեանք ապստամբեալք ի բաց կացին ի ծառայութենէ նորա: Յայնժամ եղեւ պատերազմն ի մէջ բնակչացն քաղաքին Երուսաղէմի, հրէին եւ քրիստոնէին. եւ զաւրացեալ բազմութեան քրիստոնէիցն՝ հարին սատակեցին զբազումս ի հրէիցն: Եւ մնացեալքն ի հրէիցն անկեալ ի պարսպացն՝ գնացին ի զաւրն Պարսից: Յայնժամ ժողովեաց Խոռեամ, որ է Ըռազմիոզան, զզաւրս իւր եւ երթեալ բանակեցաւ շուրջ զԵրուսաղէմաւ եւ պաշարեաց զնա. եւ կալաւ ի վերայ նոցա գործ պատերազմի զաւուրս ԺԹ: Եւ փորեալ ի ներքոյ զհիմունս քաղաքին՝ աւերեցին զպարիսպն:

Եւ եղեւ յաւուրն ԺԹ–երորդի յամսեանն մարգաց, որ աւր ԻԸ էր ամսոյն, յամի ԻԵ–երորդի թագաւորութեանն Ապրուէզ Խոսրովայ, զկնի տասն աւուր անցելոյ յետ զատկին, առին զաւրքն Պարսից զԵրուսաղէմ, եւ սուր ի գործ արարեալ մինչեւ ցերիս աւուրս՝ սպառեցին զամենայն մարդիկ քաղաքին. եւ նստան ի ներքս քաղաքին ԻԱ աւր. ապա ելեալ բանակեցան արտաքոյ քաղաքին եւ այրեցին զքաղաքն հուրբ: Եւ համարեցին համար անկելոց դիականացն, եւ եղեւ թիւ սպանելոցն ԺԷ հազար մարդ: Եւ զորս կալան կենդանիք՝ ԼԵ հազար մարդ: Կալան եւ զհայրապետն, որում անուն էր Զաքարիա, եւ զխաչապանն. եւ ի խնդիր անկեալ կենսաբեր խաչին՝ սկսան զնոսա տանջել. եւ զբազումս ի պաշտաւնէից կառափնատեալ սատակէին ի ժամանակին յայնմիկ: Ապա ցուցին զտեղին, ուր ծածկեալ կայր. զոր առեալ վարեցին ի գերութիւն. եւ զարծաթ եւ զոսկի քաղաքին ձուլեալ խաղացուցին ի դուռն թագաւորին:

Ապա վասն անկելոց ձերբակալացն հրաման հասեալ ի թագաւորէն՝ առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն, շինել զքաղաքն, եւ զնոսա անդրէն հաստատել յիւրաքանչիւր կարգ: Եւ զհրեայսն հրամայէ հալածական առնել ի քաղաքէն. եւ անդէն վաղվաղակի մեծաւ ստիպով կատարեն զհրամանն արքունի: Եւ կարգեցին երիցապետ զոմն ի վերայ քաղաքին, անուն Մոդեստոս, որ գրէ ի Հայաստան երկիր աւրինակ այսպէս. –