Ջամբռ, Գիրք,որ կոչի յիշատակարան

Ի ժամանել անարգելելի եւ անստելի հրամանին Աստուծոյ առ կաթուղիկոսն՝ ի կոչել զնա առ յինքն, պարտին ժողովել ամենայն միաբանքն ի վերայ նորա, եւ ըստ օրինին հանել ի տեղոջէն ի դուրս ի զսպել, եւ ապա գլխաւոր միաբանք եւ գործակալքն սրբոյ Աթոռոյս երկու կամ երեք անձինք զամենայն դրունսն Վեհարանին կնքել ներկայութեամբ եւ գիտութեամբ գլխաւոր սպասաւորի հանգուցելոյ վեհին, եւ ապա թաղել զնա մեծաւ հանդիսիւ որպէս օրէն է, եւ զսապասաւորսն նորին հանել ի Վեհարանէն՝ եւ ի կարգս միաբանիցն բնակեցուցանել, եւ զդրունսն Վեհարանին կնքեալ պահել զգուշութեամբ մինչեւ եւ ի վերանստիլ նորոյ Հայրապետին, եւ թէ զդրամ եւ կամ զքսուր ինչ հարկաւորիցին ի հանել ի Վեհարանէն, վերոյ երկու (կամ) երեք անձինքն ընդ գլխաւորի սպասաւորի Վեհապետին ի միասին բացեալ զդրունսն՝ հանցեն, եւ վերստին կնքիցեն: Եւ այլ ոչինչ ունին հրաման քննութեան եւ հարցափորձութեան Վեհարանին, եւ կամ զսպասաւորսն հանգուցելոյն խոշտանգելոյ՝ բամբասելոյ եւ կամ վատաբանելոյ: Քանզի այսպիսիք գործք վերանստող Հայրապետին է եւ ոչ այլում: Եւ մանաւանդ այնպիսիք վայրապար յաջ եւ յահեակ խօսողքն ո՛չ են օգտարարք եւ բարեկամք Աթոռոյն, այլ վնասատուրք եւ առականաբացողք նորին, որպէս յայտնի է խոհեմագունից անձանց: Եւ յետ այսպէս կարգաւորաբար թաղելոյն զհանգուցեալն, ապա գրեսցեն գործակալքն Աթոռոյն ի մօտաւոր քաղաքս եւ ի վանօրայս առաջնորդաց երեւելեաց, եւ գլխաւորաց իշխանաց, եւ հրաւիրեսցեն ի յաթոռն, եւ ժողովեսցին առաջի սրբոյ Իջման տեղւոյն ի յատեան Եկեղեցւոյն, թողեալ ի բաց զնախանձն, զակնառութիւնն, զանձնական օգուտն, զյատկական սիրելութիւնն եւ զայլս միտս ախտաւորական, նախապէս խոկայցեն զարժանաւորութիւնն եւ զկարողութիւն անձին եւ մանաւանդ ըստ ժամանակին, երկրորդապէս զօգուտն սրբոյ Աթոռոյն, եւ երրորդապէս զհասարակաց հաւանութիւնն եւ զանգայթակղելի գոլն (որք են նշանք եւ պարագայք կատարելութեան ընտրեցելոյն). եւ ի գտանելն միաբանութեամբ զայսպիսի արժանաւոր ոք՝ թէ՛ յԱթոռոջս եւ թէ՛ յարտաքոյ Աթոռոյն, ապա ասասցեն զՊահպանեայն, եւ ապա գրեալ զբազմակնիք թուղթ համահաւանութեամբ՝ առաքեսցեն հաւատարիմ արամբք ի Կոստանդնուպօլիս եւ ի յԱսպահան քաղաքսն եւ յայլս քաղաքս՝ ուր ձեռնհաս իցեն՝ ի յորդորել զնոսա ի համահաւանութիւն ընտրեցելոյն իւրեանց. որոց եւ ի համահաւանելն, կնքեն զհաւանութեան բազմակնիքն եւ ընկալցին իբրեւ զՀայրապետ ինքեանց:

Ապա եւ ընտրեցեալն՝ եթէ յԱթոռոջս իցէ, օծի, եւ թէ յարտաքոյ իցէ՝ գայ ի յԱթոռս եւ օծանի Հայրապետ: Եւ յետ օծմանն, եւ ինքն զգրեանս գրէ յամենայն քաղաքս եւ ի վիճակս Օրհնութեան եւ շնորհակալութեան զի զինքն արժանացուցին այնմ պատուոյ. ընդ նմին ի զպատուէրս եւս՝ եթէ ունիցի: Այսքան առ ընտրութիւն Հայրապետին: Իսկ եւ վասն կնքադրութեան եւ յարգման կաթուղիկոսին առ յայլս, եւ յայլոց առ կաթուղիկոսն, այս է կանօնն:

Հասարակապէս առ ամենայն Տաճիկ ազգս, թէ առ թագաւորս Օսմանցւոց, եւ թէ առ շահն Պարսից, նոյնպէս եւ առ փաշայս եւ առ խանս եւ առ յայլ մեծամեծս եւ գործակալս նոցին՝ որոց եւ հարկաւորիցի գիր գրել կաթուղիկոսն, ըստ նոցին օրինի տաճկական բառիւ պարտի գրել եւ զկնիքն փոքրիկ յետկոյս թղթոյն՝ ուր վերջացեալ է բանն, անդ դնել միշտ, կարմրադեղով՝ ըստ կարգին: Բայց առ թագաւորն եւ առ մերձ գլխաւոր իշխօղսն արզայապէս պարտի գրել, իսկ առ յայլսն, որպէս առ սիրելիս եւ առ բարեկամս: Եւ ի գրելն թագաւորաց առ կաթուղիկոսն, հրամայապէս գրեն եւ զկնիք եւ զնշանն իւրեանց ի ճակատ թղթոյն դնեն միշտ: Իսկ բաց ի թագաւորաց եւ ի թագաւորապիսեաց՝ ոյք եւ իցեն տաճիկ, թէ՛ փաշայք եւ թէ՛ խանք եւ այլք, որպէս առ բարեկամս գրեն, եւ զկնիքս իւրեանց յետկոյս թղթոյն՝ ուր վերջացեալ է բանն, անդ դնեն: Իսկ ի յետին ժամանակս՝ մինչ բարձաւ թագաւորութիւն Պարսից, միայն խանն մեր Երեւանու սկսաւ հրամայապէս գրել՝ եւ զկնիքն թէպէտ ի վերջ բանին, սակայն յերես թղթոյն դնել, եւ կաթուղիկոսն առ նա արզայապէս գրել: Բայց եւ ի մերում ժամանակի ի ՌՄԺԴ թուոջն մերում՝ նմանապէս եբարձ եւ խանն մեր Հիւսէին-ալի զհրամայապէս գրելն իւր ի մէնջ, եւ զկնիքն իւր եւս յետկոյս թղթոյն դնել հաստատեաց: Բայց մեք արզայապէս գրէաք առ նա: Իսկ եւ ո՛րքան առ յարգումն սոցին զմիմեանս՝ այսպէս գիտեա: Թագաւորք եւ թագաւորապէսք, թէ Օսմանցւոց եւ թէ Պարսից, որք ընդ բոլոր երկրին, նա եւ զերկիրս Արարատեան ընդ իշխանութեամբ ունիցին, ի խնդրելն զկաթուղիկոսն, ի հարկէ պարտի գնալ եւ հնազանդել, եւ ուր հրամայիցեն՝ անդ նստիլ: Նոյնպէս եւ ի գալն նոցա (եթէ պատահիցի) յերկիրն իւր, ընդառաջ ելանել եւ ծառայել: Իսկ բաց ի յայսպիսեաց թագաւորապէս իշխողաց, եւ բաց ի յատուկ Երեւանու իշխողէն, այլք փաշայք եւ խանք առանց հրամանի թագաւորին ոչ կարեն խնդրել զ կաթուղիկոսն առ յինքեանս, եւ ոչ գնայ իսկ: Իսկ եթէ պատահիցի՝ զի կաթուղիկոսն առ նոսա գնայցէ, յոտին կանգնեալ պատուեն զկաթուղիկոսն եւ յանդիման ինքեանց հաւասարաբարձ նստուցանեն. եւ թէ նոցա պատահիցի գալ յԱթոռս, կաթուղիկոսն ընդառաջ ելանէ ի վանիցն յարտաքս, եւ մեծաւ պատուով բերեալ նստուցանէ ի պատուաւոր տեղւոջ յանդիման ինքեան: Այսու կանոնիւս վարի եւ առ Երեւանու խանն. սակայն յորժամ եւ խնդրիցէ զ կաթուղիկոսն առ յինքն՝ պարտի գնալ. բայց ի գնալն առ նա, նմանապէս եւ յանդիման խանին նստի ի վեր քան զայլսն՝ ոյք եւ իցեն: Եւ ի խօսելն եւս ընդ խանին ո՛չ ի գործ ածէ զխոնարհական գեղջուկ բառն զայն՝ (թէ մատաղդ լինիմ, ) որպէս սովորութիւն է հասարակին, եւ կամ ծառայ եմ քեզ, այլ թէ՝ խանչ ողջ լինի: Իսկ բաց ի յայսպիսեաց փաշայից եւ խանից գլխաւորաց, այլք տաճիկք ոյք եւ իցեն, ի գալն առ կաթուղիկոսն՝ եթէ մեծ եւ երեւելի իշխան իցեն, կաթուղիկոսն միայն ի տեղւոյն իւրմէ կանգնի առանց ընդառաջ ընթացման, եւ հրաւիրէ ի վերայ յատուկ սփռոցի նստել ի վայր քան զինքն, եւ որպէս ընդ հաւասարի վարել եւ խօսել ընդ նոսա: Բայց նոքա ծառայապէս վարին եւ խօսին ընդ կաթուղիկոսին. նոյնպէս եւ թէ կաթուղիկոսին պատահիցի գնալ առ նոսա, ընդյառաջ ելեալ յոտին կանգնին եւ ի վեր քան զինքեանս նստուցանեն: Իսկ այլք հասարակ տաճիկք ոյք եւ իցեն (առ յորս ո՛չ երթայ կաթուղիկոսսն), ի գալն նոցա առ կաթուղիկոսն (թէ ֊ հրամանաւ խանին իցեն եկեալ)՝ ոչինչ շարժի կաթուղիկոսն ի տեղւոջէն, այլ հրաւիրէ հրամայաբար ի նստել ի վայր ի յետին տեղւոջ. եւ նոքա խօսին եւ վարին ընդ նմա ծառայաբար. որոց եթէ հարկն պահանջիցէ, կարէ կաթուղիկոսն սաստել եւ անարգել, եւ մինչեւ գանել եւս, թէպէտ ո՛չ ա՛յնքան՝ որքա՛ն զօրէին ի ժամանակս թագաւորացն նոցա: Արդ զոր գրեցաք, ըստ բերմանցն գրեցաք, բայց ըստ ժամանակին, որովհետեւ եւ ժամանակաւորքն փոփոխին, զայն ի խոհեմութիւնս ապագայիցդ թողաք:

Առ տաճիկ ազգս այսքան բաւեսցի:

Իսկ եւ առ յազգս քրիստոնէից՝ այսպէս գիտեա՛:

Զի եթէ պատահիցի, զի Ֆռանկաց եւ Մոսկովի թագաւորացն գիր գրել առ կաթուղիկոսն Էջմիածնի, գրեն զանուն կաթուղիկոսին ի ճակատ թղթոյն յարգանօք եւ պատուադրութեամբ, եւ ենթ զանուն իւրեանց, եւ ապա զկնի ծանուցումն, եւ զկնիքն իւրեանց ի վերջ բանին դնեն: Նմանապէս եւ կաթուղիկոսն ի գրելն առ նոսա՝ զանուն նոցին ի վեր անդր դնէ՝ պատուելով ըստ արժանւոյն, եւ ապա ըստ կարգին Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ եւ այլն: Եւ զփոքրիկ կնիքն դնէ ի վերջ բանին:

Իսկ եւ Հռոմայու պապն՝ եւ Յունաց մեծ պատրիարքն՝ եւ այլք այսպիսիք ի գրելն զգիր առ կաթուղիկոսն Էջմիածնի, զանուն կաթուղիկոսին ի վեր անդր ի ճակատ թղթոյն դնեն եղբայրականաւ պատուադրութեամբ՝ եւ զկնիքն իւրեանց յետկոյս թղթոյն ի վերջ բանին: Նոյնպէս եւ կաթուղիկոսն ի գրելն առ նոսա, զայս կանոն պահեսցէ մեծապատիւ եղբայր գրելով: Իսկ Վրաց եւ Ասորւոց կաթուղիկոսքն ի գրելն զանուն կաթուղիկոսին Էջմիածնի՝ նոյնպէս ի ճակատ թղթոյն դնեն մեծաւ յարգանօք եղբայրականաւ պատուադրութեամբ, եւ զկնիքս իւրեանց ի յետկոյս թղթոյն ի վերջ բանին դնելով: Բայց կաթուղիկոսն ի գրել առ նոսա, զերեսս թղթոյն ի յերկուս յէջս բաժանեսցէ, եւ յառաջին յէջն զանուն իւր ըստ կարգին գրեսցէ Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ եւլն. եւ յերկրորդ յէջն՝ հանդէպ իւրոյ անուան զանուն նոցին գրեսցէ Տեառնդ (այս ինչ անուն) կաթուղիկոսիդ եղբայրականաւ յարգանօք. բայց զկնիք իւր ի մէջ Յիսուսիին դնիցէ. իսկ ի գրելն առ արքայն Վրաց, զանուն իւր ըստ կարգին գրեսցէ Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ եւլն. եւ զանուն արքային ի վերն դնիցէ ի ճակատին, եւ զկնիքն իւր ի մէջ Յիսուսիին: Բայց նա ի գրելն առ կաթուղիկոս, զանուն կաթուղիկոսին յարգական բառիւք ի վեր անդր ի ճակատն գրէ, եւ ի ստորոտ նորին զիւր անուն գրէ, եւ զկնիքն յետկոյս թղթոյն ի վերջ բանին դնէ: Զսոյն կանօն պահեա եւ վասն այլոց այսպիսեաց արքայապիսեաց:

Իսկ առ յազգս հայոց միայն Գանձասարու, Աղթամարու եւ Սսայ կաթուղիկոսացն, եւ Երուսաղէմայ պատրիարգին կաթուղիկոսն Էջմիածնի ի գրելն զգիր, զանուն իւր ըստ կարգին դնէ Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ եւլն. եւ զանունս նոցա ի ներքոյ ըստ կարգին, եղբայրականաւ յարգանօք: Միայն զառաջին գիր անուանց նոցա կարմրադեղով գրէ, եւ զկնիքն իւր ի մէջ Յիսուսիին դնէ: Բայց եւ Կոստանդնու Պատրիարքն՝ եթէ ծերագոյն անուանի եւ արժանապատիւ իցէ, առ նա եւս զսոյն կանոնն պահեսցէ. եւ թէ ո՛չ՝ զկնիք իւր ի ճակատ թղթոյն դնիցէ: Բայց նոքա ի գրելն առ կաթուղիկոսն Էջմիածնի՝ զանուն նորին ի վեր անդր ի ճակատ թղթոյն գրեն մեծաւ եղբայրականաւ յարգանօք, եւ զկնիք իւրեանց յետկոյս ի ծայր թղթոյն դնեն: Եւ բաց յայսցանեաց, այլք ամենեքեան ի յազգս հայոց՝ թէ՛ եպիսկոպոսք իցեն եւ թէ այլք կարգաւորք, թէ՛ մեծամեծ իշխանք եւ մելիք, եւ թէ՛ հասարակ աշխարհականք, ի գրելն իւրեանց զգիր առ կաթուղիկոսն, որդիականաւ խոնարհութեամբ եւ ծառայականաւ ոճիւ գրեսցեն մեծաւ յարգանօք, զանուն կաթուղիկոսին ի վերն դնելով, եւ զկնիք իւրեանց յետկոյս ի ծայր թղթոյն դնիցեն: Նոյնպէս եւ կաթուղիկոսն առ նոսա հայրաբար սիրով եւ հրամայական ոճով գրեսցէ. բայց եւ առ յոմանս համահասակ եւ ծերունի եւ անուանի եպիսկոպոսունս ի գրելն, եթէ եղբայր գրեսցէ, չէ անտեղի:

Դարձեալ ի յելանելն Հայրապետին ի յԱթոռոյս՝ ունել պարտի ի պարանոցին զգօտի պատշաճագոյն գունով ազնիւ եւ վայելուչ ինքեան եւ տեսողաց՝ կախեալ երկոքումք ուսովքն եւ լանջովն զառ ի վայր: Եւ գաւազանն ի ձեռին՝ զերիս կամ աւելի եւ պակաս յառաջընթաց հետեւակս ունելով առաջի իւր: Իսկ եթէ երիվարաւ իցէ ելանելն թէ՛ առ թագաւորս եւ առ յայլս մեծամեծս եւ յայլ ուր եւ կամիցի, ունել պարտի նոյնպէս զայնս կանոնս զորս ասացաք: Այլ եւ ընդ նոսին զերիվար մի թամբով կրեցեալ ի միոյ հեծելոյ՝ քան զամենայն յառաջագնաց, որ ասի Եդաք: Եւ զկնի եդաքակրին զերկուս սեւագլուխ նոյնպէս ձիաւորեալս՝ ի ձեռին միոյն ձողաբարձ խաչ արծաթեայ, եւ ի ձեռին միւսոյն գաւազան արծաթեայ, վառեալ ոսկեթել եւ ազնիւ քօղիւք: Այլ եւ ի յելանելն եւ ի մտանելն եւս զմեծամեծ զանգակսն հարկանիցեն միաբանիւք ընդառաջ ելմամբ եւ հանդիսիւ: Զի ի բնէ կանօն է սրբոյ Աթոռոյս Հայրապետացն այսպէս վարել համարձակ եւ անկասկած յումեքէ: Այլ եւ այս է կանոն, զի յորժամ Հայրապետն ի յընթրիս բազմել կամիցի ընդ միաբանից եւ ընդ ում իցէ. պարտի առաջի իւր ունել զյատուկ սեղան, եւ զկերլիս եւ զըմպելիս, եւ զսպասաւորս զատեալ ի հասարակութենէն: Իսկ ի յառնուլն ի ձեռն զառաջին բաժակն, ամենեքեանքն՝ որք գտանիցեն ի յընթրիսն, կարգաւորք եւ աշխարհականք, յոտին կանգնիցեն եւ Ժամասացն յառաջ կացեալ եղանակեսցեն բարձր ձայնիւ ի լուր ամենեցուն, Հրամայե՛ա Տէ՛ր, օրհնութեամբ ասել: Եւ Հայրապետն օրհնեսցէ զամենեսեանսն ըստ պատշաճաւորութեան աւուրն եւ տեղւոյն, եւ նոյն երգիչքն նոյնպէս բարձր ձայնիւ երգեսցեն ամէն, եղիցի. եւ մինչ նոքա զայս երգեն, ըմպեսցէ Հայրապետն զբաժակն, եւ ամենեքեան գլուխ խոնարհեցուցեալ Հայրապետին՝ բազմիցին ի ճաշել: