Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Բ)

/543/ ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

«ԲԵՐԴԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԸ»

Կացությունը բանտում: «Բերդի հիշատակարանը»: Գրական զբաղմունք։ Բերդի նամակները: «Հիշատակարան»-ի լիրիկական նոթերը։ «Փարիզ» թերթի տեղեկանքը: Ֆիզիկական տառապանք:

 

Նալբանդյանն ընկավ Պետրոպավլովյան բերդը 1862 թվականի հուլիսի 27 -ին: Ձեւականորեն բերդը ենթակա էր Պետերբուրգի զինվորական գեներալ-գուբերնատորին: Փաստորեն, դեկաբրիստների օրերից ի վեր այն գտնվում էր ցարական պահնորդական կենտրոնի, այսպես կոչված՝ III բաժանմունքի հսկողության տակ: Ինչ վերաբերում է Ալեքսեեւյան ռավելինին, ուր արգելափակված էր Նալբանդյանը, այդ զնդանը 60-ական թվականներին ամբողջովին ենթակա էր պահնորդական կենտրոնի իրավասությանը:

Կալանքի առաջին ամիսներին, քանի դեռ չէր ավարտված գործի քննությունը, Նալբանդյանը զրկված էր դրսի հետ հաղորդակցություն ունենալու իրավունքից: Միակ կենդանի բանը, որ մշտական հաղորդակցություն ուներ կալանավորի հետ, պահապանի խստաչար աչքն էր, որ նկուղի դռան շրջանակաձեւ բացվածքից կաշկանդում էր նրա «արգելված» ամեն մի շարժումը: Կալանքի սկզբնաշրջանում մի երկու անգամ միայն թույլ տրվեց նրան իր մասին հակիրճ տեղեկանք գրել հարազատներին: Այդ կապակցությամբ Վեհապետյանին ուղղած մի նամակում բժ. Հովհաննես Բերբերյանը հայտնում էր. «Միքայելը յուր ծնողաց երկու հատ գիր գրեց. հուսով ենք, որ շուտով կարձակվի. սորա անմեղությունը աստված գիտե եւ մի՞թե անմեղությունը կարող է տանջվել չարաչար։ Ոչ: Մենք հուսով ենք, որ նա շուտով գա» [1]: Խաբուսիկ հուսադրումներ էին սրանք:

 

/544/ Մեղադրվողի հարցաքննությունը տեղի ունեցավ, ինչպես տեսանք, նույն տարվա հոկտեմբերի 13—25-ին: Ամփոփելով հավաքած նյութերը՝ դեկտեմբերի 24-ին քննիչ հանձնաժողովը որոշում հանեց «Լոնդոնի պրոպագանդիստների» հետ կապված է անձանց, սրանց թվում նաեւ Նալբանդյանի, գործը հանձնել կառավարական սենատին: Վերջինիս էր վերապահված, քննության արդյունքների վրա հիմնված, որոշում ընդունել մեղադրվածներից յուրաքանչյուրի հանցանքի ու կրելիք պատժի մասին:

Հարցաքննությունն ավարտվելուց հետո փոքր-ինչ կերպարանափոխվեց Նալբանդյանի միակերպ առօրյան: Նրան թույլ տրվեց նամակագրություն ունենալու Ղազարոս եղբոր հետ: Բերդի կոմենդանտ Սորոկինի թողած ձեռագիր նոթերից պարզվում է, որ արդեն դեկտեմբերի 1-ից Նալբանդյանի հասցեով սկսում են նամակներ ստացվել բանտում: Ինքը՝ Նալբանդյանը պատասխանում է դրանց սկսած դեկտեմբերի 3-ից։

Բերդից հղված նրա առաջին նամակը, որ հասել է մեր ձեռքը, թվագրված է 1862 թ. դեկտ. 30-ից: Մի քանի օր անց՝ նա գրում էր «Հիշատակարան»-ում. «1-ին հունվարին (1863 թ. ) հայտնեցին գործը ծերակույտ տրվելը»: Փաստորեն դրանից հետո է, որ նա հնարավորություն ստացավ ոչ միայն կանոնավոր գրագրություն ունենալու եղբոր հետ, այլեւ կատարելու գրական եւ հետազոտական աշխատանքներ:

1863 թ. մարտի 2-ին եղբորն ուղղած նամակում Նալբանդյանը գրում էր. «Ութ ամիս գիշեր-ցերեկ կարդում եմ, կամա-ակամա ամեն աչք կհոգնի: Մինչդեռ դա իմ միակ զբաղմունքն է, որից ոչ մի կերպ չի կարելի հրաժարվել» [2]:

Միայն 1863 թ. հունվարից կալանավորը գրիչ է առնում իր «Բերդի հիշատակարան»-ում նշումներ անելու համար [3]: «Հիշատակարան»-ը սկսվում է այդ տարվա հունվարի 11-ին եւ ընդհատվում բերդը լքելուց երկու եւ կես ամիս առաջ՝ 1865 թ. մարտի 11-ին: «Կուրծքիս ցավը իսպառ քամեց ուժս», – գրում էր Նալբանդյանը 1865 թ. փետրվարի 22-ին: Երեք օր անց՝ հիվանդն ընդհատում է նամակագրությունը: «Մինչեւ մարտի 1-ը որ չեմ գրել, — ավելացնում է նա հետագայոս «Հիշատակարան»-ում, — եղինճը գրեթե աներեւույթանում է, բայց կուրծքիս ցավը եւ հազը, ինչպես վերը ասված է, հոգիս հանեց»: Դժվար է ասել՝ սաստկացող հիվանդությո՞ւնն էր միակ պատճառը, թե՞ բերդի ռեժիմի խստացման հետեւանքով այցելուների սահմանափակումը. փաստ է միայն, որ մարտի 11-ից ընդհատվում են նաեւ «Հիշատակարան»-ի նշումները:

/545/ «Հիշատակարան»-ի նոթերը գրի են առնվում այն ժամանակ, երբ Նալբանդյանին իրավունք էր տրվել տեսակցություններ ունենալու հարազատների ու բարեկամների հետ: Վերջիններիս թվով պիտի հիշատակենք, մանավանդ, Անանիա Սուլթանշահին, Մ. Բուդաղյանին, Հ. Սահրադյանին եւ Մ. Տեր-Գրիգորյանին. գլխավորապես սրանց հետ ունեցած նամակագրություններն են նյութ մատակարարում օրագրություններին: Մինչ այդ օրագրությունների նյութ լինել չէին կարող կալանավորի տաղտկալի օրերը. մնաց որ ոչ միայն գրելու իրավունք, այլեւ գրելու միջոց իսկ չուներ նա: Չկար անգամ գրելու թուղթ, որ ավելի ուշ մատակարարելու էին այցելուները:

«Հիշատակարան»-ի սկզբնավորման եւ ընդհատման ժամանակակետերը կարեւոր են Նալբանդյանի բերդի շրջանի գրական-գիտական երկերի ժամանակագրման տեսակետից: Այն պատճառները, որ խանգարում էին օրագրական նշումներին, սահմանափակում կամ արգելակում էին նաեւ նրա գրական-գիտական զբաղմունքն առհասարակ: Այս նշանակում է, թե բերդում սկսված կամ ավարտված գործերը պիտի որ գրի անված լինեին նույն ժամանակամիջոցում, երբ գրվում էր «Բերդի հիշատակարանը»: «Հիշատակարան»-ի ընդհատումից հետո՝ հայտնի է Նալբանդյանի՝ 1865 թ. մարտի 22-ին բերդում գրված մի նամակը՝ ուղղված մխիթարյան միաբան Ղափտանյանին [4]: Քանի որ դրանից հետո տեղի էր ունեցել մեղադրյալի դատապարտումը, ռավելինի կանոններով նրա գրագրությունները պիտի արգելված լինեին նորից [5]:

«Բերդի հիշատակարանը» Նալբանդյանի՝ մեր ձեռքը հասած «Ծոցատետրի նկատողություններ»-ի շարունակությունն է փաuտապես եւ, ինչ- պես այս վերջինները, արժեքավոր է որպես հրապարակախոսի կյանքի հանգամանքները ճշտող վկայությունների ստույգ աղբյուր: Ժամանակագրական կարգով էլ «Հիշատակարան»-ի օրագրություններն սկսվում են գրեթե այնտեղ, ուր վերջանում են «Ծոցատետրի նկատողություններ»-ը [6]:

Հակիրճ եւ սեղմ է «Հիշատակարան»-ի ոճը։ Բայց չոր ու ցամաք նշումներ պարունակող այս թերթիկներն իսկ միջոց են տալիս վերապատկերելու ռավելինում շրջափակվածի վիճակը: 1863 թ. փետրվարի 1-ին Նալբանդյանը գրում էր. «Վերջին անգամ տեսություն եղբորս հետ». ըստ երեւույթին, ինչ-ինչ նկատումով, սենատը դադար էր տվել /516/ տեսակցություններին: Փետրվարի 12-ին կալանավորը խնդրում է սենատին՝ երաշխիքով ազատ արձակել իրեն եւ, համենայն դեպս, չարգելել տեսակցությունները. սենատը հայտնում է, որ նկատի կունեն ա առաջին խնդիրը, իսկ երկրորդը՝ հնարավոր համարեց հարգել անմիջորեն [7]: Փաստորեն միայն մարտի 5-ին է, որ, ցարի հրամանով, նրան թույլատրեցին տեսակցություններ ազգականների հետ [8]: Այս մասին Նալբանդյանը նշում է «Հիշատակարան»-ում. «Ըստ գերագույն հրամանի, սկզբնավորություն տեսության»: Անհասկանալի կերպով մարտի 21-ի եւ նորից խափանում են տեսակցությունները՝ առիթ տալով նոր դիմումի: «Խելքս չի հասնում այս հակասական խոսքերին», — գրում է կալանավորը: Լռում է, իհարկե, այն մասին, թե հակասական այդ խոսքերը որչափի էին խառնում իր «աղբաթը»… «Իմ անցկացրած կյանքը, — դրամ է Նալբանդյանը փետրվարի 17-ին, — ոչ ոքի օգտակար չէ, ни богу свечки, ни черту кочерга!: Այսպիսի կյանքը համարձակ կարելի է անվանել կենդանի մահ, ուրիշ ոչինչ» [9]: «Ես ուղղակի ոչինչ չեմ հասկանում, — նշում է նա ավելի ուշ: — Ամիսներն անցնում են, հույսերը գոլորշիանում, իսկ տակը մնում է միայն իմ անմխիթար բանտարկությունը: Տա աստված, որ սենատը վերջ տա իմ այս վիճակին գոնե մինչեւ զատիկ: Այլեւս ես չեմ էլ հետաքրքրվում այդ վերջ տալու որպիսությամբը: Իսկ օրգանիզմիս գրեթե անընդհատ հիվանդագին վիճակը, մերթ այս մերթ այն մասում, կհաղթահարե ինձ» [10]:

Այս տողերը հետեւանք էին, անշուշտ, ոչ միայն բանտարկյալի ֆիզիկական տկարության, այլեւ նրա՝ ծայր աստիճան ներգործուն եւ մարդամոտ բնավորության. նկուղային մենակեցությունը մահու չափ ծանր պիտի լիներ այդպիսիի համար: Ցարական կապարանն ընկնելուց շատ առաջ Կոմս Էմմանուելը գրում էր. «Ասում էին՝ «Լավ է բանտում կենդանի մնալ, քան թե բանտից դուրս մեռանել»»: «Սխալ է, — պատասխանում էր Կոմսը, — լավ է ազատության մեջ մեռանել, քան թե բանտում ապրել» [11]:

Նալբանդյանը փորձեց ամոքել բանտի՝ դաժան ռեժիմը մտավոր զբոսանքով՝ գրական-գիտական ստեղծարար աշխատանքով: «Այժմյան Է՝ շատ պրոզայիկ կյանքի դրությունից երես եմ դարձնում եւ անցնում դէպի ավելի հաճելին, եթե չասեմ բանաստեղծականը», — գրում էր նա մարտի 2-ի նամակում:

/547/ Չերնիշեւսկին` ասել է, թե ռավելինում ինքն իմացել է երկու դրություն՝ «նստում եմ եւ պառկում», եւ երկու զբաղմունք՝ «կարդում եմ եւ գրում»: Ինչպես Պիսարեւը, որը բանտում գրեց իր լավագույն երկերի, ինչպես Չերնիշեւսկին, որը գրեց իր հռչակավոր «Что делать?» վեպը, կամ ինչպես Սեռնո-Սոլովեւիչը, որը գրի առավ բազմաթիվ չափածո երկեր, Նալբանդյանը եւս այդտեղ շատ էր կարդում եւ գրում: «Առայժմ վեր ընկած կարդում եմ, մեկուսացած մեծերից եւ փոքրերից, ընդհանրապես ամբողջ աշխարհից», — գրում է նա մի նամակում:

Սխալ կլիներ պնդել, թե Նալբանդյանը կարդում էր այն ամենը, ինչ ձեռքն էր ընկնում: Նրա կարդացածը ձեռքն ընկած ժամանցի գրականություն չէր, ինչպես, անգործության հարկից ստիպված, կարդում են հաճախ անգամ հեղգամիտ կալանավորները, այլ գործուն հարցասիրտթյուն հագեցնող աղբյուր, որից օգտվում էր հուզող հարցեր լուսաբանելու համար: «Ես ոչ թե սոսկ կարդում, — գրում էր նա, — այլ ուարան նասիրում եւ՝ վերլուծական եւ քննադատական տեսակետով: Այս գրքերն ինձ շատ բան չեն տալիս, բայց գիտության մեջ պետք չէ արհամարհել եւ շատ քիչը, մանավանդ որ ուրիշ զբաղմունք էլ չունեմ» [12]: Առձեռն գրականությունը նա չէր ուսումնասիրում լոկ իմացության հարցասիրությունից մղված:

Որքան ավելի մեծ էր արտաքին ճնշումը, նույնքան ավելի զորեղ էր եւ Ներքին դիմադրությունը: Մտավոր աշխատանքը ներքին այդ դիմադրության հայտարարն էր պարզապես: Ակամա կտրվելով կենդանի մարդկանցից՝ Նալբանդյանը փոխարինում էր նրանց, կարելի է ասել, արձանացած մարդկանցով՝ գրքերով: Գիտական որոնումներով մտաշրջիկ՝ նա ջանում էր վերականգնել ու ամրապնդել դրսաշխարհի հետ ունեցած ներքին կապերը: Նա չէր պատկանում այն մարդկանց թվին, որոնք, տեղի տալով հույսի ու մտածմունքի ծփանքին, գլորվում են ներանձնական կյանքի փոսը: Նման բնավորությունների համար անձնական կյանքի անկյունը, ինչպես ասում է Բելինսկին, լավ է միայն որպես հյուպատուն՝ ժամանակավոր հանգստի համար, բայց ոչ որպես կացարան՝ մշտապես ապրելու համար: Այլապես այդ կյանքն իսկ պիտի դառնար միայն նոր աղբյուր տանջանքի, մռայլ ու ճնշող նոր մի բանտ: Մի վայրկյան անգամ չէր մարել Նալբանդյանի սուր հետաքրքրությունը դեպի հասարակական-քաղաքական առօրյան, դեպի հայրենական կամ համամարդկային կյանքի իրադարձությունները:

Բերդում գրված գրական-գիտական նրա երկերը ցույց են տալիս, թե որքան անմիջական էր եւ այժմեական մենավորի առնչությունը բոլոր /548/ այն երեւույթների հետ, որ շոշափում էր գրությունների մեջ: Այցելուների կամ նամակների միջոցով անընդհատ տեղեկություններ էր որսում Մոսկվայի եւ Պետերբուրգի ծանոթների եւ բարեկամների մասին: Հետեւում էր գրական-դասարակական կյանքին, անհամբեր էր ստանալու գրախանութներում երեւացող գիտական եւ գրական նոր հրատարակությունները, անընդհատ որոնում, պահանջում եւ թերթում էր հին գրքեր: Հեգել, Կանտ, Բելինսկի եւ Չերնիշեւսկի, Մակոլեյ, Շլոսսեր եւ Բոկլ, Արագո, Լիբիխ եւ Մենդելեեւ, հանրագիտարան եւ Աստվածաշունչ, Խորենացի եւ Փարպեցի, Աբովյան եւ Պռոշյան, Պոլսի «Մեղու», «Հյուսիսափայլ» եւ այլն, եւ այլն — ահա նրա զրուցակիցները: Մտառու ընթերցանությունը խուզարկող, ստեղծագործող, պայքարող նրա բնավորության պահանջն էր: Որոճում էր կարդացածը, հիմնավորում կամ հերքում, ստեղծագործորեն յուրացնում ու հաղթահարում նյութը, փորձում կիրառել տեսական դրույթները կոնկրետ երեւույթների լուսաբանության եւ ամենից առաջ՝ հայ կյանքի «անիծյալ հարցերի» լուծման հնարները շոշափելու համար։

Ալեքսեեւի ռավելինում է, որ ձեռնարկեց Նալբանդյանը թարգմանելու եւ ծանոթագրելու Փարպեցու «Թուղթ»-ը: Այստեղ գրեց նա «Հեգելը եւ նորա ժամանակը» դիտողությունները, «Ազգային թշվառություն» ու «Կտոր մը Այվազովսքիաբանություն» պամֆլետները, «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկան եւ «Աղցմիք» պոեմը: Վերջինս, որի մեջ հեղինակը ծրարել է իր ամենից վճռական մատերիալիստական հայացքը, թվում է, թե գրվել է ավելի ուշ, քան «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկան, ուր, ինչպես տեսանք, դեռ շարունակում էր իր մտքը դեիզմին: Սրանցից զատ, բանտում սկսել էր նա մի շարք այլ աշխատություններ, ինչպես, օրինակ, Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության համեմատությունը բնագրեր ջրի հետ, կամ Բոկլի հետեւությամբ կազմած պատմագիտական իր տեսությունը: Նշենք նաեւ նրա բիբլիոգրաֆիական մի աշխատանքը: Ստանալով Հ. Կարենյանի կազմած եւ 1863 թվականին լույս տեսած Էջմիածնի գրչագրերի «Մայր ցուցակ»-ը՝ Նալբանդյանը ձեռնարկեց դրա հիման վրա կազմելու նույն գրչագրերի սիստեմատիկ ցուցակը՝ դասավորելով նյութերն ըստ հեղինակների [13] ։ Այդ տիպի ցուցակ, իհարկե անհնսմեմատ ավելի ընդարձակ ծավալով, կազմվում է Երեւանի Մատենադարանում միայն մեր օրերին:

1864 թ. փետրվարի 11-ին Նալբանդյանին իրավունք տվեց գրականագիտական պատրաստի իր աշխատությունները տպագրության հանձնելու «Հյուսիսափայլ»-ին: Ամսագրում տպված այդպիսի գործերից մեզ հայտնի են միայն երկուսը՝ «Ազգային թշվառություն»-ը եւ Սըվա/549/ճյանին նվիրված «Ուղերձ»-ը: Վերջինս տպված է կեղծանունով, իսկ առաջինը` Ստ. Նազարյանցի ստորագրությամբ [14]: Նազարյանցի կողմից սա, ըստ երեւույթին, մի տեսակ նախազգուշություն էր, որին դիմում էր, երեւի, ամսագրի հակամակորդներին չգրգռելու նպատակով: Համենայն դեպս, այդ հազիվ թե մի միջոցառում էր, որ արվել էր ցենզորի կողմից հարուցվելիք խոչընդոտները վերացնելու դիտավորությամբ: Չմոռանանք, որ ռուս ամսագրերում լույս էին տեսնում այդ պահին Պետերբուրգում ձերբակալված Չերնիշեւսկու, Շելգունովի, Սեռնո-Սոլովեւիչի, Պիսարեւի եւ Միխայլովի գրվածները՝ հեղինակների ստորագրությամբ:

  «Հյուսիսափայլ»-ի համար էր պատրաստվել նաեւ «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկան, որը, սակայն, գրվանի տակ մնաց մոտ յոթանասուն տարի: Սահմանված կարգի համաձայն՝ նման գործերը տպագրության հանձնելու համար կոմենդանտի միջոցով ներկայացվելու էին III բաժանմունքին եւ քննիչ հանձնաժողովին (ավելի ուշ՝ օբեր-պրոկուրորին). քննչական տեսակետից առարկություններ չլինելու դեպքում՝ օբերոստիկանի միջոցով գրվածքն ուղարկվում էր ըստ պատկանելույն՝ սովորական կարգով տպագրության հանձնելու համար [15]: «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի քննադատության բնագիրը գտնվեց III բաժանմունքի թղթերում: Հնարավոր է, որ նույն բաժանմունքից կամ այլ ինստանցիաներից որեւէ մեկից հեռու չգնացին նաեւ Նալբանդյանի՝ բերդի անձավներում գրած ուրիշ գործերը, որոնք կորսված են համարվում հիմա: Ցավալի է, մանավանդ, բերդում գրված կամ ավելի ճիշտ՝ բերդում սկսված աշխարհաբարի քերականության եւ նրա ներածության լիակատար տեքստի կորուստը: Մեզ հասած բեկորներից դատելով՝ մտքի ու տաղանդի փայլուն մի դրսեւորում պիտի լիներ այդ, հոյակապ մի երկ ոչ միայն իր բովանդակությամբ, այլեւ ձեւիի կատարելությամբ:

Մտքի եռուն, ստեղծագործ աշխատանքը հարատեւում էր անընդհատ՝ չնայած մարմնի հարաճուն նվազման: Նալբանդյանը շարունակում էր ոչ միայն հուզվել ու զայրանալ, այլեւ կարդալ ու որոնել, մտածել ու ստեղծել: Բանտի մենությունը, գալիքի անորոշությունն ու կոշտ, տհաճ հարցաքննությունները չէին թուլացրել նրա բարոյական կորովը: Ռավելինը լարում էր նրա որդին, սաստկացնում լյարդի գործողությունը, առանց որի գլուխ չի գալիս ստեղծագործ որեւէ աշխատանք:

Առավել ցայտուն կերպով Նալբանդյանի ապրոսներն արտահայտվում էին այդ ժամանակ դրված նրա նամակներում։ Օրագրության տվյալներից երեւում է, որ 1863 թ. մարտից մինչեւ 1865 թ. մարտը Նալ/550/բանդյանը հարյուրից ավելի նամակներ էր գրել, որոնց մեծ մասն ուղղված էին Ղազարոս եղբորը, մյուսները Անանիա Սուլթանշահին, Բերբերյանին, Սահրադյանին եւ այլն: Դուրս գնացող գրությունները պիտի գրվեին ռուսերեն եւ ենթարկվեին վիզայի: Հարկ տեսնված դեպքում ոչնչացվում էին կամ արխիվ հանձնվում՝ չհասնելով ադրեսատի ձեռքը: «Հիշատակարան»-ում կան այդ մասին խուլ ակնարկնել: 1863 թ. հոկտեմբերի 19-ին Նալբանդյանը նշում է. «Նամակ ստացա եղբորիցս այսօրվա թվականով, որով հայտնում է նա, թե 17-ից գրած նամակս դեռ չի ստացել. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս քովն է գնացել»։ Եվ դարձյալ 1864 թ. մայիսի 14-ին գրում է. «Նամակ ստացա եղբորիցս, նույն օրը պատասխանեցի, որ կերթա վաղը», եւ ապա ավելացնում է. «այս թուղթը չի գնացել»: Բերդի կոմենդանտ Սորոկինի կազմած մի ցուցակի համաձայն՝ բանտից հղված նրա նամակների թիվը հասնում է 118-ի, դրսից ստացվածներինը՝ 204-ի: Բերդում գրված նրա նամակներից մեզ հասել է երկու տասնյակից ոչ ավելի:

Մեզ հասած այդ նամակները շոշափում են հասարակական գրական խնդիրներ, որոնք վեր էին կիսագրագետ հարազատների հասկացության մակարդակից: Պարզ է, որ թեեւ մեծ մասով եղբայրներին գրված՝ դրանք ուղղված էին, փաստորեն, հրապարակախոսի ընկերներին եւ համախոհներին [16]:

Մենության այս տարիներից մեզ հասած երկերի ու նամակների մեջ Նալբանդյանը շարունակում էր անհաշտ իր պայքարը հակառակորդների հետ: Խայթող, հեգնոտ, արյունով ու թույնով շաղախված սուր եւ անկյունավոր խոսքեր էին փայլատակում նրա գրչի ծայրից Այվազյանի եւ Չամուռճյանի, Մսերի եւ Էմինի, Պատկանյանի եւ Գալֆայանի դեմ: Իր նամակներով ու գրվածքներով նա հղում էր մարտական հրահանգներ համախոհներին, արձագանքում Սըվաճյանին, դարբնում պայքարի նոր ու հատու զենքեր, որ գործադրվելու էին գալիք ճակատամարտերի պահին: Պետրոբերդի կալանքի մեջ իսկ նա զգում էր իրեն մարտնչող հրապարակախոսության պատնեշների վրա:

Նալբանդյանը կարող էր ընտելանալ մռայլ շրջադրությանը, բայց հաշտվել նրա հետ անկարող՝ էր: Հրացայտ ոգին շարունակում էր անդուզ իր աշխատանքը: Նա կարող էր իսկապես ասել, թե բերդի մռայլ կամարների տակ իսկ իր մտքի նավը սլանում էր առագաստները պարզած եւ թիակներով ճեղքում ժամանակի փոթորկահույզ ալիքը… Երբ /551/ շեղում կատարելով նյութից՝ նա գրում էր Գալիլեյի մասին կամ անդրադառնում, որ ինկվիզիցիայի կողմից դատապարտված մեծ գիտունի ուսմունքը հաղթանակեց նրա մահից հետո, անշուշտ մտածում էր նաեւ իր մասին, իր պաշտպանած գործի ու գաղափարների գալիք հաղթության մասին: Նրա անտիպ թերթերում պահվել է Բալզակի ֆրանսերեն բնագրից. հանած մի հատված, որին կցված է իր թարգմանությունը. «Մենք ամենքս, — ասված է այդտեղ, — կյանքի մեջ ունինք մի Գողգոթա, ուր թաղում ենք մեր առաջին երեսուն եւ երեք տարիքը, ստանալով մեր սրտում մի հարված գեղարդի, զգալով մեր գլխի վրա փշե պսակ, որ հաջորդում է վարդեղեն պսակի փոխարեն» [17]: Նալբանդյանը երեսուներեք տարեկան էր, երբ ոտք դրեց Պետրոպավլովյան բերդը: Քաղելով Բալորակի այս տողերը՝ նա դարձյալ նկատի ուներ իրեն վիճակված Գողգոթան կամ իր կյանքի չարչարանաց այն շաբաթը, որը տեւել էր ոչ թե յոթ օր, այլ յոթ եռամսյակ: Այս դեպքում եւս նրա մեջ խոսում էր, հարկավ, գաղափարի համար նահատակվողի ինքնազգացումը,

 

Как бы ночь не длилася

И небо не темнила

А все рассвета нам не миновать,

 

կարող էր ասել նա բանաստեղծի հետ: Այս համոզումը անհատական զգացմունք չէր, այլ հասարակական ինքնագիտակցություն: Նալբանդյանին լիցք էր տալիս այն համոզմունքը, որ ինքը կատարում է ազատության զինվորի պարտքը, եւ գիտեր, որ ազատության գործը «օրհնուք է բյուր բերան»: Եվ կարող էր հանգիստ խղճով ասել, թե կատարեց եւ պատվաստ է դեռ կատարելու բերդարգելումից առաջ տված խոստումը՝ «չէ պիտո ընկրկենք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առջեւ, ոչ միայն բանիվ եւ գրչով, այլեւ զենքով եւ արյունով, եթե մի օր արժանի լինենք զենք առնով մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատությունը նվիրել եւ սըրբել… մեր արյունով»: Նվիրվել ռեւոլյուցիային՝ նշանակում է պատրաստ լինել անձնազոհության: Եվ դեռ ավելին. Նալբանդյանի ժամանակ այդ նշանակում էր՝ ենթակա լինել կործանման վտանգի:

Բանտում նստած՝ Նալբանդյանն անդրադառնում էր՝ անցած-գնացած օրերին, վերհիշում ուսանողական զվարթ հանդիպումներն ու ժողովները, գրքերն ու տետրակները, շշերն ու բաժակները: «Ճիշտ է ասում Շիլլերը, թե «կյանքի մայիսը մի անգամ է ծաղկում»», — թախիծով ավե/552/լացնում է նա այդ հիշողությունների կապակցությամբ՝ բանտի նամակներից մեկում [18]:

Բայց՝ միայն անցյալը չէ, որ մտածում էր նա, այլեւ գալիքը: Անդրադառնում էր անցյալի պայծառ հուշերին, բայց գիտեր, որ դրանք։ «մասամբ միայն բուժիչ բալապան են հանդիսանա ներկա վերքերի համար, եւ ոչ ավելի»: Գիտեր, որ «ժամանակակից ցավերը պահանջում էին ժամանակակից միջոցներ» [19] ։

Կալանավորը ժամանակ եւ նպատակ չուներ «Հիշատակարան»-ում ծանրանալու անձնական ապրումների վրա: «Հիշատակարան»-ն ավելի ն չէր քան օրագրություն, ում նշում էր իր արածն ու արձանագրում իր հիվանդության ընթացքը: Երբեմն միայն նրա գրչածայրից ցատկում էին կարճ, բայց պերճախոս խմբեր: 1863 թ. հուլիսի 14-ին գրտսմ էր. «Այսօր տարեգլուխ է բանտարկությանս 14 հուլիսի 1862-ից սկսած»: Տարեվերջին նշում է. «Այս 1863 թիվը վերջացնելու վրա եմ բյուր տեսակ մտածություններով. երանի թե 1864-ը, որ մեկ ժամից կգա, ավելի երջանկաբեր լիներ: 12 ժամ 1863. ընծայի ընդունելություն: Գնաց ու էլ գալիք չունի»: 1864 թ. հուլիսի 14-ին գրում է նորից. «Այսօր տարեգլուխ է բանտարկությանս, սկսյալ 14 հուլիսից 1862: Երկու տարի». եւ դարձյալ տարեվերջին՝ «1864-ն էլ վերջացրինք, բայց տխրությամբ. տեսնենք նորը, որ ահա զարկում է»: Այս տողերը գրելիս նրա ականջին հնչում էին բերդի զանգակատան հուժկու զարկերը: «Շնորհավոր նոր տարի, — ավելացնում է նա, - 1865, 1 հունվարի, ժամ առաջին»: Կալանավորը շարունակում էր տոկալ եւ հուսալ:

Բանտից գրած մի նամակում իր լավ բարեկամ Ռուդնեւ մահվան առիթով Նալբանդյանը հուզիչ տողեր է գրում նրա կնոջ, արտիստում եւ Մ. Ն. Պանովայի, իր նույնչափ լավ բարեկամուհու, մասին. «Այսպես ուտեսքն, այժմ նա նույնպես մենակ է իր ազատության մեջ, ինչպես եւ մենակ եմ իմ արգելարանիս մեջ: Շատ հավանական է, որ նա հիմա հաճախ կրկնում է Ռեպետիլովի խոսքերը — «բոլորը բաժանվեցին մեկը կորած, մյուսը բանտարկված»… բայց պետք է հուսալ, որ եղանակը միշտ այդպես չի մնալու, կցրվեն ամպերը, կշնչի գարնանային հովը, եւ արեւը կծագի` լուսավորելու, ջերմացնելու երկարատեւ տառապանքից խոնջացած մռայլ ու սառն դեմքերը» [20]: Այս տողերը գրվել են 1863 թ. գարնանը, մի ժամանակ, երբ, ինչպես հավատացած էին շատերը, պիտի բունկեր հուսախաբ գյուղացիների ցասումը՝ վերջ տալով ցարական կալ/553/վածատիրական կարգերին: Սպասումը չարդարացավ, սակայն Նալբանդյանի միտքը չսուզվեց հուսահատության անդունդը։ Նույն 1863 թ. բերդում գրած իր տողերում Սեռնո-Սոլովեւիչը ասում էր.

Мое не проиграно дело

Ведь у меня союзник есть…

Союзник мощный этот: Время.

Оно за нас горою стоит,

С ним юное возрастает племя

В котором правды луч горит. [21]

Նալբանդյանը ունկնդրում էր ժամանակի զարկերին՝ լավատեսության նույն տրամադրությամբ տոգորված:

Մի այլ տեղ նա հիշում էր Դոն-Ցեզար դե-Բազանի խոսքը. «Աշխարհում ամեն ինչ չափ ունի, ամեն ինչ վախճան կունենա» [22]: Վախճանն իրոք վրա հասավ, բայց սպասածին հակառակ իմաստով: 1865 թվականը դարձավ Նալբանդյանի համար ֆիզիկական տառապանքի տարի…

Նալբանդյանին այցելողները երբեմն տեղեկություններ էին հաղորդրամ նրա վիճակի մասին: Այսպես, Մ. Վեհապետյանին գրած իր նամակում Ստ. Նազարյանցը հաղորդում էր. «Անցյալ տարի (1863 թ. ) ես Պետերբուրգում լինելով երես առ երես հանդիպեցանք միմյանց. քաղցր տեսություն արդարեւ, բայց ինչ օգուտ նորան, եւ ինչ մխիթարություն ինձ. ես չկարողացա տալ նորան բաժին իմ ազատությունից, բացի մի քանի չոր ու ցամաք բարեկամական եւ ցավակցական խոսքից. հարյուրակնյա պահապանը ներկա էր, խոսվածքն եւս ռուսերեն» [23]:

1863 թվականին Մուրադյանի «Փարիզ»-ը տպեց Նալբանդյանի կացության մասին «ականատես անձի մը» տված հակիրճ տեղեկանքը.

«Ազգասեր պ. Մ. Նալբանդյանցի ցավալի վիճակին վերա` մոտերս նորագույն տեղեկություններ ստանալով՝ կփութանք մերազնյաց հաղորդել, որոնք թեեւ տրախառիթ չեն, բայց կհուսանք մի քիչ ատենեն անոր ազատության ցանկալի լուրն ալ հռչակելու բախտավորությունը կունենամք: Իբրեւ ականատես անձի մը մեզի հաղորդած տեղեկութենեն կիմանանք, թե պ. Նալբանդյանց ամենայն զգուշությամբ կպահվի ամրոցի մը մեջ Նեւա գետին կղզիներեն մեկին վերա, Փետրոպուրկի մոտը. այսուամենայնիվ իր կեցությունը գեշ չէ. կվայելե ինչ-ինչ ազատություն եւ դյուրությունք, կարող է ընթերցանությամբ պարապիլ (ըսել է Ռուսաստան ընթերցման թույլտվություն մը տեսակ մը ազատություն կհամարվի), բայց օրագիր չկրնար կարդալ: Յուր եղբայրը շաբաթը մեկ կամ երկու /554/ անգամ կրնա քովն երթալ ու տեսնվիլ: Օթեւանը ցամաք է, միայն, ինչպես կերեւի կալանավորին երեսին գույնեն, անոր շարժողության ընթացքը բավական նեղ պիտի լինի, քանզի շատ նիհարած է մարմնով, թեպետ հոգով միշտ քաջ ու արի: Կերակուրը լավ է, լուր կա թե երկու ամիսն հետո (հունիսի վերջերը) դեպի լավը կվճռվի անոր վիճակը, որին կցանկամք ի բոլոր սրտե: Բայց Ռուսիա այս առիթով անգամ մըն ալ հասկցուց Տաճկաստանի չգիտցող հայերին, թե որչափ ծանր է իր լուծը, եւ հեռավորաց եւ մերձավորաց սոսկում կպատճառե» [24]:

Նալբանդյանի մասին համեմատաբար սփոփիչ տվյալները վերաբերում են նրա կալանքի այն շրջանին, երբ դեռ չէր կայացել սենատի դատավճիռը: 1862-64 թվականներին ռավելինում համեմատաբար մեղմ ռեժիմ էր տիրում։ Բացատրվում է այդ նրանով, որ բանտում՝ այդ պահին չկային դատապարտվածնել, այլ միայն հարցաքննման ենթականեր [25]: 32 -ի գործի սենատական դատավճիռը կայացավ 1864 թվականից հետո, եւ դրանից հետո է, որ նա ենթարկված պիտի լիներ խստությունների: Չմոռանանք, սակայն, որ նախնական կալանքի ենթակաները եւս դատապարտվածների հետ միահավասար չափով ընկնելով Նեւայի լայնահուն ջրերով շրջապատված ցուրտ քարարկղում արգելափակված գերիների վիճակի մեջ՝ պիտի այնուամենայնիվ տոկային տաժանելի կյանքի միակերպությանը: Եվ միակերպության տաղտկալի ռիթմը չէ՞, որ նկատելի է «Բերդի հիշատակարան»-ի միալար տողերում, որոնք այսօր իսկ ճնշող տպավորություն են անում ընթերցողի վրա: Մռայլ ու խոնավ նկուղի մեջ արգելափակված Նալբանդյանը ամենից շատ զգում էր լույսի եւ ջերմության կարիքը: Իրեն այցելած Հ. Բերբերյանի հետ ունեցած տեսակցության ժամանակ նա երանի էր տալիս կատուին: «Կատուն ազատ է. նա «արեգակի ճառագայթների տակ խաղում է, ես նրան նախանձում եմ», — ասել է Նալբանդյանը [26]: Այս ամենից զատ, Նալբանդյանի վիճակին անդրադառնում էին նաեւ բաստիոնում արծարծվող նրա հիվանդությունները — խրոնիկական ռեւմատիզմը, պլեւրիտը, թոքախտը, լյարդացավը եւ լնդախտը, որոնք օր-օրի հյուծում էին նրան:

/555/ Ծանր ներգործություն պիտի ունենային նրա վրա այդ պահին հարազատների մասին ստացվող անուրախ լուրերը: Նրա ծերունի հայրը, որդու ձերբակալության վշտից կորացած, մեռել էր 1864 թվականին: Հոգեպես ցնցված մայրը ընկղմվել էր անբուժելի՝ մելամաղձության մեջ: Եղբայրներից մեկը՝ Գրիգոր Նալբանդյանը, նվաստացուցիչ դիմումով հայցում էր «ամենազոր» Խալիբի միջնորդությունը «մոլորված» հարազատի համար եւ միաժամանակ անվայել աղմուկ բարձրացնում հայրական ժառանգությանը տիրանալու շուրջը: Անցքեր ու իրողություններ էին սրանք, որոնք ուզում, ցնցում եւ վշտացնում էին կալանավորին: Խալիբին արված դիմումի առիթով Ղազարոս եղբորը հասցեագրված նամակում Նալբանդյանը գրում էր. «Ես ավելի շուտ կհամաձայնվել դիմել Մեֆիստոֆելի օգնության, քան թե նրա» [27]: Որպեսզի Խալիբն առիթ չունենա կարծելու, թե դիմումն արված է Նալբանդյանի ներշնչմամբ, վերջինս ստիպված եղավ նամակ հղել եղբորը՝ դատապարտելով նրա անփափկանկատ վարմունքը. «Ասա, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու ինձ հարկադրեցիր բողոք գրել նրան, իսկ ես չէի կամենա որեւէ գործ ունենալ նրան հետ» [28]: Նալբանդյանի զայրույթին արձագանքում էր նաեւ Անանիա Սուլթանշահի՝ Գրիգորին ուղղած` նամակը. «Գիտի՞ս դուն, — բացատրում էր այդ նամակում Սուլթանշահը, —որ եթե օրենքը՝ եղբորդ տասը կտոր անելու ըլլար, դենե նա Այվազին ու Խալիբին ձեռքեն ազատվելու ամենեւին չէր կամենար, չէր խոնարհեր, չէր ցածանար քեզ պես՝ նոցա նման աշխարհին հայտնի ավազակներուն գլուխ ճկել… Մեր պատվական եղբոր սուբբ, պատվական անունը եւ պատիվը խաղալիք անելը մի համարձակիր եւ ռաստ եկող հանած, վարած փեզեւենկներուն մտքին տակը մի՛ ձգեր… նրա համար տասը անգամ կործանվիլը, մեյ մը Խալիբին կամ Այվազին ձեռքով ազատվելեն աղեկ է» [29]:

Նալբանդյանի նախկին աշակերտներից մեկը, նույն անձնավորությունը, որը նկարագրել է Նալբանդյանի դասատվությունը Լազարյան ճեմարանում, պատմում է նաեւ բանտի տպավորությունը. «Գործով Պետերբուրգում պատահելով, ես կամեցա տեսնվել վարժապետի հետ: Ես գնացի նրա մոտ գեներալ Սուլթանշահի եւ նորա (Նալբանդյանի) Ղազարոս եղբոր հետ, որոնք միշտ այցելում էին նրան: Ինձ տեսնելուն պես, նա փարվեցավ եւ սկսեց արտասվել: Նա թեեւ առանձին կերպով ծերացած չէր, բայց շատ նիհարած, ճակատը բացված եւ կզակները ցցված: Վարժապետ Նալբանդյանցից համարյա ոչինչ չէր մնացել. առաջվա Նալբանդյանցին հիշեցնում էր միայն աչքերը, որ վտիտ ու չոր դեմքի վե/556/րա շարունակում էին կրակի պես վառվիլ ու ցոլանալ: Իմ այցելությունս կարճատեւ եղավ, որովհետեւ չէի ուզում անհանգիստ անել նորան. առանց այն էլ իմ այցելությունս, իբրեւ երբեմնի աշակերտի, շատ վրդովեց նորան: «Դո՞ւ, ինչպես եղավ, որ դու եկար ինձ այցելության», հարցրեց նա: Ես պատկանում էի հակառակ բանակին, Մսերի, Էմինի, ուստի նա չէր սպասում իմ կողմից համակրություն, իմ այցելությունս նորա համար անակնկալ էր: — Ես եկա, պատասխանեցի ես, հարցնելու, թե ի՞նչ է նշանակում հայերեն մտածել, որ դուք միշտ կրկնում էիք մեզ ձեր դասերի ժամանակ: Նա մի քանի խոսքով մեկնեց յուր ասածի միտքը…» [30] ։

Բանտից գրած նամակներում Նալբանդյանը հանգստացնում էր իր մասին մտահոգված հարազատներին ու բարեկամներին: «Իմ նիհարելու նոր բան չէ, — գրում է նա եղբորը, — ընդհակառակը, այժմ կազդուրվում եմ, տեսնում եմ, որ ծիծաղելով ասում ես. «ձիուց իջել էշն ես հեծել». ճիշտ որ այդպես է, բայց չմոռանաս, որ ես առաջ էլ գեր չէի եւ ճարպակալության համար անպետք» [31] ։

Սակայն «Հիշատակարան»-ի թերթերը վկայում են կալանավորի կացության անընդհատ վատթարացման մասին: Քսան տարի անց, ռավելինի նույն այն N 8-ում, ուր նստած էր սկզբնապես Նալբանդյանը - վերջում նրան տարան N։ 17 նկուղը, - թոքախտի եւ ցինգայի զոհ դարձավ նարոդովելեց Մարտին Լանգանսը: Հին օրերի «համեմատաբար մեղմ» ռեժիմն իսկ չէր խանգարում, որ այդ ժամանակ էլ «ազատության գրված» մարտիկները ռեւմատիզմի, ցինգայի, թոքախտի զոհ դառնային դաժան այն ամրոցում, որ ճորտատերերի Ռուսաստանը խնամում էր մեռած դեսպոտների ոսկորները եւ խոշտանգում կենդանի ոեւոլյուցիոներների մարմինները:

«Լոնդոնի պրոպագանդիստների» գործով մեղադրվածներից երկուսը – Նիչիպորենկոն եւ Դե-Տրավերսեն — մեռան բերդում՝ տակավին նախնական կալանքի ժամանակ: Ն. Ա. Սեռնո-Սոլովեւիչը մեռավ Սիբիրում՝ բերդից աքսոր գնալիս, 1866 թ. փետրվարի 9-ին: Նալբանդյանը հազիվ միայն երկու ամսով ավելի երկար կյանք ունեցավ: Նրա բերդարգելությանը եւս հաջորդեց աքսոր, սակայն բերդում ժառանգած հիվանդությունն օրհասական եղավ նաեւ նրա համար: Նա առաջինն էր հայ ժողովրդի ազատաբաղձ այն զավակներից, որոնք ծառանալով ցարական կարգերի դեմ՝ քայլեցին մահվան դատապարով:

Նալբանդյանը մեկն էր ռավելինի նահատակներից: Այդ է վկայում դաժան ժամանակներից մնացած նրա օրագրությունը՝ «Բերդի հիշատակարանը»: