Պատմութիւն

Եւ եղեւ ի քսաներորդի ամի Յազկերտի արքայի Պարսից, ի մետասան ամի Կոստասի կայսեր, որ կոչեցաւ յանուն հաւր իւրոյ Կոստանդին, եւ յամին ԺԹ–երորդի Իսմայելացւոց տէրութեանն, զաւրն Իսմայելացւոց, որ էին յերկրին Պարսից եւ Խուժաստանի՝ գնացին ընդ արեւելս ի կողմանս Պահլաւն կոչեցեալ երկրի, որ է երկիր Պարթեւաց, ի վերայ Յազկերտի արքային Պարսից: Եւ փախեաւ Յազկերտ յերեսաց նոցա, եւ ոչ կարաց ճողոպրել. քանզի հասին զհետ նորա մերձ ի սահմանս Քուշանաց, եւ կոտորեցին զամենայն զաւրս նորա: Եւ փախուցեալ անկաւ ի զաւրս Թէտալաց, որ էին ի կողմանցն եկեալ նմա յաւգնականութիւն: Եւ իշխանն Մարաց, զորմէ վերագոյն ասացի, եթէ գնաց յարեւելս առ արքայն իւրեանց եւ ապստամբեալ ի տեղի մի ամրացաւ, եւ խնդրեաց երդումն յԻսմայելացւոցն, եւ գնաց յանապատն ի ծառայութիւն Իսմայելացւոցն: Իսկ զաւրացն Թէտալաց կալեալ զՅազկերտ սպանին, որ կալաւ զթագաւորութիւնն ամս Ի: Եւ բարձաւ տէրութիւնն Պարսից եւ ազգին Սասանայ, որ կալան զթագաւորութիւնն ամս ՇԽԲ:

Արդ՝ իբրեւ ետես արքայն Իսմայելի զյաջողումն /542բ/ յաղթութեանս, եւ զի բարձաւ թագաւորութիւնն Պարսից, իբրեւ լցան ամք Գ պայմանի խաղաղութեանն՝ ոչ կամեցաւ այլ աւելի առնել խաղաղութիւն ընդ թագաւորն Յունաց, այլ հրաման ետ զաւրաց իւրոց ունել գործ պատերազմի ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, զի բարձցէ եւ զայն եւս թագաւորութիւն յերկրէ, յերկոտասաներորդ ամի թագաւորութեանն Կոստանդի:

Եւ ի նմին ամի ապստամբեցին Հայք եւ ի բաց կացին ի թագաւորութենէն Յունաց եւ հնազանդեցան ի ծառայութիւն արքային Իսմայելի, եդին ուխտ ըմդ մահու, եւ ընդ դժոխոց դաշինս կռեցին Թէոդորոս Ռշտունեաց տէր ամենայն իշխանաւքն Հայոց, ի բաց ընկեցեալ զաստուածային դաշնաւորութիւնն: Արդ՝ խաւսէր ընդ նոսա իշխանն Իսմայելի եւ ասէր. «Այս լիցի ուխտ հաշտութեան իմոյ ընդ իս եւ ընդ ձեզ՝ որչափ ամաց եւ դուք կամիջիք. եւ ոչ առնում ի ձէնջ սակ զերեամ մի. ապա յայնժամ տաջիք երդմամբ, որչափ եւ դուք կամիջիք: Եւ հեծեալ կալէք յաշխարհիդ ԺԵ հազար, եւ հաց յաշխարհէն տուք, եւ ես ի սակն արքունի անգարեմ. եւ զհեծեալսն յԱսորիս ոչ խնդրեմ. բայց այլ ուր եւ հրամայեմ՝ պատրաստ լիցին ի գործ. եւ ոչ արձակեմ ի բերդորայն ամիրայս, եւ ոչ տաճիկ սպայ՝ ի բազմաց մինչեւ ցմի հեծեալ: Թշնամի մի՛ մտցէ ի Հայս. եւ եթէ գայ Հոռոմ ի վերայ ձեր՝ արձակեմ ձեզ զաւրս յաւգնականութիւն՝ որչափ եւ դուք կամիջիք: Եւ երդնում ի մեծն Աստուած՝ եթէ ոչ ստեմ: ե Եւ այնպէս քակեալ պատառեաց զնոսա ի Հոռոմոց նեռին արբանեակն, զի թէպէտ եւ բազում աղաչանս եւ պաղատանս գրեաց առ նոսա կայսրն եւ կոչեաց զնոսա առ ինքն, եւ ոչ կամեցան լսել նմա: Ապա ասէ. «Ես գամ ի Կարնոյ քաղաք, եւ եկայք դուք առ իսե: Եւ կամ՝ «Ես գամ առ ձեզ, եւ տամ ձեզ աւգնութիւն ՀՌ ոգի, եւ խորհիմք ի միասին, եթէ զինչ արժան իցէ առնելե. սակայն եւ այնպէս ոչ կամեցան լսել նմա:

Եւ ամբաստանութիւն ամենայն զաւրացն Հոռոմին եւ տրտունջ զՌշտունեաց տեառնէն լինէին եւ զՀայոց՝ առաջի թագաւորին իւրեանց վասն հարուածոց՝ որ եղեն ի Մարդոցէսն: Զի ասացին, թէ «Միաբանեցան ընդ Իսմայելացիսն. զմեզ վստահացուցին եւ զզաւրսն ճապաղել ետուն յասպատակ յԱտրպատական, եւ զնոսա ածին ի վերայ մեր յանկարծակի, եւ հարկանել ետուն զմեզ. եւ մեր ամենայն ինչ անդ անկաւ. բայց թող երթամք ի Հայս եւ մեր իրացն խնդիր առնեմքե:

Յայնժամ արքայ Կոստանդին հաւանեցաւ առնել զկամս զաւրացն: Եւ առ զզաւրս իւր եւ գնաց ի Հայս Ճ հազարաւ: Եւ իբրեւ եհաս ի Դերջան ընդ առաջ եղեն նմա արք իսմայելացիք եւ մատուցին նմա թուղթ յիշխանէն իւրեանց, որ էր գրեալ այսպէս, թէ «Հայք իմ են, /543ա/ անդ մի՛ երթար. ապա թէ երթաս՝ ես գամ ի վերայ քոյ, եւ առնեմ զքեզ որ անդրէն փախչել ոչ կարեսե: Իսկ արքայ Կոստանդին ասէ. «Աշխարհն իմ է՝ ես երթամ. դու եթէ գաս ի վերայ իմ՝ Աստուած արդարութեան դատաւոր էե: Եւ անտի գնացեալ եկն ի Կարնոյ քաղաք. յամի ԺԲ–երորդի թագաւորութեան իւրում, ի քսան ամի Իսմայելացւոց տէրութեանն:

Եւ նստաւ արքայ Կոստանդին ի Կարնոյ քաղաքի աւուրս ինչ. անդ ընդ առաջ եղեն նմա իշխանք եւ զաւրք Չորրորդն կոչեցեալ Հայոց, եւ այլ ամենայն զաւրք եւ իշխանք, որ յայնմ կողմանէ գնացեալ էին յՌշտունականէն: Ընդ առաջ ելին նմա Սպերացիքն, իշխանքն Բագրատունեաց, եւ Մանաղայքն, եւ Դարանաղայքն, եւ ոյք յԵկեղեաց գաւառէ, եւ ամենայն զաւրք տեղեացն այնոցիկ, եւ Կարնացիք, եւ Տայեցիք, եւ Բասենացիք: Եւ անդ ընդ առաջ եղեն նմա իշխանք Վանանդայ հանդերձ զաւրուն իւրեանց, եւ Շիրակացիք, եւ Խորխոռունին, եւ արք տանն Դիմաքսենից: Անդ ընդ առաջ եղեւ նմա Մուշեղ Մամիկոնեան համազգեաւքն իւրովք հանդերձ եւ այլովք ոմամբք իշխանաւք, եւ զաւր ըստ Այրարատայ կողմանէ. Առաւեղեանք, եւ Առանեանք եւ Վարաժնունիքն, եւ Գնթունիք, եւ Սպանդունիք, եւ այլք ընդ նոսին: Ընդ առաջ եղեւ նմա կաթուղիկոսն Ներսէս, եկեալ ի Տայոց: Եւ պատմեցին ամենայն իշխանքն թագաւորին եւ զմիտս եւ զկամս ապստամբութեան Ռշտունեաց տեառն, եւ փութանակի երթեւեկս առ նա դեսպանացն Իսմայելի: Յայնժամ նզովեաց թագաւորն եւ ամենայն զաւրք իւր զՌշտունեաց տէրն, եւ լուծին զնա ի պատուոյ իշխանութեանն, եւ արձակեցին այլ այր փոխանակ նորա, եւ Խ այր ընդ նմա: Որ իբրեւ չոգան հասին առ նա՝ կալան զնոսա եւ կապեցին, եւ ետուն տանել ի բերդն Բաղիշոյ, եւ զոմանս ի կղզիս Բզնունեաց. եւ ինքն չոգաւ եմուտ յԱղթամար կղզի. եւ զաւրացն կողմանցն այնոցիկ ետ հրաման երթալ ամրանալ յիւրաքանչիւր գաւառի: Եւ էին ընդ նմա միաբան Վրացին եւ Աղուանն եւ Սիւնին, որք ըստ հրամանի նորա գնացին յիւրաքանչիւր աշխարհս եւ ամրացան ի նմին: Իսկ Թէոդորոս Վահեւունեաց տէրն կալաւ զբերդն Արփայս. եւ Գրիգոր որդի նորա որ էր փեսայ Ռշտունեաց տեառնն. եւ Վարազ Ներսէհն Դաշտկարին ամրացան ի բացւոջն, եւ բռնացան ի վերայ գանձուցն. զի անդ էին ամենայն գանձքն աշխարհին, եկեղեցւոյ եւ իշխանաց եւ վաճառականաց:

Իսկ արքայ Կոստանդին իբրեւ զայն լուաւ՝ կամեցաւ առնուլ աւար զզաւրացն բազմութեան, եւ երթալ ձմերել ի Հայս, զի բարձցէ զերկիրն ի միջոյ: Եւ անդէն անկան ի վերայ երեսաց իւրեանց կաթուղիկոսն եւ Մուշեղ ամենայն իշխանաւքն Հայոց, եւ մեծաւ աղաչանաւք եւ արտասուալից պաղատանաւք խնդրեցին /543բ/ ողորմութիւն, զի մի՛ ըստ նոցա յանցանացն իսպառ բարկասցի եւ զերկիրն կորուսցէ: Լուաւ արքայ պաղատանաց նոցա եւ արձակեաց անդրէն զզաւրացն բազմութիւնն. եւ ինքն գնաց յԱյրարատ Ի հազարաւ: Եւ երթեալ ի Դուին՝ նստաւ ի տան կաթուղիկոսին: Եւ արար արքայ զՄուշեղ Մամիկոնէից տէր՝ իշխան Հայոց հեծելոցն, եւ արձակեաց զնա ի կողմն Սեպհական գնդին Գ հազարաւք. նոյնպէս արձակեաց ի զաւրաց իւրոց ի Վիրս եւ յԱղուանս եւ ի Սիւնիս՝ քակտել զնոսա ի միաբանութենէ: Այլ զաւրքն նստէին շուրջ զԱրփայիւ ի լեռնակողմանն եւ ի դաշտակողմանն: Վիրք թէպէտ առ ժամանակ մի ոչ կամեցան հնազանդել, սակայն յետոյ նուաճեալ ի ծառայութիւն: Բայց Աղուանն եւ Սիւնին եւ գունդն Սեպհական ոչ հնազանդեցան, զորոց զերկիրն աւար առեալ տարան զինչ եւ գտին, եւ դարձան անդրէն առ արքայ: