Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Բ)

/77/ ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ

ՌՈՒՍԱՀԱՅ ԼԻԲԵՐԱԼԻԶՄԸ ԱԶԳԱՅԻՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ԽՆԴՐՈՒՄ

Ռուսահայ լիբերալիզմի եւ պահպանողականության հակամարտի ընդհանուր բնույթը: Ստ. Նազարյանցի հրապարակախոսությունը համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսի տարիներին: Հրապարակախոսի սոցիալական հենարանը: «Ժողով վաճառականների ի Մոսկվա»: «Քաղաքային ընկերության արմատական նյութերը» հոդվածը: Դիրքավորում համառուսական` ռեակցիայի շրջանում: Վերաբերմունք ազգային-քաղաքական ինքնորոշման խնդրում։ Հայացք «Московские ведомости»-ում տպված հոդվածների մասին։ Նալբանդյանի կալանքը եւ Նազարյանցը։ Նազարյանցի անցած ուղիները: Նազարյանցի քաղաքական համախոհները «Հյուսիսափայլ»-ում: Ե. Իսահակյանի «Կականը»: Սերոբյանի թղթակցությունը։ Լիբերալ մտավախության արմատները։ Միքայել Միանսարյան:

Նախընթաց դրվագում նշեցինք ռեւոլյուցիոն կրիզիսի ժամանակաշրջանի ռուսահայ կղերա-աղայական ռեակցիայի եւ ազգային-պահպանողական օպոզիցիայի ներհակ կողմնորոշումները, դիտելով միաժամանակ այն պայքարը, որ տանում էին այդ խմբավորումները ռեւոլյուցիոն շարժման դեմ: Սակայն միայն հայ այս խմբավորումները չեն, որ դիրքավորվում էին ռեւոլյուցիոն շարժման դեմ: Որոշ տատանումներով՝ այդ շարժման դեմ՝ ասպարեզ էր նետվում նաեւ ռուսահայ ազգային լիբերալ խմբավորումը:

Ռուսահայ հրապարակախոսության մեջ իդեական որոշ մերձեցում, է առաջանում, մասնավորապես, ազգային-պահպանողական եւ ազգային-լիբերալ խմբավորումների միջեւ: Սրա ցայտուն արտահայտություններից մեկը Գ. Պատկանյանի 60-ական թվականների հրապարակախօսությունն է, մյուսը՝ Ստ. Նազարյանցի հրապարակախոսության այն էտապը, որի վերլուծումին անցնում ենք հիմա:

Քննելով 60-ական թվականների ռուսահայ հասարակական-քաղաքական մտքի ընթացքը՝ չենք կարող անգիտանալ սկզբունքային այն տարբերանքն ու հակամարտը, որ նախապես դիտում ենք ազգայինպահպանողական հոսանքին հարող մտավորականության եւ ազգային /79/ լիբերալ տրամադրություններ հայտնաբերող այն հոսանքի միջեւ, որին ղեկավար էր հանդիսանում Ստ. Նազարյանցը: Եթե ազգային-պահպանողական հոսանքի գերիշխող գործիչները պաշտպանում էին կովկասահայ բուրժուական այն շերտերի հայացքները, որոնք իրենց բարեկեցության աղբյուրը որոնում էին Անդրկովկասի տրանզիտային առեւտրի զարգացման մեջ, ազգային-լիբերալ հոսանքը գերազանցորեն ընդառաջ ջում էր ռուսահայ բուրժուական այն շերտերի հայացքներին, որոնք երկ«րի բարեկեցության աղբյուրը տեսնում էին նրա արտադրական ուժերի արծարծման, տեղական արդյունաբերության զարգացման եւ ներքին շուկայի ընդլայնման մեջ:

Կղերա-աղայական ռուտինայի եւ ազգային-պահպանողական հոսանքի դեմ պայքարելիս լիբերալները ձեւակերպում էին լուսավորության պրոպագանդի, նոր գրական լեզվի ու նոր աշխարհիկ գրականության պահանջները եւ վերանայում ազգային կուլտուրական հին արժեքները նոր բուրժուա-կապիտալիստական հասարակայնության տեսանկյունից:

Հիսունական թվականների ընթացքում եւ մինչեւ համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսի սկզբնավորումը, ազգային ռեակցիայի դեմ պայքարելիս, լիբերալ բուրժուազիայի հետ կապված Նազարյանցը զինակցություն էր կնքում դեմոկրատական բանակի հետ եւ գրական-հրապարակախոսական ասպարեզ մատակարարում վերջինիս ներկայացուցիչներին: Կղերա-աղայական ռեակցիայի դեմ այդ շրջանում «Հյուսիսափայլ»-ում հրապարակ էին գալիս երբեմն նույնիսկ ազգային-պահպանողական հեղինակներ: Մերթ ընդ մերթ նույնը կատարվում էր նաեւ վաթսունական թվականների սկզբին: Այսպես, երբ 1861 թ. Էջմիածնի Սինոդը սպառնում էր ցենզորական կոմիտեի միջոցով խափանել այդ ամսագրի հրատարակությունը, «Հյուսիսափայլ»-ի պաշտպանությամբ կաթողիկոսին ուղղված գրությամբ հանդես եկան Պետերբուրգի հայ մի խումբ անձնավորություններ, որոնց մեջ հանդիպում ենք ե՛ւ լիբերալ, ե՛ւ պահպանողական, ե՛ւ դեմոկրատ մտավորականների ստորագրությունների: Հայ հասարակական մտքի պատմության համար նշանակալից այդ գրության տակ ստորագրված են այս անունները. Նիկողայոս Շանշյան, Պետրոս Շանշյան, Մովսես Բուդաղյան, Ղազար Բուդաղյան, Մկրտիչ Սանասարյան, Հարություն Կուղանյան, Ռափ. Պատկանյան, Ալեքսանդր Խորինյան, Ղազարոս Ղաֆաֆյան, Վրթանես Խալիբյան, Հովհաննես Պատկանյան, Մովսես Մելիքյան, Գեորգ Յարալյան, Գաբրիել Հեջուրյան, Միքայել Տեր-Դավթյան, Միքայել Սահառունի-Ղամազյան, իշխ. Նապ. Ամատունի [1]:

/80/ Բնորոշ է, սակայն, որ վրա հասնող համառուսական ռեակցիայի շրջանում կղերա-աղայական հոսանքի դեմ ստեղծված պատվարը ավերվում է. 60-ական թթ. հայ ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիայի դեմ ելնում էին ե՛ւ հետադիմականները, ե՛ւ պահպանողականները, ե՛ւ լիբերալները:

Ցայտուն կերպով արտահայտվեց ռեակցիոն այս շրջադարձը ռուսահայ հրապարակախոսության լիբերալ պարագլուխ Նազարյանցի գործունեության մեջ:

Հայ ժողովուրդը, Նազարյանցի այդ ժամանակվա ըմբռնումով, «վաճառական ժողովուրդ է», եւ ինքը՝ Նազարյանցը, իբրեւ ժողովրդի մաատենագիր, կոչված է անմիջապես «գիտության դրունքը մեր հայերին բանալու, մատենագրությունը մեր ազգի մեջ օգտակար` կացուցանելու, գրվածների համար ընթերցող պատրաստելու, մի խոսքով իմացական վաճառաշահության եւ տուրեւառքի հրապարակ բանալու ազգի մեջ» [2]: Հրապարակախոսը հազիվ էր նշմարում հայ կյանքում արհեստավոր եւ մշակ տարրերին, եւ միանգամայն անտեսում էր գյուղացիությանը, քանի որ կամենում էր միայն ընդգծել հասարակական այն գործոնի նշանակությունը, որին վերապահում էր ազգային կյանքը շարժող եւ ազգի բարեկեցությունը պահպանող զսպանակի դերը։ Շեշտելով այս տեսանկյունից առեւտրի եւ վաճառականության առաջատար նշանակությունը, կա համոզված էր, որ կղերի միապետությունը չեզոքացնելու, «ամբոխի» կորդացած միտքը մշակելու ու ժողովրդի բարօրությունն ապահովելու համար ամեն ինչ պիտի սկսել առեւտրի եւ վաճառականության կարգավորումից, սրանց «եվրոպականացումից»:

1860 թ. Նազարյանցը հրապարակեց իր «Հարստության արժանավորությունը» հոդվածը, ուր մասնավոր ջանքերով կուտակված հարստության ջատագովությունն էր անում: Ինքնաստաց հարստությունը, ասում էր նա, ավելի մեծ արժանավորություն ունի, քան թե ժառանգականը: Միայն թե այն վաստակված լինի «արդար ճանապարհներով» եւ «մի օրինավոր տեւողական աշխատասիրությամբ» [3]: Այդպես ձեռք բերված հարստությունը Նազարյանցը համարում էր «մի հնար ամենամեծ անկախության եւ դրանով մի հնար ավելի ազատորեն դատելու ճշմարիտը եւ սուտը, իրավը եւ անիրավը, պատիվը եւ ամոթը. մի հնար այրական հաստատությամբ վարվելու բարձր եւ ցած մարդերի հետ, մեծավորների եւ ստորագրածների հետ. մի հնար ավելի պնդությամբ պաշտպանելու եւ հա ռաջադեմ կացուցանելու քաղաքացի եւ մարդկային ազատությունը» [4]: Նազարյանցը բարիք է համարում մասնավոր հարստությունը ոչ միայն /81/ հարուստների, այլեւ ուրիշների համար. «Ինչքան ավելի ունեւոր եւ հակապս անդամք ունի հասարակությունը, այնքան եւս փոքր տեղիք ուներ շինականը, արվեստավորը, ճարտարապետը, վաճառականը, ուսումնականը վախենալու, մի գուցե զուր է աշխատեu նաայնքան եւս քաջալերություն ունին նոքա ամենեքեան, ուրախությամբ պարապելու յուրյանց գործին, յուրյանց շնորհքը եւ աջողականությունքը գործ դնելու ամենալավ կերպով եւ ամենայն բան, որով պարապում են նոքա հատուցանելու ամենավերին կատարելության» [5]:

Ելնելով բուրժուական հարաբերությունների այս ջատագովությունից, Նազարյանցը խարազանում է հայ հարուստներին: Նրանք, ասում է Նազարյանցը, հանդես չեն գալիս որպես «գիտության եւ ճարտարության» խրախուսողներ: «Հայոց մեծատունքը մինչեւ այժմ նայում են գիտության վերա որպես մի անպատիվ աղախնու վերա, որի պաշտոնն էր կատարել նոցա ցանկության կամքը, անույշ խունկեր ծխելով նոցա քթին, գովասանելով եւ բարձրացնելով նոցա չգործած սխրագործությունքը» [6]: «Ոչ ոք չպատվե հարստությունը, հիմարի, անիրավի, անառակի հպարտի ձեռքում… Բայց թող ամենայն ոք, ազնիվ եղբայրք, հարգություն ցուցանե այն հարստականին, որ յուր հասկացողությամբ, յուր ժրագլխությամբ, յուր աշխատասիրությամս, յուր խոհեմությամբ, մի հավատարիմ, բարեխիղճ գործադրությամբ յուր շնորհների եւ զորությունների հարստացել է… եւ որ յուր հարստությունը գործ է դնում բարի եւ ազնիվ կերպով, որ նորանով յուր քաղաքացիների ջանասիրությունը քաջալերում է եւ հառաջադեմ կացուցանում…» [7]: Նազարյանցը հանձնարարում է պատվել այդպիսի հարստականին՝ «որպես Հիսուսի տեղակալ, որպես աստվածության պատկեր» [8]:

Նույն տարում Նազարյանցը կազմեց «Ժողով վաճառականների ի Մոսկվա» վերտառությամբ մի նախագիծ, ուսկից պարզվում է, որ խոսելով հայերի «եվրոպականացման» մասին, նա դնում էր հայ-ռուս տնտեսական հարաբերությունների այն հարցը, որն այս պահին հուզում էր նաեւ ռուսահայ ազգային-պահպանողական տնտեսագետների միտքը. «Ինչպե՞ս պետք է հառաջադեմ կացուցանել մեր հայերիս վաճառական` առուտուրքը այն օտարազգի հասարակության (իմա՝ Ռուսաստանի, Ա. Հ. ) հետ, որի հետ կապել է մեզ նախախնամությունը». այս հարցի պատասխանն է տալիս Նազարյանցը իր նախագծում: Նա խորհուրդ էր տալիս հրաժարվել տեղական մանր արտադրության եւ արտասահմանյան /82/ կապիտալի հետ զոտված միջնորդ առեւտրի տրադիցիան շավիղներից է բռնել ռուս կապիտալիստական արդյունաբերության ճանապարհը, լայնացնելով ազգային առեւտրի ծավալը եւ կուտակելով մեծ հարստություն:

«Վաճառականությունը հիմնած է երկրագործության ու բնության բերքերի պիտառության վերա, — ասում էր Նազարյանցը, — ուստի կարող են առաջանալ գործատունք եւ ֆաբրիկայք պատրաստելու զանազան ապրանք եւ վաճառական ընկերությունք: Մեր հայերիս վաճառականությունը լինում է գնելով, ծախելով, որին ասում են կրավորական վաճառառակություն (пассивная торговля), ուրեմն նա չէ ծնուցիչ եւ արարիչ վաճառականություն (производительная торговля, фабрикация)։ Մենք հայերս չունինք ոչինչ հաշվետունք (կանտորներ) օտար աշխարհներում. մեր գործերի շատ մասը լրացնում են օտարազգիք, վնասելով մեզ, որովհետեւ մեր ազգից պատրաստված չեն գործակատար մարդիկ օտար աշխարհների մեջ: Ի՞նչ է այս ցավալի պակասությունների պատճառը: Մենք հայերս պակասամիտ մարդիկ չենք, բայց չունինք կրթություն, անդաստիարակ ազգ ենք. լուսավորություն չկա մեր մեջ. մեք փախչում ենք ուսումից, ուրեմն եւ նստած ենք մութի մեջ: Այսպիսի դրության մեջ մեք ամենեքյանս` թշնամի ու չարյացակամ ենք միմյանց։ վախում ենք միմյանցից, հավատ չեսնինք դեպի իրարու հավատարմությունը, որովհետեւ խավար ու խարդախ մարդիկ ենք: Այս պատճառով ահա մեր հայերիս վաճառականությունը մնացել է մինչեւ այսօր մի աննշան, չնչին բան, բայց եվրոպացոցը օրեօր ծաղկում է, բարգավաճում է, ստանում է մեծամեծ օգուտներ» [9]:

Այս խորհրդածության մեջ ամփոփված է, ըստ էության, Նազարյանցի հրապարակախոսության եւ բուրժուական լուսավորչության պրոգրեսիվ կողմը: Դառնալով դեպի ռուսահայ վաճառականությունը, Նազարյանցը մատնանշում է ակցիոներական հիմքերով կազմակերպված գործարանային եւ ֆաբրիկային արդյունաբերության եւ սրա հետ զոդված առեւտրական կապիտալի զարգացման կարեւորությունը: Նա նշում էր կովկասյան երկրագործության հետամնացությունը, հիշատակելով այս երեւույթի պատճառներից մեկը, այն, որ «ավելի ընտիր հողաբաժինների առավել մեծ մասը գտնվում էր բեկերի ձեռքում, որ շատ ծանր պայմաններով, թույլ էին տալիս երկրագործին վարուցանք առնել յուրյանց հողի վերա» [10]: Նա մատնանշում էր կարեւոր այն դերը, որ կարող էր խաղալ հայերի մեջ այգեգործության վերակազմությունը «եվրոպական խոհեմ, կարգով», ապրանքայնացված, կապիտալիստական այգեգործություն /83/ ստեղծելու միջոցով. ցույց է տալիս կապիտալիստական մետաքսագործության կարեւորությունը եւ այլն» [11]: Համոզված էր, որ վաճառականության եւ ֆաբրիկագործության միջոցով է միայն, որ պիտի «ազգը զորանա». ջատագովելով ժողովրդական դպրոցի, կլասիկական եւ համալսարանական կրթության գործը, նա չէր մոռանում նաեւ «միակողմանի վաճառական կամ արվեստական կրթությունը», որը, նրա կարծիքով, ուղիղ ճանապարհն է «ազգի զորացման» [12]:

Իր այս ծրագրով Նազարյանցը, բնականաբար, երես պիտի դարձներ ազգային լուսավորության գործը ղեկավարող կղերից: 60-ական թվականներին Նազարյանցն արեց վճռական այդ քայլի: Սակայն նա երես էր շուռ տալիս նաեւ մանր-արհեստագործական եւ մանր-առեւտրական համքարական այն կազմակերպություններից, որոնց պաշտպանությամբ հրապարակ էին եկել ազգային-պահպանողականները. «Այն արվեստակից համքար կամ ասնաֆ ասած միաբանությանցը, որոնց շատ սիրում են թիֆիլիսեցի հայերը (թափանցիկ ակնարկը վերաբերում է Շանշյանին եւ Ախվերդյանին, Ա. Հ. ) մեծ զորությոմն եւ ազդեցություն ընծայել ամենեւին արտաքին բան է, եւ ոչինչ խորհուրդ չունին, եթե ոչ մի արտաքին կարգ ու կանոն պահելու այդ արվեստակիցների մեջ եւ հսկելու նոցա նյութական օգտի վերա: Ավելի լավ հաստատությունը մեր ասածներին տալիս է այն բանը, որ ոչ մի տեղ այդ արվեստ ակիցների հոգաբարձությամբ չէ հառաջացել մինչեւ այն ոչինչ ընկերական կարգադրություն, ոչ մի ուսումնարան, ոչ մի ժողովրդական գրանոց, ոչ մի ընթերցանության կամ մի այլ իմացական գործողության ժողով» [13]: Իր այս դիրքավորումով Նազարյանցը ձեւակերպում էր ռուս առեւտրա-արդյունաբերական կապիտալի հետ կապված ռուսահայ լիբերալ բուրժուազիայի հայեցակետը եւ հակադրվում կովկասահայ բուրժուազիայի ազգային-պահպանողական պարագլուխներին:

Դրական որեւէ սպասելիք չունենալով մանր արհեստավորությունից ու նրանց պետքերը սպասարկող համքարություններից՝ Նազարյանցը պարզվում է դեպի «մեծատուն» վաճառականությունը: Նա մտահոգված է հիմնել Մոսկվայում «մասնավոր գիտական եւ գործնական դպրոց», ուր պիտի դասավանդվեին այնպիսի առարկաներ, ինչպես աշխարհագրություն, վաճառականության պատմություն, վիճակագրություն եւ վաճառականական հաշվետարություն, ապրանքագիտություն, նոր լեզուներ եւ այլն: Միաժամանակ նա հետամուտ է որակյալ բանվորական եւ տեխնիկական /84/ ինժեներական ուժերի պատրաստման նպատակին: Առաջարկում էր հիմնել Ռուսաստանում մի «ընդհանուր հայկական ընկերություն», որը նպատակ էր ունենալու հայերի նյութական եւ բարոյական կյանքի բարեկարգոսքը: «Հայկական ընկերության առաջին պաշտոնը եւ հոգատարությունը կլինի, — գրում էր նա, — հայոց ազգի չքավոր զավակներին Ռուսաստանի մեջ պատվավոր հացի եւ ապրուստի ճանապարհ բանալ, ծանոթացնելով նրանց ձեռագործ արվեստների, երկրագործության, բնության բերքերի հառաջածության եւ դոցանից վաճառել ապրանքի պատրաստության կերպի եւ եղանակի հետ, այլեւ կրթելով հայոց զավակներից պոլիտեխնիկոսք, հմուտ վաճառականք, հաշվետների մեջ աջողակ գործակատարք եւ գրապահք» [14]:

Նազարյանցը շատ լավ էր գիտակցում իր առաջարկների առնչությունը ռուսահայ բուրժուազիայի դասակարգային շահերի ու հեռանկարների հետ: Սակայն այդ շահերն ու հեռանկարները չուներ նա նկատի անձնապես, այլ ազգի ընդհանուր բարեկեցությունը, նրա զարգացման եւ լուսավորության հեռանկարները, որոնք նրան պատկերանում էին բուրժուական պրոգրեսի հետ լծորդված:

Սրանով պիտի բացատրել նաեւ այն, որ սուր քննադատության էր ենթարկում նա հաճախ նաեւ ազգի վաճառականներին ու «հարստականներին», մտրակելով նրանց հետամնացությունն ու անձեռներեցությունը, նրանց եսականությունը, ազգի լուսավորության ու առաջադիմության շահերի անգիտացումը նրանց կողմից եւ այլն:

Նազարյանցը ակնբախորեն սաստկացրեց հայ հարուստների, հատկապես կղերի եւ մեծատունների քննադատությունը 1862-1863 թվականներին, ոչ միայն այն պատճառով, որ այդ պահին ամսագրի նյութական ճգնաժամը հասել էր իր գագաթնակետին, այլեւ, մանավանդ, այն, որ «Հյուսիսափայլ»-ի խմբագիրը հաշվի էր առնում «հասարակի» (իմա՝ հասարակ մարդկանց, ակտիվացումը ռեւոլյուցիոն կրիզիսի շըրջանում: «Դժվար է մեր ժամանակներում աքացել ընդդեմ խթանի, — գրում էր Նազարյանցը ճորտերի «ազատման» մանիֆեստից անմիջապես հետո, - թագավորներն անգամ անբավական են այդ մասին եւ խոնարհում են ժամանակի պիտույքի եւ պահանջմունքի առջեւ» [15]: Ժամանակի այս պիտույքն ու պահանջմունքն էր, որ մի պահ ստիպեց հրապարակախոսին գրել. «Մի ազգի գլխավոր ուժը եւ զորությունը հասարակի մեջ է, որովհետեւ հասարակի բազմությունը հարյուր ու հազարավոր, իսկ մեծատունների թիվը տասն եւ քսան է, բացի դրանից աշխարհիս բոլոր ականավոր գործերը իմաստության եւ ճարտարության մեջ հառաջացած /85/ են ժողովրդի միջակ եւ չքավոր դասակարգերից, աշխարհաշեն գյուտերը, եւ հայտնագործությունքը արած են ժողովրդական կարգերի մարդերի ձեռքով, որովհետեւ դոցա մեջ են ամփոփված մի ազգի երեւելի քանքարքը եւ շնորհները: Այսքանը թող բավական լինի պարզ եւ բացահայտ հասկացնելու մեր հայոց հասարակին յուր կշիռը, յուր խորհրդավոր կոչումը ազգի մտավորական եւ բարոյական վերաշինության համար… Կամի՞ն մեծատունք, իմաստությամբ խոնարհելով յուրյանց աթոռի բարձրությունից դեպի ժողովուրդի հասարակը, եւ ձեռք ձեռքի տված եղբայրասիրաբար հառաջ տանել ընդհանուր ազգային լուսավորության գործը — որո համար ջերմ արտասուքով գիշեր-ցերեկ աղոթում է առ աստված այս բառերիս գրողը» [16]:

«Խոնարհության» ավետարան կարդալով հայ հարուստների գլխին՝ Նազարյանցը կամենում էր միաժամանակ հավատացնել հայ «հասարակ»-ին, թե հարուստների ձեռքումն է նրա փրկության բանալին: Հարուստներն են, որ պիտի վերացնեն նրա աղքատությունը եւ ծածկեն նրա մերկությունը: Դաստիարակելով եւ ուսուցանելով «Հասարակի» զավակներին՝ հարուստները կպատրաստեն նրանց համար «մի ոսկի ապագա» [17]:

«Հյուսիսափայլ»-ի 1862 թ. համարներում լույս տեսավ «Քաղաքային ընկերության արմատական նյութերը» հոդվածը: Դա անգլիական ժուռնալում տպագրված մի հոդված էր, որ կարդացել ու հավանել էր Նազարյանցը եւ հարկ գտել թարգմանության միջոցով այն հրամցնել նաեւ «Հյուսիսափայլ»-ի ընթերցողներին: Այստեղ ձեւակերպված են հրապարակախոսի այդ ժամանակվա տրամադրություններն անդրադարձնող մտքեր ազգային եւ պետական իրավունքի «արմատական նյութերի» մասին: «Եթե ազգային զգացումը եւ հայրենասիրությունը, — կարդում ենք այդ հոդվածում, — կարող են համարվել անձնական երաշխավորությունքը մի հասարակաց տնտեսության, ապա նորա նյութական երաշխավորությունքը գտնվում են քաղաքայինների ազատությունը եւ ամբողջության միությունը պաշտպանող սահմանադրական օրենքի մեջ: Հարստահարության եւ ինքնակամ կառավարության տակ կարող չէ քաղաքացին սրտի վկայությամբ նույնացնել յուր անձի թագավորության գոյության հետ, մինչ դեպի ազատություն զարթեցած անձնազգայությունը հառաջ կամ հետո կհնարավոր ազատ սահմանադրական ձեւեր: Ուր թագավորական կյանքի նյութական երաշխավորությունքը գտնվում են, այդտեղ կարող չեն պակասել երբեք անձնականքը. երկուքն ընթանում են տիրապես ձեռք-ձեռքի տված… Ինչպես ճշմարտությունը դուրս է երեւում միայն երկու հակառակ կողմերի պատերազմի միջից, նույնպես թագավո/86/րությունը կարոտ է հակառակ բաժինների (իմա՝ կուսակցությունների, Ա. Հ. ), որպեսզի հրապարակական կարծիքը, այսինքն՝ ազգի հայացքը կառավարության եղանակի եւ կառավարող մարդերի գործերի վերա կարողանար կերպարանավորվել այնպես, որ ազգն ունենար հիմք ու պատճառ հայրենասիրության: Մի ազատ թագավորություն առանց հակառակ բաժինների, անմտածելի է. այնտեղ, ուր սրտի եռուն ու եփուն վկայությունը, վավառուն հոգեխառնությունը համարձակ չէ օգտակար բոցերով բորբոքվիլ կրակարանի մեջ, այնտեղ կրակը դուրս կգա տանիքից եւ կայրե ու կկործանե շինվածքը: Այս պատճառով եւ մի իմաստուն թագավորություն կանուխ հոգաբարձու է ծխահաններ շինելու: Թագավորությունքը առանց հակառակ բաժինների կործանվում են: Հասարակապետությունների, զոր օրինակ Աթենքի մեջ քաղաքական օրենք էր, որ ոչ մի քաղաքացի չմնա անմասնակից տերության խնդիրներին: Բայց գաղտնի պոլիցայք եւ պատրաստի կանգնած զորքերի ժամանակում, անձնապաշտական սառնասրտությունը համարվում է քաղաքական առաքինություն, այդտեղ հնազանդությունը եւ հանդարտությունը քաղաքացու առաջին պարտականությունն է. այդտեղ մատնողը եւ կոպիտ անձնասերը համարվում են կատարյալ քաղաքացիք, այնպես որ ճշմարիտ, լուսավոր հայրենասիրությունը կարող չէ երբեք երեւան դուրս գալ: Ազգի առավել ազնիվ մասը մասնակից է թագավորությանը: Ամենալավ թագավորությունը լինելու էր առավել մեծ մասին հավասարապես օգտընծա. նորա մեջ ամենայն ինչ լինելու էր ազգի համար եւ ամենայն ինչ ազգի ձեռքով» [18]: «Թագավորության հակառակ բաժինները» հավասարակշռող «սահմանադրությունը» հրամցվում է այստեղ որպես «թագավորությանը» սպառնացող կործանումից (կարդա՝ ռեւոլյուցիայից, Ա. Հ. ) փրկելու համադարման: Հեղինակը չի թաքցնում, որ իր մեծարած սահմանադրության կոչումն է հենց՝ փրկել ազգն ու պետությունը «սոցիալիզմի» եւ «կոսմոպոլիտիզմի» արհավիրքից: «Մի քանի սոցիալիստներ, — կարդում ենք հոդվածում, — կցանկանային ամենեւին արտաքսել թագավորությունը եւ լոկ ընկերակցություն դնել նորա տեղը: Նոքա բառովս ընկերակցություն հասկանում են այո գրեթե այն բանը, ինչ որ մենք նշանակեցինք բառովս հասարակություն, մի միաբանություն որոշյալ խորհուրդներով. պատճառ՝ նոքա չեն պահանջում ոչինչ ազգային կապ, նոքա երթում են պայմանագրության ճանապարհով, նոցա միաբանությունը չունի ոչինչ հարկավոր, ներքին սահմանադրություն, նա կոսմոպոլիտյան է մի անորոշ մտքով: Նոքա դատապարտում են թագավորությունը, որովհետեւ մտավորաբար ըմբռնում են նորան իբրեւ մի լոկ (մասնավոր) իրավական թագավորու/87/թյուն, որպես թե դա արդեն հասել էր յուր կերպարանագործության վերջին ստադիոններին (ասպարեզներին), իբրեւ թե կարող չէր ավելի բարգավաճել, քան այժմուս է, իբրեւ թե տեսած չէինք, որ նա ամեն մի դարու մեջ ընդարձակեր յուր սահմանը եւ յուր խորհուրդները» [19]: Վերհիշելով այդ կապակցությամբ Ֆիխտեի «Der geschlossene Handelsstaat» գրվածքը՝ հեղինակը գրում է. «Ֆիխտե փիլիսոփան յուր քննողական մտածողությամբ հառաջ գնաց մինչեւ «Մի ընկերակցաբար կազմակերպված թագավորություն» յուր գրվածքի մեջ, մակագրությամբս «Փակ եւ՝ ամփոփ վաճառական թագավորությունը, բայց առանց աշխարհաքաղաքացի շարժողության եւ առանց անձնական ազատության: Մի՞թե անհնարին պիտի լիներ այս բոլոր շարժառիթքը թագավորութենական եւ մարդկային կյանքին միավորել ընկերական կամավորության խորհուրդների հետ» [20]:

Ապավինելով ֆիխտեական «սոցիալիզմի» քղանցքին՝ հոդվածը Հասարակության ընթացիկ դասակարգավորումը հայտարարում է բնական եւ հավերժական մի երեւույթ: Բարձր կարծիք չունենալով հարուստների հանրօգուտ գործունեության մասին՝ հոդվածագիրը սկզբունքորեն ընդունում էր «հարստության արժանավորությունը»: «Ինչքան ավելի ունեւոր եւ հարոատ անդամք ունի հասարակությունը, — գրում էր նա, — այնքան եւս` փոքր տեղիք ունի շինականը, արվեստավորը, ճարտարապետը, վաճառականը, ուսումնականը վախենալու, մի գուցե զուր էր աշխատում նա. այնքան եւս քաջալերություն ունին նոքա ամենեքյան, ուրախությամբ պարապելու յուրյանց գործին, յուրյանց շնորհքը եւ աջողականությունը գործ դնելու ամենալավ կերպով եւ ամենայն բան, որով պարապում են նոքա հասուցանելու ամենավերին կարելի կատարելության» [21]:

Նազարյանցը՝ հրահանգում էր, որ հայերը հատկացնեն կայսերը կայսրին եւ ազգինը ազգին. 1861 թվականի մի հոդվածում նա դիտում էր. «Այս կշիռը մեր հայերի մեջ մինչեւ այս օրս պահպանված չէ արդարությամբ, կարելի է ասել, երկու կողմից եւս մեղանչելով, կամ բոլորը տալով կայսրին կամ թե բոլորը պահանջելով ազգին» [22]: Սրանով նա սահմանազատվում էր, մի կողմից, կղերա-աղայական ռեակցիայի, մյուս կողմից՝ ազգային-պահպանողական հոսանքի գործիչներից: Սակայն որոշակի դիրքավորվում էր նաեւ ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական տրամադրությունների դեմ:

/88/ Ակներեւ է, որ 60-ական թվականների սկզբներին Նազարյանցը օրորվում էր այն երկընտրանքի մեջ, որի մասին շատ լավ գրել է Գրանովսկին՝ ռեւոլյուցիայի եւ ռեակցիայի միջեւ դեգերող բուրժուազիայի դիրքը բնորոշելիս: Բուրժուազիան, — գրում էր Գրանվոսկին, — «տատանվում է ապագայի — որին նա ծարավի է, բայց որից վախենում է, եւ անցյալի միջեւ, որին նա ատում է, բայց որն ի վիճակի չէ ետ մղել: Մի քայլ առաջ — նա, բուրժուազիան, փոխարեն Լութերի հանդիպում է Մյունցերին, լիբերալիզմի փոխարեն՝ սոցիալիզմին: Մի քայլ ետ, նա հանդիպում է ֆեոդալական մոնարխիային, որին շատ էլ չի սիրում եւ ազնվական արիստոկրատիային, որին ատում է» [23]:

Գյուղացիական ռեֆորմների մասին Նալբարյանցը դեռ 1859 թ. էր գրում. «Այս րոպեիս գտանվում է Ռուսաստանը մի խորհրդավոր վերածնության ասպարիզի մեջ. օգոստափառ մարդասեր կայսրի հոյակապ գաղափարը — ազատել Ռուսաց շինականը դարավոր, տմարդացուցիչ ծառայության լծի տակից եւ այդպես ճանապարհ բանալ նորան դեպի բարոյական ազատությունը, այսօր, էգուց ստանալով յուր իրադարձության պսակը, ի հարկե, տալու է մեծ եւ մեծ հառաջադիմությունք եւ Ռուսաց ժողովրդային քաղաքագործությանը» [24]:

«Ժողովրդի հայրենիքը, — գրում էր դարձյալ Նազարյանցը նույն տարում, — այժմ ազատված է ստրկության լծից: Նա կապակցված է մի եվրոպական, լուսավորություն ընդունող, տերության հետ. Ժողովրդի բոլոր իմացական զորությունքը կարող են այժմ ազատ ապես աճել եւ զորանալ. Եվրոպան (կարդա՝ Ռուսաստանում զարգացող եվրոպական կացութաձեւը, կապիտալիստական զարգացման ուղին, Ա. Հ. )` բաց ու արձակ է հայերու առաջեւ, նոքա կարող են մասնակից լինել նորա կրթությանը եւ լուսավորությանը» [25]:

1861 թ. ռեֆորմները Նազարյանցը համարում էր «շատ բավական մեր հայերին, միայն թե դոքա հոժարությամբ ընդունեին եւ յուրացուցանեին, ինչ որ մինչեւ այժմ հառաջացուցել է Ռուսաստանի մեջ ազատ մատենագրության հոգին»: Նա պատնեշավորվում էր գյուղացիական սպառնալից շարժման ղեկավարների սոցիալիստ-ուտոպիստական գաղափարաբանության դեմ: Հիշեցնում էր, որ ծերունի Պլատոնը իր «Օրենքների» մեջ հրաժարվեց սոցիալիստական այն գաղափարներից, որոնք երիտասարդ. ժամանակ արծարծել էր իր «Պետություն» գրքում: Դրանով, ասում էր նա, հույն մտածողը ծերունական իմաստությամբ կանխում /89/ էր կորստաբեր այն հետեւանքը, «որ պիտո է հառաջանային գույքերի, կանանց եւ զավակների հասարակաց լինելուց» [26]:

Սակայն, երբ հակահարձակման անցած ցարիզմը գրոհեց մասսայական շարժման լեռնացող հորձանքի վրա, «հասարակի». շահերի, «սահմանադրության» եւ ֆիխտեական «սոցիալիզմի» անունից խոսելը «Հյուսիսափայլ»-ի լիբերալ հրապարակախոսը «անխոհեմություն» հարմարեց արդեն: «Մեր հայրենի թագավորության պարծանքի համար պիտո էլ ասել, — գրում էր նա այդ պահին, — որ սկսյալ օգոստափառ Ալեքսանդր Նիկոլայեւիչի աթոռակալությունից մինչեւ այսօր վայելում՝ է Ռուսաստանը այնպիսի ազատությունք եւ իրավունք ցենզուրական ատյաններից, որոնցից զուրկ է նույնիսկ Ֆրանսիան… Մեք հույս ունենք, որ մեր սիրելի հայրենական Ռուսաստանը յուր ավելի բարգավաճության եւ պարծանքի համար, մի օր եւս առավել ընդարձակե տպագրության քաղատությունքը, միայն թե հասարակությունը եւ մատենագիրքը յուրյանց բարոյական մեծությամբ եւ առողջամիտ բանագիտությամբ յուրյանց անձը արժանի կացուցանեն այդ կայսերական շնորհին» [27]:

«Հայոց այժմյան դրությունը Ռուսաստանի օրենքի հավասարության, տակ այնքան լավ է, — գրում էր դարձյալ Նազարյանցը նույն պահին, — որ ոչինչ համեմատություն չկա մի եվրոպական քրիստոնյա տերության եւ մի բռնակալ ասիացի մահմեդական խառնաշփոթ կառավարության մեջ: Հայը Ռուսաստանում վայելում է քաղաքացու իրավունք, տոչինչ բռնություն չէ հասնում ոչ նորա անձին, ոչ նորա ընտանիքին եւ ոչ նորա վաստակին. ամենը նա կարող է վայելել օրենքի պաշտպանության տակ, լցուցանելով միայն յուր պարտքը վիբրեւ քաղաքացի մի. տերության, որ նյութապես եւ բարոյապես սնուցան ամ է նորան, եւ տալիս է ամեն մի հային նույնքան իրավունք, որքան յուր ազգին, ամենեւին անխտիր, իբեւ միեւնույն թագավորության որդիների» [28]: «Ռուսաստանը, — գրում էր Նազարյանցը, — կարող է ամենեւին աներկբաս լինել հայոց ազգի դեպի նա անս դրժելի հավատարմության մասին… թո՛ղ մեր հայերը ճանաչեն յուրյանց մեծ բարերարի շնորհը եւ գործ դնեն նորան արժանապես, ամենայն պատրաստությամբ եւ հոժարությամբ ընդունելով Ռուսաստանի ձեռքից եվրոպական լուսավորության պարգեւը եւ ավանդելով յուրյանց ազգին այնպիսի կերպով, ինչպես կարող է օգտաբեր լինել հայերին» [29]:

1866 թ., նույն այն տարում, երբ Դ. Կարակոզովը ատրճանակ պար/90/պեց Ալեքսանդր II ցարի վրա, հրապարակախոսը, նկարագրելով իր պատվին նոր-նախիջեւանցիների սարքած կերուխումը, այսպիսի տեղեր էր գրում վաճառական Մ. Փանոյանին. «Սեղանի վերա, երբ որ սկսել էին բաժակներ ըմպել թագավորի եւ մինիստրի կենացը, եւ քաղցրաձայն տիրացուքը օրքեստրի հետ միասին թնդացնում էին օդը, ուղիղն ասեմ քեզ, մի անսովոր ազդեցություն ազդեց սիրտս, որ ես կարող չէի լուռ մնալ. ուռեցավ եւ սիրտս կամեր դուրս թռչել: Ես տվեցի խոսքի ազատ ընթացք եւ թեւեր, որոտեցուցի արձակ օդը ծառերի տակ դրած սեղանի վերա, եւ այստեղ թափեցան արտասուք թե ատենաբանի եւ թե բազմության աչքից: Պիտո է հուսալ, որ այսպիսի տեսարանք չէին մնալու, առանց տեսողական խորին տպավորության սրտերի վրա եւ առանց պտղաբեր հետեւանքի գալոց օրերում…» [30]:

Մարգարեանալով «գալուց օրերի» մասին՝ Նազարյանցը չէր սխալվում՝ անշուշտ: Հազիվ մի տարի անց՝ «Լապտեր Հայաստանի» կոչված պարբերական իր ձեթաճրագը վառելու մտայնությամբ՝ հրապարակախոսը ձեռք էր մեկնում ոչ միայն պահպանողական Կ. Եզյանին ու Գ. Քանանյանին, այլեւ նույնիսկ հետադիմական բանակի պարագլուխ Մ. Մսերյանին» [31]: «Լապտեր Հայաստանի»-ն, — գրում էր Նազարյանցը Քուչուբենյանին, — կկառուցանվի Արարատի գագաթի վերա, ռուսաց արծվի թեւերը հովանավորելով նմա… Աշխատակիցք ինձ լինելու են Մոսկվայում պարոնայք Քանանյան եւ Սմբ. Շահազիզյան. խոստացել է հանդիսակից լինել եւ մեր մագիստրոս Մսեր Մսերյանը» [32] ։

Լիբերալ Նազարյանցի եւ կղերական ու պահպանողական խմբավորոպների գաղափարական մերձեցման այս շրջանում հասկանալի են նաեւ 1865 թ. «Մեղու Հայաստանի» թերթի խմբագիր Պ. Սիմեոնյանի նրա մասին գրած այս տողերը. «Թող ներվի մեզ համարձակ խոստովանել, որ մեք սկզբում, միտ դնելով մի քանի այլամիտ եւ նախանձոտ մարդերի խոսքին, շատ անգամ նամակներով խոսած ենք մեր բարեկամների հետ թե պարոն Նազարյանցը, — ինչպես ասում են, ծուռը հայեցվածք ունի ազգության եւ գիտության վերա — բայց մենք, քանի տարիներ անձամբ վերահասու լինելով, եւ միջամուխ լինելով պարոն Նազարյանցի գրվածքների մեջ, գտանք ամենեւին հակառակը…» [33]:

Լիբերալներն ու պահպանողականները ներման էին ազդարարում միմյանց: Առայժմ մի հարցում միայն չհաղթահարվեցին նրանց տարաձայնությունները. Նազարյանցը համամիտ չէր հայերի ազգային-քաղա/91/քական։ Հարցում պահպանողականների բռնած դիրքին: Առարկելով Մ. Էմինի այն դիտողությանը, թե Հայկի անհնազանդությունը Բելին հայոց ազգի բնավորության ախտերից մեկն էր՝ Նազարյանցը ասում էր, թե բռնակալին չհնազանդելը հանցանք չէր, այլ «գովունի օրինապատշաճ ազատասիրություն եւ անձնապահություն»: Այնուամենայնիվ, Նազարյանցը կրկնում էր Շանշյանի այն միտքը, թե հայոց ազգը ոչ միայն անհնազանդ ազգ չէ, այլեւ, մանավանդ, չափազանց իր հնազանդությամբ դարձել է «օտար ազգերի ծառա եւ ստրուկ»: «Բայց եթե հայ մարդերի մեջ եղած է եւ կա մի անհնազանդություն, մի կամակորություն յուր չար եւ կործանական մոլորության վերա, այդ ոչ թե ազգի արմատական հոգին է,, այլ նորա անդաստիարակ, անուսումն, կոպիտ եւ տգետ մնալու մետեւանքը» [34]:

Վաթսունական թվականներին Ժխտելով հայերի մոտ ազգային-քաղաքական ուրույն կյանքով ապրելու ամեն մի տնակություն՝ Նազարցանցը պնդում էր, որ իբրեւ ռուս քաղաքացիներ՝ հայերը ստորագրելու էին իրենց շահն ու վնասը ցարական կառավարության ներքին ու արտաքին հաշիվներին: Հիշենք 1863 թ. Նազարյանցի գրած խոսքերը. «Հայերս քաղաքական մտքով ռուսներ ենք, ռուսաց կայսրին հպատակ ենք եւ անթամք ենք այն տերության մարմնին եւ ունենք նույն օգուտն ու վնասը, ինչ որ ունի կառավարությունը ներքուստ եւ արտաքուստ» [35]: Ակներեւ է, որ Նազարյանցի համար չկար բնավ երկու Ռուսաստանի, պրոբլեմ: Ոչ միայն ռուսահայ դեմոկրատիայի ռեւոլյուցիոն շավիղներն էր դատապարտում նա, այլեւ հրաժարվում ռուս կամ եվրոպական դիվանագիտության ուղիների հետ միազորված ազգային-քաղաքական այն ակնկալություններից, որոնց ուղիներում հաջորդ տասնամյակներին վատնելու էր իր եռանդը հայ մարտնչող բուրժուազիան:

Քաղաքական հույսեր չկապեց Նազարյանցը թյուրքահայ Ազգային սահմանադրության հետ, ինչպես այդ անում էին ազգային-պահպանողականները. նա բավականացավ բնորոշ այն, նկատողությամբ, թե Սահմանադրությունը տալիս է թյուրքահայերին քաղաքացիական նույն բարեկեցությունը, որպիսին վայելում են ռուսահայերը: «Այժմ փառք եւ գոհություն ամենակարողին, — գրում էր նա, — մեր հայրենակիցքը թե Տաճկահայաստանի եւ թե Ռուսահայաստանի մեջ կարող են սապրել առանց թաղելու յուրյանց ձեռքի վաստակքը հողի տակ, առանց տների պատերի մեջ փակելու յուրյանց կին ու զավակը» [36]:

Նազարյանցը այս ժամանակ եւս չէր մտածում թյուրքահայերի ազ/92/գային-քաղաքական ինքնորոշման մասին. տարօրինակ է, բայց եւ միաժամանակ անժխտելի, որ նա այս ժամանակ հրապարակ էր քաշում Թյուրքիայում հայկական… համալսարան հիմնելու միտքը:

1862 թ. գրած իր մի հոդվածում Նազարյանցը հարց էր դնում, «Արդյոք մեր սիրելի հայրենակիցքը Տաճակաստանի մեջ մտածում են այսօր կամ էգուց ի հարկե ազգի թեւերի վերա, մի վերին դպրոց, մի համալսարան հիմնարկել կամ Կ. Պոլսի կամ Սմիրնայի մեջ: Դորա խորհուրդը լինելու էր անչափելի եւ անկշռելի մեծ. նախ եւ հառաջ Հայոց ազգի ցան ու ցիր, հատ ու կտոր, անտեր ու անտուն գիտությունքը ժողովելու, պատսպարելու, զորավոր քայլերով առաջ տանելու մի իմաստուն, հեռատես խնամարկության եւ հովանավորության տակ. իսկ հետո, եթե հաճո կլիներ նախախնամությանը, ազգի ապագայքը տնտեսելու, ինչպես կցուցաներ այն մեծ խորհրդակիցը, այն ուսուցիչ, որին ասում ենք ժամանակ» [37]:

Նկատենք, ի դեպ, նաեւ այն, որ Նազարյանցը համամիտ չէ: Հայ լուսավորչական եկեղեցու վերաբերմամբ ցարիզմի վարած քաղաքականության թյուրքահայ ազգայինների կողմից եղած քննադատությանը: «Թյուրքահայերը, — ասում էր նա, — պահանջում են Ռուսաստանից մի բան, որ ոչինչ տերություն կարող չէ տալ յուր հպատակ հոգեւորներին՝ կատարյալ ազատություն» [38]: Հասկանալի է, որ թյուրքահայ պահպանողական տարրերին հասցեագրված այս դիտողությունը Նազարյանցն ուղղում էր նաեւ նրանց համախոհների՝ կովկասահայ ազգային-պահպանողականների դեմ: Հայերի համար Նազարյանցը «ազգային օջախ» չէր որոնում ո՛չ Ռուսաստանի եւ ո՛չ նույնիսկ Թյուրքիայի սահմաններում: Ազգային պահպանողական հայրենաբաղձներին ուներ նա նկատի, երբ հարցնում էր սրտաբեկ. «Բայց որտե՞ղ է այս րոպեիս մայրաբար մտախոհ հայի հայրենիքը, դեպի ո՞ւր են ձգտում նորա սրտի ուխտը եւ փափագը, ո՞ւր է նորա Երուսաղեմը, ո՞ւր հայրենի հողը, որ նա այժմու կարող է ասել` յուր սեփականը, ո՞ւր նա, հայրենասեր պանդխտականի պես, կարող էր մի օր հետ դառնալ: Ոհ, այս րոպեիս մեր ցան ու ցիր, հողմերին զարկած, բրդգզած կյանքի մեջ, մեր հայրենիքը չեն Անի քաղաքի ավերակները, որ ոմանք կարճատես մարդիկ հրավիրում են մեզ կենակից լինելու բուերի եւ խլեզների — ոչ, մեր հայրենիքը այս րոպեիս մեր սրտի ու հոգու մեջ է, թեպետ նույնպես ավերակ եւ փլատակված, ինչպես Անի քաղաքի անցած գնացած փառահեղությունը» [39]:

Հրապարակախոսի քաղաքական խոհեմությունը» նրա լոյալ վար/93/քագիծը քաղաքական ինդիֆերենտիզմի արդյունք չէր: Տակավին տկար էր ռուսահայ բուրժուազիայի նյութական տարերքը: Տակավին չէր ուռճացել նրա մարտնչող մեծամոլությունը: Մտաբերենք, որ Նազարյանցի հրապարակախոսության հենարանը հիմնականում մայրաքաղաքների, Հարավային Ռուսաստանի եւ Հյուսիսային Կովկասի ցաքուցրիվ հայ առեւտրա-արդյունաբերական գաղութներն էին: Կապիտալիզմը նրա ժամանակ առաջին տարտամ քայլափոխերն էր անում Անդրկովկասում, որի հետ հրապարակախոսը կապված չէր անմիջականորեն: Նազարյանցի կապը բուն «երկրի»՝ Անդրկովկասյան Հայաստանի հետ, նրա պատկերացումը երկրի, ժողովրդի, նրա կարիքների ու պահանջների մասին նույնքան թույլ էին եւ տկար, որքան ռուսահայ բուրժուազիայի հաջորդ՝ ժանիքավոր սերնդի կապը սահմանի այն կողմն ընկած հայկական աշխարհի հետ, եւ աղոտ նրա պատկերացումն այդ աշխարհի մասին: Կյանքի վերջալույսին, ճիշտ է, Նազարյանցը պաշտոն ստանձնեց Անդրկովկասում: Բայց այստեղ նրան սպասում էր միայն հուսախաբություն. հրապարակախոսն իրեն ընտանի չզգաց անգամ հայրենի քաղաքում, որին արդարացիորեն բնորոշում էր որպես «մի եվրոպաբար կարկատած ասիական քաղաք» [40]: «Թիֆլիսը, — գրում էր նա 1869 թվականին, — կիսով չափ եվրոպական ցիվիլիզացիայից շոշափված քաղաք է եւ այն արտաքուստ։ Մարդիկ ըստ մեծ մասի մնացած են ներքուստ միեւնույն ասիական բարբարոսքը» [41]: «Թիֆլիզյան դանդաղեցուցիչ ատմոսֆերան որչափ եւ հաղթող լիներ, այնուամենայնիվ հանդիպելու է իմ կողմից ամենաազդու ընդդիմության» [42]: «Սեր առ մարդ եւ առ աստված, ընկերություն եւ աստվածասիրություն վերացած է այստեղ, աղքատը չափից դուրս անբախտ, հարուստը չափից դուրս բախտավոր: Ոչինչ բարեգործության գաղափար չկա, որովհետեւ եւ ոչինչ հասարակաց օգտի գաղափար» [43]: «Ամեն բարի գործ, որ պիտի հառաջանա այստեղ, հանդիպում է մեծամեծ դժվարությունների, երկաթե գլուխ եւ ադամանդյա լեզու է հարկավոր, որ այստեղ որեւիցե հառաջադիմության գործ հաջողություն գտան եւ հայերը փոխանակ թեթեւացնելու յուրյանց գործը, ինքյանք յուրյանց շատախոսությամբ եւ հակառակախոսությամբ անվերջ դժվարացնում են զայդ» [44]:

Նազարյանցի հոռետեսության աղբյուրը, հարկավ, միայն Թբիլիսիի հոգաբարձական ժողովների եւ հայոց առաջնորդարանի մգլած մթնոլոր/94/տը չէր անշուշտ: Անդրկովկասյան իրականության մեջ տակավին բացակայում էր ապրանքային-կապիտալիստական հարաբերությունների» այն շաղախը, որ հասարակական զարգացման նոր որակ եւ նոր տեմպ հաղորդելով հայկական ամորֆ էթնոսին՝ պիտի ընդլայներ հայերի ազգային-քաղաքական կոնսոլիդացման ուղիները: «Ես գիտեմ, գիտեմ արդարեւ, — գրում էր հրապարակախոսը Մ. Փանյանին, — թե որտեղ է մեր այսպիսի եւ այլ մյուս թշվառությունների աղբյուրը, բայց ինչ օգուտ, օգնել կարող չեմ: Ինչ որ մի ազգ յուր հատուկ անմտությամբ կարողացել չէ պատրաստել յուրյան մի ազատ քաղաքական վիճակ, որո մեջ միայն կարելի է ընկերական կյանք եւ ընկերական առաքինությունը, որոնց կարում էր հասարակությունը — այդ հնարավորել մեզ անկարելի է, որովհետեւ ոտքի պատվանդան չունիմք, ժողովուրդ չունիմք, հասարակություն չունիմք, ոչ կարողք եւ ոչ պահպանող լուսավորության եւ առաջադիմության գործի: Մեր հայերը կորուսած ամենայն բարոյական բարիք, ամեն մինը խնդրելով միայն յուր անձնական նյութեղեն օգուտը, կամին ամենայն բան լինել, բայց ոչ հայք, մտածող, ուսանող եւ յուրյանց կենդանությունը նորոգող Հայք, որովհետեւ դորա համար կարեւոր են անասելի ջանք եւ աշխատությունք եւ հանձն առնուլ դժվար է մի հեղգամիտ, թուլամորթ եւ ծուլության մեջ խորասույզ եղած ժողովրդի: Այս մեր ընդհանուր ազգային նավաբեկության մեջ ոչինչ է մնում մեզ, եթե ոչ ամեն մի տախտակի վերա լող տալով ջրի մեջ, դեմի ցամաք ելանել մի ծովափում, որ կարող էինք իբրեւ օտարականք օտարների մեջ փոքր ինչ գոնյա մարդկային կյանք վայելել» [45]:

Չէր սխալվում Եզյանը, երբ աչքի առաջ ունենալով Նազարյանցի գլխավորած լիբերալներին՝ գրում էր, թե այդ հոսանքի մարդիկ չեն հավատում հայերի քաղաքական վերակենդանացմանը, թե դրանց համար հայ ազգությունն ավելին չէ, քան թե նեխվող մի դիակ, զուրկ կենսունակությունից, պատրաստ լուծվելու այն տարրերի մեջ, ուր դեգերում էին նրա վերապրող անդամները: Նազարյանցի հեզ ու նկուն վարքագիծը, նրա հոռի հայացքն իր ազգի մասին՝ ռուս կալվածատիրության եւ բուրժուազիայի կենտրոնաձիգ քաղաքական Սքիլլայի եւ հայ «հասարակի» ու ազգային-քաղաքական կենտրոնախույս Քարիբդայի միջեւ օրորվող ռուսահայ բուրժուազիայի թուլության հայտարարն է դարձյալ: Յուրացնելով «իբրեւ օտարական օտարականների մեջ» լոկ մարդավայել կյանք վայելելու սկզբունքը՝ ըստ էության նա հիմա ընձեռում էր համակերպողական այն վարքագիծը, որ հանձնարարում էր իր հակառակորդը՝ Առ. Արարատյանը: 1865 թ. Նալբանդյանին գրած մի նամակում անդր/95/դառնալով «Московские ведомости» թերթի մեզ ծանոթ հոդվածին, ու խոսվում էր հայերի, վրացիների եւ թուրքերի «սեպարատիստական» ձգտումների մասին, Նազարյանցը բնորոշում էր թերթի ելույթը որպես Կատկովի փոքրոգության անճոռնի եւ հիմարական արտահայտություն: «Ողորմելին չգիտե, — գրում էր նա, — որ եթե այդ տգետ եւ թույլ ազգերին թագավորություն եւս բաշխեիր, ինքյանք պիտի իսկույն հրաժարվեին դոցանից, կամ եթե հիմարությամբ հանձն առնեին՝ ինքյանք պիտի միմյանց միս ուտեին, ինքյանք յուրյանց գազանական զենքով եւ անմիաբանությամբ կործանեին յուրյանց անձը» [46]:

Այս կապակցությամբ հասկանալի է նաեւ Նազարյանցի վերաբերմունքը դեպի Նալբանդյանի կալանքը: Վերջինիս մասին նա գրում էր Հ. Վեհապետյանին. «Ո՛հ, անտանելի ցավ, անբժշկելի վերք. մեր հայկական ցավերը մեզ բավական չէին, եւ այսպես ցավեր ավելացրեց մեր վերա մեր անխոհեմ սիրելին, գետին զարկելով եւ մեզ խոնարհեցնելով մեր թշնամիների առջեւ» [47]: Կարեկցությունից առավել այս տողերի մեջ երեւում է Նազարյանցին համակած վշտի հասարակական-քաղաքական լեյտմոտիվը: Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն համարձակությունն ու ինքնավստահությունը վարկաբեկում էր նրա լիբերալ բարեկամին կղերական եւ աղայական բանակի մարդկանց՝ Խալիբների եւ Այվազովսկիների առջեւ: «Միքայելի ճակատագիրը, — գրում էր նա նույն նամակում, — որ ողորմելին ինքն իր համար պատրաստեց իր երիտասարդական չափից դուրս համարձակությամբ, ցամաքեցրել է արդեն ցավոտ եւ վշտ ես իմ սիրտը… Ինչ ասեմ, սրբազան Հայր, դուք եւ ես մարգարեանում էինք նորա վտանգավոր եւ տարապայման բնավորությունը, եւ այդ իսկ տվեց նորան գերի սորա թշնամիների եւ վերջապես օրենքի ձեռքը, ուստի ազատվել այնքան հեշտ չէ»:

Նազարյանցը «վտանգավոր եւ տարապայման բնավորության» հետեւանք էր համարում «անխոհեմ սիրելու» ընթացքը, նրա դիմաշրջում դեպի ազգային-ռեւոլյուցիոն շարժումը: Մանավանդ դատապարտում էր նա Նալբանդյանի կապը համառուսական ագրարային ռեւոլյուցիայի հետ. որեւէ կապ «օտար» ռեւոլյուցիայի եւ «հայկական ցավերի» միջեւ նա չէր նշմարում բնավ: 1862 թ. նոյեմբերի 3-ին Հ. Սայաթնովյանին ուղղած նամակում Նալբանդյանի այս վարքագիծը նա համարում էր արդեն «հիմար հանձնապաստանություն եւ անձնասեր ամբարտավանություն»: Այստեղ արդեն լիովին դրսեւորվում է ե՛ւ նրա լիբերալիզմի ազգային սահմանափակությունը, ե՛ւ նրա բուրժուական օրինապաշտության հակառեւոլուցիոն էությունը:

/96/ «Այսպիսի հերոսները, — գրում էր նա, — ինքյանք կարող չեն օգնել յուրյանց, ո՞ւր մնաց յուրյանց ողորմելի ազգին: Դոքա յուրյանց հանդգնությամբ եւ անմտությամբ ծիծաղելի են կացուցանում յուրյանց անձը յուրյանց թշնամիների աչքում, որովհետեւ յուրյանց հատուկ ձեռքով փոս ու վիրապ են փորում յուրյանց համար, եւ տրտմությամբ ու ցավով մեռցնում են յուրյանց սիրելիների սիրտը… Հայերը փոխանակ առաջ գնալու՝ հետ են գնում կամ թե ասիաբար կամ անմտաբար, մի քայլափոխ հառաջ շարժված, իսկույն կամեին դեպի երկինք թռչել եւ աստղեր հափշտակել, բայց գահավեժ դեպի գետին են կործանվում — ուրեմն դեպի հետ են խաղում: Չեմ կարող գովել այդպիսի տարապայման ընթացք. համարձակախոս եւ համարձակագործ լինել եւ մարտիրոս դառնալ յուր ազգի համար՝ գեղեցիկ գործ է, բայց մի 70 միլիոնի առաջք կտրել, նահատակ դառնալ, ոչ, այդ անհաճ է ինձ… Գործը ոչինչ հայացք չունի դեպի մեր ազգը եւ նրա օգուտը, այլ մի օդից առած ցնորք է – խռովություն եւ ապստամբություն ձգելու… ամբոխի մեջ, այլազգի ամբոխի մեջ» [48]:

Նազարյանցի ցասկոտ այս տողերը լիովին համապատասխանում են համառուսական գյուղացիական ռեւոլյուցիայի եւ հայերի ազգային-քաղաքական ինքնորոշման հանդեպ բռնած նրա ռեակցիոն վարքագծին:

Ձգենք ընդհանուր մի հայացք Ստ. Նազարյանցի անցած ուղիների վրա:

Պատանեկության եւ երիտասարդության տարիներին Նազարյանցը ազգային մեծ բարեբախտություն էր համարել Անդրկովկասի միակցումը Ռուսաստանին: Երեւանի գրավումը ռուսների ձեռքով նա երջանիկ իրադարձություն նկատեց հայերի համար եւ հավանորեն նաեւ հաստատուն «Մի գրավական Հայաստանի լուսավորության եւ քաղաքական անկախության անմիջական վերականգնման ճանապարհի վրա: Երիտասարդ տարիների այս հափշտակությունից հետո անշուշտ հասկանալի են 40-ական թվականների նամակներում նրա արտահայտած տխուր խոհերը ազգի ապաբախտ վիճակի մասին:

Սակայն վարանումն ու հուսավրիպումը նրա գիտակցության մեջ ծնունդն էր տալիս հայերի ազգային գոյության նոր հենարաններ որոնելու մտահոգության: Մեկընդմիշտ ավերված տեսնելով ազգի քաղաքական վերանորոգության ռոմանտիկ հույսերն ու հնարները, 40—50-ական թվականներին Նազարյանցը բացառապես կրոնի եւ լեզվի մեջ տեսավ հայերի ազգային գոյության «անոթը»: Անցյալից ժառանգած այդ արժեքների պահպանության եւ վերակենդանացման ազգային կղերական /97/ կամ ազգային-պահպանողական ուղիների մեջ չէ, որ փնտրեց նա այդ ժամանակ ազգի գոյության երաշխիքը, այլ դրանց զարգացման եւ վերակաղապարման մեջ, հիմք ընդունելով «եվրոպական լուսավորության», այսինքն՝ Ռուսաստանի միջոցով հայերին մատչելի դարձող կապիտալիստական հանրակենցաղի ու քաղաքականության սկզբունքները: Չնայած իդեալիստական ընդհանուր իր աշխարհայեցության, պայքարի մտնելով կղերա-աղայական սխոլաստիկայի եւ ազգային-պահպանողական ռոմանտիկ մտայնության դեմ՝ Նազարյանցն այդ պահին քայլում էր հայ հասարակական զարգացման ռեալիստական եւ պրոգրեսիվ շավիղներով: Առանձնապես խոշոր եղավ նրա դերը նոր գրական լեզվի վերհանման գործում, թեպետեւ աշխարհայեցության իդեալիզմն ու լիբերալ սահմանափակությունը նաեւ այդ դեպքում նեղ շրջանակների մեջ էին պահում նրա գործունեության պրոգրեսիվ տենդենցները:

60-ական թվականներին Նազարյանցի մեր բնութագրած շրջադարձը եղավ համառուսական ռեակցիայի տարիներին նրա լիբերալիզմի վերապրած տագնապի բնական արտահայտությունը: 60-ական թվականների կեսերին, կորցնելով ժամանակի առաջադիմական մղումների հետ կենդանի կապը, «Հյուսիսափայլ»-ի խմբագիրը հարկադրվեց դադարեցնելու իր օրգանի հրատարակությունը եւ փաստորեն վերջ տալու գրական-հասարակական իր գործունեությանը:

* * *

Նազարյանցի բացասական դիրքավորումը հայերի ազգային-պետական, ազգային-քաղաքական ինքնորոշման մասին՝ եզակի չէր: Նրա կարծիքը համընկնում էր Ռուսաստանի արդյունաբերության հետ կապված հայ առեւտրական բուրժուազիայի կարծիքին: Իր հերթին հայկական «թագավորության» (ասել է՝ հայերի քաղաքական ազատագրման) մասին «Московские ведомости» թերթի գրածները եւս թղթակիցների հերյուրանքները չէին. դրանց մեջ շոշափվում էր մի մտայնություն, որ ուներ դարերի պատմություն: Պատահական չէ, որ Մոսկվայի եւ Պերոերբուրգի ռուս պարբերաթերթերից անկախ եւ նրանցից անմիջապես առաջ այդ գաղափարախոսության շուրջը քողարկված վիճում էին նույնիսկ ժամանակի հայ օրգանները:

1861 թ. փետրվարյան մանիֆեստից անմիջապես հետո «Կռունկ»-ը տպեց «Կական» վերնագրով մի ոտանավոր, ուր հեղինակը՝ Երեմիա Իսահակյան, ծրարել էր այն միտքը, թե ժամանակ է, որ հայերն արթնանան խոր քնից եւ ինքնորոշվեն որպես քաղաքականորեն անկախ ազգություն.

/98/

Դարձյալ շուտ եկավ նոր օր, տարի նոր,

Դարձյալ հայերը քնած են շատ խոր,

Դարձյալ նոր տարին կծերանա բոլոր,

Դարձյալ հայերը չեն հոգալ նոր օր:

Հուշ բեր, մտածիր, հայ մարդ, քո նախնիք,

Զարթիր այդ քնից, հերիք է, հերիք,

Թուրքի եւ պարսկի տես թագ եւ գայիսոն,

Իսկ քո թխպոտած ամպած հորիզոն [49]:

Ոտանավորն արտահայտում էր ազգային-պահպանողականների բնորոշ տրամադրությունները, եւ Մանդինյանի «Մեղու Հայաստանի»-ն, արշավեց նրա մեջ ծածկագրված մտայնության դեմ: «Մեր ժամանակներումը, — գրում էր փարիսեցիաբար տերտերամիտ թերթը, — նոր օր ճարելու համար հայոց ազգի նման թշվառ եւ անօգնական ազգին հարկավոր էր լուսավորությամբ պատրաստվիլ նոր օր ընդունելու, հայոց ազգին հարկավոր էր գիտությամբ հարստանալ եւ ապա այնպես ընդունել նոր օրը. եթե ոչ դա հենց նոր օրը ստացած ժամանակ եւս իրա դրացի ավելի լուսավորյալ ազգերից անդադար բավական կախում կունենար: Ուրեմն էլ ի՞նչ նոր տարի (՞), էլ ի՞նչ նոր օր: Մի ազգ նոր օր ստանալու համար կամ ֆիզիկական ուժ պետք է ունենա, կամ դորա թիվը պետք է լինի շատ եւ մի տեղ կենտրոնացած, եւ կամ, վերջապես, հարկավոր է դորան մտավոր հարստություն: Հայը ո՞րը ունի սորանից, ո՞րը: Իտալիան քանի ժամանակ էր պատրաստվում նոր օրն ընդունելու համար: պ. Իսահակյանը թող միայն իրան եւ մեզ չմտիկ տար, այլ թող կարդար եւ ճանապարհորդեր Հայաստանի գյուղերումը, թող անցներ փոքր ինչ դեպի Ղարսի գավառները, վնաս չկա, թող մինչեւ Վան եւս ցած գար, ամեն մի, գյուղում բավական է եթե մնար մի ժամ, այնուհետեւ դորա վերադառնալիս ես ինքս պատրաստ կլինեի առաջ երթալու մեր ճանապարհորդին եւ հարցնելու, թե ժամանա՞կ է, որ հայքը քո ասած նոր օրը ստանան: Թող իմանա մեր պատվելի բանաստեղծը, որ ազգը երբ որ հասնի այն աստիճանին, որ ինքը կարողանաս ճանաչել իրան, երբ որ ազգը մանկությունից, երիտասարդությունից փոխվելով, կարողանար իրան վարել, այն ժամանակ, թող հավատա ինձ պ. Իսահակյանը, որ առանց դորա կայանների եւս նա իրա համար կհոգար նոր օր, նոր տարի, նոր դար, նոր պերիոդ»: Մատնանշելով, որ «ազգ» գաղափարն իսկ ընդամենը մի քանի տարի է, որ մուտք է գործել հայերի մեջ՝ «Մեղու»-ն արձանագրում էր, որ հայերի մեջ բացակայում են «այն ազատության գաղափարները, որ ունեին փարիզյան ռեւոլյուցիա պարտիայի անդամները» [50]:

/99/ Ժամանակի գրական բարքերի տեսակետից խիստ բնորոշ է այն պատասխանը, որ ուղղեց «Մեղու» լրագրին «Կական»-ի հեղինակ Իսահակյանը, որին «Մեղու»-ն հիմնավոր կերպով մեղադրում էր պլագիատի մեջ: Ցոլակ Հայկազյան կեղծ անվան տակ մի ժամանակ նա պատսպարվում էր գողունի իր գրչով հենց Մանդինյան քահանայի լայն փեշերի տակ: Իբրեւ չվող իշամեղու՝ հետագայում տեր-հոր փեթակից նա թռիչք գործեց «Կռունկ»-ի հավաբունը: Սակայն երկար հանգիստ չառավ նաեւ այդտեղ ինչ-ինչ մութ արարքների համար, որոնց մասին, ի դեպ, թափանցիկ ակնարկներ արեց հետագայում Պ. Պռոշյանը [51], նրան թիկունք են դարձնում կռունկյանները: Իսահակյանը չվում է Թբիլիսիից Մոսկվա եւ տեղ գտնում «Հյուսիսափայլ»-ի շողերի տակ: Քամուն հանձնելով ազգի ազատության իր կարոտը, բարոյական նորմերով չծանրաբեռնված՝ նա չքմեղ է ձեւանում «Կական» ոտանավորի մասին, ելնում «Մեղու»-ի դեմ եւ իբրեւ գրական ստաժավոր բանդիտ՝ օգտագործում թերթի դեմ նրա իսկ արդում ենտները: «Մեղվի» այն տողերին, թե հայերը տարվում են ֆրանսիական ռեւոլյուցիայի գաղափարներով, Նազարյանցի ժարգոնը հափշտակած եւ նրա փետուրներով վերազգեստավորված Իսահակյանը գրում էր հիմա. «Մի՞թե հայք քաղաքականություն ունին, որ՝ ինչեւիցե քաղաքական կարգեր հեղափոխեին. մի բուռ ժողովուրդ Ռուսաստանի մեջ, ռուսաց քաղաքական կարգերի շնորհիվ մի փոքր մարդու ձեւ ու կերպարանք ստացած, կամեին այսօր դույն այդ թագավորության մեջ ռեւոլյուցիա առնել, հասարակապետություն տնկել այնտեղ… Երեկյան ասիացի ստրուկք առանց կրթության, առանց լուսավորության, առանց ինդուստրիայի, առանց գիտության եւ ճարտարության, մարդիկ, որ յուրյանց ստվերից վախենում էին, մարդիկ, որ մտքով ըմբռնել անգամ կարող չեն մարդկային իրավունք ասած բանը եւ ամենայն րոպե մի փոքր նյութական օգտի համար պատրաստ էին տասն անգամ ուրանալ յուրյանց մարդկային պատիվը — դոքա՞ են կամենում ռեւոլյուցիա առնել Ռուսաստանի մեջ եւ ազգության դրոշ բարձրացնել: Խելագարություն, խելագարություն եւ դարձյալ խելագարություն… Հայոց ժողովուրդը դեռ եւս ազգ լինելով, գլուխ է կոտրում ազգության ծանր խնդիրների վերա եւ մտածում է թե բառերս ազգ եւ ազգություն թեթեւաբար բերան առնելով, ինքը եւս ազգ էր արդեն, ազգություն ուներ, հարգ ու կշիռ ազգերի մեջ եւ դոցա համար պատերազմ յուր տերության ընդդեմ»: «Հավերին, — նշում էր հիմա նորադարձի դյուրաթեք գրիչի, — ոչ թե հարկավոր է «թագավորություն», այլ «մարդկային կատարելություն» Ռուսաստանի «կիրթ, աշխարհագետ, մեծահանճար» հոգաբարձության տակ [52]:

/100/ Այսպես, գոգոլյան ենթասպայի այրու պես գանակոծելով ինքն իրեն՝ սեփական ստվերից սարսափած այս գրչակը ենթադրում էր մի հարվածով զգետնել մի քանի նապաստակ. 1. պատասխանած է լինում «Մեղվին», 2. վրիժառու լինում «Կռունկ»-ից, 3. համակերպվում «Հյուսիսափայլ»-ին, 4. դիրքավորվում ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատների դեմ եւ 5. ամենից գլխավորը՝ սիրաշահում գրականության ոստիկաններին ու վահանավորվում նրանց կասկածների դեմ:

Նույն 1861 թ. հային «թագավորություն» տալու մասին Նազարյանցի հայացքներին արձագանքում էր նաեւ «Հյուսիսափայլ»-ի աշխատակից Հակոբ Սերոբյանը [53] երկու հայերի միջեւ տեղի ունեցած դիալոգի ձեւով: Դրանցից մեկն ասում էր. «Դեհ, ապա աշխատեցեք, գուցե կային թագավորություն տաք, այն ազգը, որի վերա այն սուրբ վարդապետը պնեծք է դրել, որ նրան թագավոր լինի. իրյան կուտե, եթե իշխանություն, թագ ստացավ»:

Մյուս հայը պատասխանում է. «Ոչ ոք հայոց խելացիներից թագավորության վերա չի մտածում. հայոց ազգի այժմյան դրությունից մինչեւ իշխանության թագը մի այնպիսի լայն ու արձակ անդունդներով լցված ճանապարհ է, որ այս րոպեից հանդուգն ու անօգուտ է մտքից եւս անցուցանել մի այդպիսի բան, մի անուս, անկիրթ, տկար եւ ցանուցիր, անմիաբան ազգի եթե թագավորությունը եւս բաշխեիր (որ անկարելի բան է), ինչ զորությամբ պիտո է նա պահպանե դորան. հայը յուր մասնավոր տունը տնտեսել կարող չէ, ուր մնաց մի թագավորության տուն… Ոչ, սիրելի եղբարք, հայոց բարեկամքը չկամին այս րոպեիս թագավորություն հայերի համար, այլ միայն մի փոքր դաստիարակություն եւ կրթություն, մի փոքր գիտություն եւ լուսավորություն, որով կարող էր մեղմանալ հայոց վայրենաբարոյությունը եւ նոցա կյանքը ստանալ մի փոքր մարդավայել եւ մխիթարական կերպարանք» [54]:

Հասկանալի է, որ վերջին կարծիքը ռուսահայ լիբերալ բուրժուազիայի ղեկավարող կարծիքն էր առհասարակ: Այն հանգամանքը, որ կղերա-աղայական ռեակցիոն տարրերի հետ միասին բուրժուական լիբե/101/րալները պայքարում էին հայերի ազգային-քաղաքական ինքնորոշման գաղափարի դեմ, նշան է արդեն, որ նման ծրագրեր կամ նման տրամադրություններ գոյություն ունեին, արծարծվում էին եւ սպառնում էին վերածվել քաղաքական շարժման: Հարցն այն չէր, որ ազգային-քաղաքական ինքնորոշման կողմն էին թեքված կովկասահայ բուրժուազիայի ազգային-պահպանողական հոսանքի մարդիկ: Սրանց դիրքը ե՛ւ շպարված էր, ե՛ւ երերուն, ե՛ւ վեհերոտ: Ինքնորոշման գաղափարները համակում էին դյուրահրուկ պլեբեյական մասսաները, բունտարական ակտիվ գործողությունների տրամադրություններ առաջացնելով «խաժամուժ ամբոխի» շարքերում, հանգամանք, որ, ինչպես վկայում էր «Колокол»-ի Թբիլիսիի թղթակիցը, հրապարակ եկավ 1865 թ. ամառն այդ քաղաքում բռնկած համքարական հուզմունքի ժամանակ, իսկ մի-երկու տարի ուշ՝ արտահայտվեց նաեւ հայաշատ մի քանի վայրերում՝ Կրիտյանի անվան հետ կապված ազգային-քաղաքական շարժման մեջ: Նման փաստերը լիբերալների աչքում մտահոգիչ էին, մանավանդ, երբ լծորդվելով գյուղացիական շարժումների հետ՝ կարող էին ստանալ այնպիսի մի բնույթ, որը կներհակեր բուրժուազիայի շահերին ու համակերպական քաղաքականությանը: Հայերի ազգային շարժման սպառնալից այս ընթացքն ու ելքն ունեին նկատի հենց «Московские ведомости» թերթի հոդվածագիրները, երբ ակնարկում էին «Երիտասարդ Հայաստան»-ի մասին: Նույն վտանգ ուներ նկատի նաեւ անանուն ա յն գրությունը, որ հաղորդվում էր «Լեւոնի վշտի», «վտանգավոր» բովանդակության մասին:

60-ական թվականներին ռուսահայ լիբերալիզմի համար վերին աստիճանի հատկանշական է նաեւ Նազարյանցի զինակիցներից մեկի՝ Միքայել Միանսարյանի հրապարակախոսությունը: Լուսավորության, դաստիարակության ու հրապարակախոսության խնդիրների մասին «Հյուսիսափայլ»-ում զետեղված իր հոդվածում Միանսարյանը ընդառաջում էր Նազարյանցի լիբերալ-կոնսերվատիվիզմին: 60-ական թվականների սկզբներին նա որոնում էր արդեն կովկասահայ արհեստավորության եւ գյուղացիության միջավայրում աճող ռեւոլյուցիոն տրամադրությունները եւ հայերի ազգային-ռեւոլյուցիոն աճող շարժումը ճնշելու լիբերած հնարները:

«Երբ որ մի ժողովրդից խլած է կամ թե նորա մեջ չկա ազատություն, - գրում էր Միանսարյանը, — այդ տեղ գոյանում է տհաճություն, եւ սորանից ծառաջանում է ոչ թե հետզհետե աճեցողություն արդարության եւ իրավունքի գաղափարների կամ թե մի բարոյական հառաջխաղացությունն, այլ անակնունելի եւ սաստիկ դղրդմունք եւ հեղափոխությունք: Հրապարակախոսությունը եւ մտքի ազատությունը մատնացույց անելով այս եւ մյուս պակասությունքը հասարակության կամ թե /102/ մի մասնավոր մարդու՝ սորանով արդեն ցուցանում է հարկավորությունը ուղղելու այդ պակասությունը, ուրեմն տանում է դեպի բժշկություն, որ փրկում է հիվանդ մարմինը յուր վախճանական կործանությունից…»: Միանսարյանը նշում է, որ իր այս դերով անգլիական «ազատ» հրապարակախոսությունը միջոց է դառնում անգլիական պետության եւ անգլիական եկեղեցու ամրացման: Նույն դերը նա վերապահում էր նաեւ հայ «ազատ» հրապարակախոսությանը: Քննադատելով «կարգերի պակասությունը», մերկացնելով իշխանությունը «չարաշահողների» անիրավությունները՝ հրապարակախոսությունը ժողովրդին ներշնչում է ետ կանգնել ռեւոլյուցիայի ճանապարհից, ռեւոլյուցիոն վիրահատության փոխարեն ժողովրդի դժգոհությունը փարատում խոսքի ու մամուլի ազատության դեղթափով: «Հրապարակախոսությունը, — հարում էր Միանսարյանը, — ամենալավ դեղթափն է բոլոր բարոյական ցավերի եւ արատների, | որ ճնշում են բնական քանքարով ճոխ հայ ազգի կենդանի մարմինը» [55]:

Վաթսունական թվականների վերջերին գրած իր մի հոդվածում ազգային անկախության, ազգային ինքնագլխության մասին արծարծած իր հայացքներով Միանսարյանը արձագանքում էր, կարծես, ազգայինպահպանողականներին: «Մեկ ազգ, — գրում էր նա, — որ չունի անկախություն, ինքնագլխություն, չի կարող զարգանալ ուղիղ ճանապարհով եւ այս պատճառով ազգը հետ կմնա: Մանավանդ հետ պետք է մնա այնպիսի ազգ, որի մեջ «ազգության» հաստատ եւ ճշմարիտ հասկացողությունը չէ պարզվել եւ չէ հաստատվել, որը որ ազգային միություն, համախմբակցություն չունի… Այսպես ազգային ինքնագլխություն եւ անկախություն չունենալը պատճառ է, որ չունինք միեւնույն ազգայնության գաղափար եւս» [56]: Սակայն ազգային միության եւ անկախության մասին երազող Միանսարյանը հեռու էր հայերի ազգային-քաղաքական, ազգացին-պետական միություն եւ անկախություն քարոզելու մտքից: Վերախմբագրելով Նալբանդյանի «Գարնան մոտ» են անավորը՝ նա կցել է դրան մի վերջվածք, որի մեջ ամփոփել է իր սեփական միտքը.

Տուր դու Հայերին

Ընտիր Հովվապետ,

Հայկական Հոտին

Անքուն անխոնջ դետ:

Հայ-լուսավորչական այս բաղձանքից հեռու չէր գնով Միանսարյանի պատկերացումը ազգի միության եւ անկախության մասին: Նա /103/ գերադասում էր ազգային լուսավորության զենքը ազգային պետականության զենքից: «Ամբոխը, — գրում էր ցարական սպայի շինել հագած այդ մտավորականը, — սովորաբար ընդունում է երկու զորություն կամ՝ ուժ, որոնք նրա կարծիքով ամենից հզոր են, այն է գանձի (դրամի, փողի, ոսկու կամ արծաթի) եւ թրի, թնդանոթի, հրացանի, սվինի, առհասարակ զենքի զորությունը»: Ինքը՝ Միանսարյանը չէր բաժանում «ամբոխի» կարծիքը: Ազգի փրկությունը նա փնտրում էր լուսավորության մեջ, եւ այս նկատառումն է հենց, որ մասամբ զինակից էր դարձնում նրան` ազգային-լուսավորության դրոշ պարզած Նազարյանցին: «Ամենայն չարյաց ճանապարհը բռնելու դեմ, — գրում էր Միանսարյանը, — ամենայն բարոյական եւ մարմնական, իրական, հասարակաց օգտին հասնելու, միով բանիվ ազգի հոգեւոր եւ մարմնավոր զորությունը բարելավացնելու միակ հնարքը, ամենակարճ հնարքը, ամենահարուստ հնարքը եւ ճանապարհը այն է, որ ազգի մտավոր հասկացողությունը բարձրացուցանենք, այսինքն՝ ազգին, բոլոր ազգին, եւ ոչ թե միայն բեյ ու հարուստ զավակաց, տալ կանոնավոր դաստիարակություն եւ կրթություն»: Միանսարյանն առաջարկում էր հոգ տանել նոր վարժապետական կադրեր պատրաստելու Եվրոպայում, մանավանդ «Հյուսիսային Գերմանիայի վարժապետական դպրոցներում»: «Ռոսը կամ պարսիկը, կամ տաճիկը ինչո՞վ է մեղավոր, — հարցնում էր նա, — որ մենք մինչեւ այժմս ոչինչ պատրաստություն չենք տեսել այսպիսի վարժապետներ պատրաստելու» [57] ։

«Ռուսի» «պարսկի» կամ «տաճկի» մասին արած իր ակնարկով Միանսարյանը դրսեւորում էր նորից տիրող պետականության հանդեպ լիբերալիզմի ողոքած քաղաքական բարեհուսությունը:

Միանսարյանը համոզված էր, որ ազգի աղքատության գլխավոր պատճառն իսկ բխում է հայերի «չհասկացողութենից, թե ինչպես թանկ բան էր ժամանակը, այլեւ չկարողութենից լցուցանել աշխատությունը պտղաբեր եւ խելացի կերպով» [58]:

Մինչդեռ Նալբանդյանը հանգել էր այն մտքին, թե չի կարող լուսավորվել աղքատության մեջ ընկղմված ժողովուրդը, Միանսարյանը պնդում էր, թե լուսավորությունը պիտի լինի աղքատությունը ամոքելու հնարը: «Այդ իսկ աղքատությունը, — գրում էր նա, — պիտի լիներ գլխավոր շարժառիթը եւ անդադար ստիպեր մեզ գործ դնել բոլոր հնարները, ինչքան կարելի էր, պատշաճավոր եւ անհապաղ կերպով գլուխս բերելու ձեռնարկությունը որ միայն կարող է մեր ազգը եւ այն բոլոր /104/ տեղերը, ուր բնակում են հայեր նշանավոր եւ առավել թվով, դուրս հանել այդ տարապայման աղքատութենից» [59]:

Ժողովուրդը լուսավորելու համար, ասում էր նա, հարկավոր է հիմնել դպրոցներ եւ այդ դպրոցներին որակյալ ուսուցիչներ մատակարարող օրինակելի մանկավարժական ուսումնարաններ: Ո՞վ պիտի հոգա այդ ամենի ծախսը: Հարկավ՝ ազգի հարուստները: Բայց որովհետեւ վստահ չէր, թե ազգի հարուստները կկամենան միջոցներ տրամադրել այդ նպատակին, բռնում էր «նախախնամության» փեշից: Նա ձեւակերպում է երկու ցանկություն. «Նախ, որ նախախնամությունը ի վերուստ ուղարկե ամենեցուն, որ ունեին յուրյանց ձեռքում որեւէ կարողություն եւ հնարք, երկնային իմաստություն, որ նոքա կարողանային միշտ ընտրել ավելի լավ ճանապարհները լցուցանելու յուրյանց ազնիվ դիտավորությունքը ժողովրդի օգտի համար, անվաստակելի զորություն վասն հեռացնելու ամենայն արգելառիթներ, որ կարող են պատահել, եւ հոգեզվարթ սրտացավություն Հասարակաց դաստիարակության եւ կրթության վերա»:

Երկրորդ, այն, որ աստված լուսավորել ժողովրդի միտքն ու ներշընչի նրան լուսավորության սեր: «Թո՛ղ ժողովուրդը զինվորվի համբերությամբ, եթե հուսալի պտուղները ոչ նույն ժամին կերեւեին — ազնըվագույն պտուղները հասանում են կամաց կամաց — եւ թո՛ղ հանգչի բոլոր Հայոց ժողովրդի վերա աստուծո ամենառատ օրհնությունը», — ահա Միանսարյանի վերջին խոսքը [60]:

Թվում է թե ավելորդ են կոմենտարները: Ազգային լուսավորության խնդրում հայ լիբերալ հրապարակախոսությունը չէր կարող ստորագրել քաղաքական չքավորության ավելի պերճախոս վկայական, քան այն, ինչ անում էր Միանսարյանը «Ազգային կրթություն եւ դպրոց» վերնագրված իր, այս հոդվածում: