Պատմութիւն

Յայնժամ կոչէ արքայ Կաւատ զՎարազատիրոց զորդի Սմբատայ Բագրատունւոյ Խոսրով Շում կոչեցելոյ, եւ տայ նմա զիշխանութիւն տանուտէրութեանն. առնէ զնա մարզպան եւ արձակէ ի Հայս հանդերձ ամենայն ընչիւք հայրենի, զի զաշխարհն ի շինութեան պահեսցէ: Եւ իբրեւ եկն նա ի Հայս՝ խնդութեամբ ընկալան զնա ամենայն աշխարհն Հայաստանեայց: Բայց զի մեռեալ էր երանելին Կոմիտաս կաթողիկոսն եւ կայր տեղին անհրամանատար՝ խորհուրդ առնէր ընդ ամենեցուն տեսանել զոմն արժանաւոր: Յայնժամ առաջադրութեամբ Թէոդորոսի Ռշտունեաց տեառն ընտրեցին զոմն անապատական՝ յԱբրահամեան տանէ, որում անուն էր Քրիստափոր: Զնա նստուցին կաթողիկոս, եւ նա դիպաւ այր հպարտ եւ ամբարտաւան, որոյ լեզու իւր էր իբրեւ զսուր սուսեր: Սա բազում խռովութիւն յուզեաց եւ արկ սուր ի մէջ ընդ ասպետ եւ ընդ եղբայր իւր չարախաւսութեամբ: Կալաւ սա զաթոռ հայրապետութեան ամս Բ. եւ յամին երրորդի եդին ի վերայ նորա բամբասանս: Եւ ժողովեալ զամենայն եպիսկոպոսունս եւ իշխանս արարին քննութիւն: Եւ եկեալ արք երկու ի նորին ընտանեաց եւ վկայեցին զնմանէ առաջի ամենայն բազմութեանն: Ապա արձակեալ զոմանս յեպիսկոպոսաց անտի՝ եւ առին ի նմանէ զփակեղն պատուոյ քահանայապետութեան, եւ ընկեցին զնա ի կարգէն եւ հալածեցին զնա անարգանաւք: Եւ անդէն փութանակի նստուցին կաթուղիկոս զԵզր ի Նիգ գաւառէ, որ էր առ երանելւոյն Կումիտասաւ կարգեալ փակակալ սրբոյն Գրիգորի. եւ սա էր այր խոնարհ եւ հեզ, որ ոչ կամէր զոք ցասուցանել, եւ ոչ ելանէր ի բերանոյ նորա բան տգեղ:

Եւ արդ՝ մինչդեռ խորհէր Կաւատ արքայ շինութեան աշխարհի, եւ կամէր ընդ ամենայն կողմանս խաղաղութիւն առնել, կեցեալ ամիսս վեց՝ վախճանեցաւ: Եւ նստուցին թագաւոր զԱրտաշիր զորդի նորա. եւ նա էր մանուկ տղայ: Յայնժամ /526ա/ Երակղոս գրէ առ Խոռեամ այսպէս. «Կաւատ թագաւոր ձեր վախճանեցաւ, եւ քեզ հասեալ է թագաւորութեանն այն աթոռ. եւ ես քեզ տամ զնա, եւ զաւակի քո յետ քո: Եւ եթէ զաւր պիտոյ է՝ արձակեցից յաւգնականութիւն որչափ եւ պիտոյ իցէ քեզ, եւ ուխտ դիցուք ի մէջ իմ եւ ի մէջ քո հանդերձ երդմամբ, գրով եւ կնքովե: Յայնժամ դիւրաւ հաւանեալ Խոռեմայ՝ թողու ի բաց զԱղեքսանդրիա, եւ առեալ զամենայն զաւրս իւր եւ ի մի վայր գումարեաց, եւ թողեալ զնոսա, եւ ինքն սակաւուք գնաց ի ժամադիր տեղին, ուր ասացեալ էր նմա Երակլի: Եւ տեսեալ զմիմեանս ուրախ լինէին մեծապէս: Յայնժամ երդուաւ նմա Երակլոս՝ տալ զթագաւորութիւնն զայն, եւ խոստանայ նոյնպէս որդւոց նորա յետ նորա, եւ զաւր որչափ եւ պիտոյ իցէ: Եւ խնդրէր առաջին խնդիր ի նմանէ՝ զխաչն կենսաբեր, զոր գերեաց նա յԵրուսաղէմէ: Յայնժամ երդուաւ նմա Խոռեամ եւ ասէ. «Յորժամ հասից ի դուռն արքունի՝ նոյն ժամայն խնդիր արարից խաչին եւ տաց բերել առ քեզ: Այլ եւ պայման սահման եդից՝ ցոր վայր եւ դու կամիցիս. արա՛ վասն նորա հաստատութիւն գրով եւ կնքով եւ աղիւե: Եւ խնդրեաց ի նմանէ զաւր սակաւ, եւ մեկնեցան գնացին ի միմեանց:

Իսկ Խոռեմայ առեալ զբազմութիւն զաւրաց իւրոց՝ գնաց ի Տիզբոն, եւ հրաման տուեալ ոմանց՝ սպանին զտղայ թագաւորն զԱրտաշիր, եւ ինքն երթեալ նստաւ յաթոռ թագաւորութեանն. եւ զամենայն արս գլխաւորս, որ ի դրանն կամ որ ի զաւրուն, յորում ոչ կարէր վստահանալ՝ հրաման ետ սրով սատակել զնոսա, եւ զայլս կապանաւք ետ տանել առ Երակլոս: Յայնժամ արձակեաց երանելին Երակլոս արս հաւատարիմս առ Խոռեամ վասն տէրունեան խաչին: Եւ նորա խնդիր արարեալ մեծաւ ստիպով՝ հազիւ հազ ետ ցարսն, որ եկեալ էին: Եւ նոքա առեալ գնացին փութանակի: Եւ ետ նոցա ինչս ոչ սակաւս. եւ մեծաւ ուրախութեամբ արձակեաց զնոսա պատուով:

Իսկ Խոռեամ յաւուր միում զգեցեալ էր հանդերձ թագաւորական եւ նստեալ ի վերայ երիվարի շրջէր ի մէջ զաւրուն ցուցանել զինքն. յանկարծակի ի թիկանց կուսէ յարձակեցան ի վերայ նորա, հարին զնա եւ սատակեցին: Եւ թագաւորեցուցին զԲորն, դուստր Խոսրովայ, որ էր կին /526բ/ նորին, եւ կարգեցին հրամանատար ի դրանն զԽոռոխ Որմիզդ, որ էր իշխան կողմանց Ատրպատականի: Արդ՝ Խոռոխն այն յղէ առ բամբիշն, ասէ. «Լե՛ր ինձ կինե. եւ նորա յանձին կալեալ ասէ. «Ե՛կ միով արամբ հասարակ գիշերի, եւ ես արարից զկամս քոե: Եւ յարուցեալ հասարակ գիշերի միով մանկամբ գնաց. եւ իբրեւ եմուտ ի տաճարն արքունի՝ յարեան ի վերայ նորա պահապանք դրանն եւ հարեալ սպանին զնա: Եւ կալաւ բամբիշն զթագաւորութիւն ամս Բ եւ մեռաւ: Յետ նորա Խոսրով ոմն յազգէ Սասանայ: Եւ յետ Խոսրովայ՝ Ազարմիդուխտ դուստր Խոսրովայ: Եւ յետ սորա Որմիզդ, թոռն Խոսրովայ, զոր խեղդամահ արարին զաւրն Խոռեմայ: Եւ ապա թագաւորէ Յազկերտ որդի Կաւատայ, թոռն Խոսրովայ, որ ունէր զթագաւորութիւնն երկեւղիւ, զի պատառեալ բաժանեցան զաւրք աշխարհին Պարսից՝ յերիս մասունս: Զաւր մի այն՝ որ ի Պարսից եւ ի յարեւելից կողմանէ, եւ զաւր մի Խոռեմայ՝ որ յԱսորեստանեայց կողմանէ, եւ զաւր մի՝ որ յԱտրպատական կողմանէ: Բայց թագաւորութիւն նորա էր ի Տիզբոն, եւ ամենեքին միաբան պատուէին զնա միաբանութեամբ: Ամէն: