Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Բ)

/261/ ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

«ԼՈՆԴՈՆԻ ՊՐՈՊԱԳԱՆԴԻՍՏՆԵՐԸ» ԳՅՈՒՂԱՑԻԱԿԱՆ ՌԵՎՈԼՅՈՒՑԻԱՅԻ ՀԵՌԱՆԿԱՐԻ ԱՌԱՋ

Գերցենի եւ Օգարյովի դիրքավորումը 1861 թ. ռեֆորմի հանդեպ: «Что нужно народу?» հոդվածը: «К молодому поколению» կոչը։ Ն. Ա. Սեռնո-Սոլովեւիչի նախագիծը։ Չերնիշեւսկու եւ Դոբրոլյուբովի տակտիկական ուղեգիծը։ Նրանց տարաձայնությունը Լոնդոնի էմիգրանտների հետ: «Молодая Россия» խմբակի լոզունգները: «Колокол»-ի ելույթները դրանց դեմ։ Քաղաքական ռեակցիայի դասը։ Գերցենի եւ Օգարյովի վերադիրքավորումը գյուղացիական ռեւոլյուցիայի հարցում:

Ինչպես Արեւմտյան Եվրոպայում, այնպես եւ Ռուսաստանում հասունացած ռեւոլյուցիոն կրիզիսի լուծման ճանապարհին խաչաձեւվում էին երկու ուղեգիծ՝ «վարից» բարձրացող ռեւոլյուցիոն ալիքը հանդիպում էր «վերից» ձեռնարկված ռեֆորմների սաստին: Զարգացման այս երկու տենդենցների բախումը նկատի ուներ Վ. Ի. Լենինը, երբ գրում էր. «Առանց հին ռուսական գյուղի հիմունքների բռնի, առանց ռեւոլյուցիոն խորտակման չի կարող լինել Ռուսաստանի զարգացում: Պայքարը ընթանում է — թեեւ չեն գիտակցում նրա մասնակիցներից շատ շատերը – միայն այն բանի համար, թե այդ բռնությունն արդյոք կլինի կալվածատիրական միապետության բռնություն գյուղացիների վրա, թե գյուղացիական ռեսպուբլիկայի բռնություն կալվածատերերի վրա: Երկու դեպքում էլ անխուսափելի է բուրժուական, եւ ոչ թե որեւէ այլ, ագրարային» ռեւոլյուցիա Ռուսաստանում, բայց առաջին դեպքում՝ դանդաղ եւ տանջալից, երկրորդում՝ արագ, լայն եւ ազատ» [1]:

Հողային խնդրի լուծման բնագավառում բախվող այս ուղղեգծերի հետամուտ էին հակադիր նպատակների: Լենինը տվել է դրանց կարճ ու հստակ բնութագիրը: «Հին կարգերի կալվածատիրական բեկում /262/ նշանակում է համայնքի բռնի ավերում եւ աղքատացած մանր տնտեսատիրուկների մասսայի արագ քայքայում, բնաջնջում, հօգուտ մի բուռ կուլակների: Գյուղացիական բեկումը նշանակում է կալվածատիրական հողատիրության բուն ագրավում եւ ամբողջ հողի տրամադրում գյուղացիներից առաջացած ազատ ֆերմերությանը» [2]:

Գյուղացիական հարցի լուծման երկու հակադիր ուղիների մասին գրում էր տակավին Գերցենը: Ղրիմի պատերազմի օրերից ի վեր եւ մինչեւ 1861–62 թվականները նա տարված էր այն պատրանքով, թե քաղաքական իմաստություն բանեցնելու դեպքում ռուս ազնվականությունը կարող է կանխել գյուղացիական հարցի ռեւոլյուցիոն լուծումը եւ համայնքներից խլված հողաբաժինները կամովին հատկացնել գյուղացիներին: «Մեզ թվում է, — գրում էր Գերցենը դեռ 1853 թվականին ռուս ազնվականներին ուղղված «Юрьев день, Юрьев день» հոդվածում, — ավելի ձեռնտու է զիջել քան սպասել բռնկման: Ավելի խելացի է նավից դուրս՝ նետել ծանրոցի մի մասը, քան թույլ տալ, որ խորտակվի ամբողջ նավը» [3]: Հարելով, որ ինքը դեռ շարունակում է հավատալ ազնվականության խելահասությանը՝ Գերցենը գրում էր, որ ինքը առայժմ հարկ չի համարում դիմել դժբախտ ճորտերին՝ «Ну, братцы, к топорам теперь. Не век бам быть в крепости» կոչով [4]: «Արյունով մկրտելը մեծ գործ է, — գրում էր Գերցենը, — սակայն մենք չենք բաժանում դաժան այն հավատը, թե ամեն մի ազատագրում, ամեն մի հաջողություն պետք է ոչ անպատճառ անցնի արյան միջով» [5]:

Ազնվականները առայժմ կարող են խուսափել արյունից. «Ազատեցե՛ք ձեզ ճորտատիրական իրավունքից ու գյուղացիներին՝ նրանց թափելիք արյունից», - ասում էր Գերցենը ազնվականներին [6]:

Նույն հայացքը Գերցենը միառժամանակ ուներ նույնիսկ 1861 թ. ռեֆորմից հետո: Ցարական մանիֆեստով ճորտերն «ազատ» էին հայտարարված, սակայն փաստորեն՝ առանց հողաբաժինների: Գերցենը դիմումներ էր ուղղոա ազնվականներին, պահանջելով, որ նրանք կամովին հող հատկացնեն ցարի մանիֆեստով ազատագրված ճորտերին:

Նույն դիրքը պաշտպանում էր այդ պահին նաեւ Օգարյովը: Նրա համար եւս գյուղացիական հարցի խաղաղ լուծումը կարող է կանխել խնդրի. ռեւոլյուցիոն լուծումը: Գյուղացիական ռեւոլյուցիայի ուղին կարող է ան/263/խուսափելի դառնալ, եթե ազնվականությունը խելք չբանեցնի եւ հողի հարցը չլուծի ռեֆորմի ուղիով:

1862 թվականին գրած իր «Ход судеб» հոդվածում Օգարյովն ասում էր. «Եթե, ինչպես ասացինք, հողի խնդրում գյուղացիություն ը խաղաղ Ուղիով գնա, իսկ ազնվականությունը վայր դնի իր արտոնությունները (чины) եւ գյուղացիների հետ հավասար իրավունքներով, առանց որեւէ տարբերության, մասնակցի (գյուղական) Հավաքույթներին եւ ենթարկվի անդաuային դատ ու դատաստանին, այլեւ եթե ցարը հրաժարվի իր չինովնիկների միջոցով խելքին փչած ձեւով ժողովուրդը կառավարելու եղանակից եւ թույլ տա որ ժողովուրդը ինքն իրեն կառավարի հանրորեն ու կարգի հանրային վճիռը եւ չինի մի տեսակ գերմանական խան, որ զինվորների ձեռքերով հրացանազարկ է անում ժողովրդին եւ դահիճների ձեռներով ծեծում նրան, այլ լինի բոլոր ռուս մարզերի խաղաղ մի տանուտեր, որ հարգում է ժողովրդի կամքը, — դե՛հ, այն ժամանակ հանգիստ qւ արժանավայել կերպով կաճեն միասնական, անդասային ռուս ժողովրրդի ազատությունն ու հզորությունը: Իսկ եթե ցարը չհրաժարվի չինովնիկությունից ու ժողովուրդը կառավարելու անխելք եղանակից եւ ազնվականությունն էլ չկամենա անդալային եղանակով միաձուլվել ժողովրդի հետ, այն ժամանակ ի՞նչ: Այն ժամանակ, ես կրկնում եմ այն, ինչ որ 1820 թվականին պարոն Կարազինը գրում էր Ալեքսանդր առաջին կայսրին՝ «Ես տեսնում եմ կայսերական գահը սուզված ազնվականութեան արեան մէջ»» [7]:

Նույն այս միտքը Օգարյովը կրկնեց մի տարի անց՝ ռուս ճորտերի, բերնում դնելով այս խոսքերը.

Коль путем и добром

Не дадут нам воли

Топором заберем

Мы свое приволье [8].

Կասկած չկա, որ Գերցենի եւ Օգարյովի բերված տեսակետների մեջ նկատելի են նախընթաց տասնամյակի նրանց «լիբերալ տատանումների» հետքերը: Բայց կասկած չկա նաեւ, որ Գերցենի եւ Օգարյովի «լիբերալ տատանումները» իրավունք չեն տալիս նույնացնելու նրանց տեսակետը լիբերալ կալվածատերերի տեսակետի հետ: Լիբերալ կալվածատերերը դնում էին միայն գյուղացիներին «վերեւից» ազատելու պահանջ, /264/ բոլոր պարագաներում դիմադրում գյուղացիական հարցի լուծման ռեւոլյուցիոն հեռանկարին: Այլ էր Գերցենի եւ Օգարյովի դիրքը: «Լինի այդ ազատությունը «վերեւից» թե «ներքեւից» — մենք նրա կողմն ենք լինել», — ասում էին նրանք: Եթե գյուղացիական հարցը չլուծվի ռեֆորմի ճանապարհով, պետք է պատրաստ լինել այն լուծելու ռեւոլյուցիոն ճանապարհով. ա՛յս էր նրանց տեսակետը: Սա նշանակում է, որ չնայած իրենց «լիբերալ տատանումներին»՝ Գերցենը եւ Օգարյովը նույնիսկ նախառեֆորմյան շրջանում ոչ միայն հնարավոր էին համարում Ռուսստանում գյուղացիական հարցի ռեւոլյուցիոն լուծումը, այլեւ բոլոր պարագաներում կողմնակից լինելով գյուղացիների ազատագրմանը՝ ո՛չ սկզբունքորեն, ո՛չ գործնականորեն չէին հրաժարվում նաեւ հարցի ռեւոլյուցիոն լուծման հեռանկարից:

Թե կոնկրետ ինչ պահանջներ էին դնում «Լոնդոնի պրոպագանդիստները» ռեֆորմներից անմիջապես հետո, այդ մասին գաղափար է տալիս Օգարյովի «Что   нужно народу?» հռչակավոր հոդվածը, որ լույս տեսավ 1861 թ. կեսերին: Քննադատելով ցարական ռեֆորմը՝ Օգարյովն արձանագրում էր այն իրողությունը, որ ցարի մանիֆեստը ճորտերին չի տալիս այն, ինչի նրանք ձգտում են՝ հող ու ազատություն: «Առաջվա պես կոռ ու տուրք վճարի՛ր կալվածատիրոջը. իսկ եթե կամենում ես ստանալ քո հողն ու խրճիթը — է՛տ գնիր քո սեփական փողով: Հնարել են անցողիկ դրություն… Ժողովրդի համար սահմանել են ճորտատիրական նոր դրություն, ուր կալվածատերը պիտի ծեծ ուտեցնի պետերի ձեռքով, ուր դատաստան պիտի անեն պետերը, ամեն ինչ այնպես է իրար խառնված, որ անգամ եթե ցարական այս «օրինադրությունների» մեջ Ժnղովրդի համար գտնվելու լիներ զիջումի որեւէ փշրանք, դրանից օգտվելն իսկ անհնար պիտի լիներ»: Օգարյովը նախատեսում էր նաեւ ցարական ռեֆորմի մյուս հետեւանքները. «Հող կհատկացնեն, բայց հատկացվածի համար կստիպեն, որ (ճորտը) եռակի վճարի, այլեւ ժողովուրդը կդնեն չինովնիկների իշխանության տակ, որպեսզի այդ եռակի փողից զատ մի եռակի էլ թալանով առնեն» [9]:

Դժվար չէ նկատել, որ «Что нужно народу?» հոդվածի հիմնական պահանջը հողի պահանջն է: «Առանց հողի ժողովուրդն ապրել կարող չէ, առանց հողի նրան չի էլ կարելի թողնել, քանի որ դա նրանն է, նրա արյուն-քրտինքով վաստակված», — գրում էր այդ հոդվածում Օգարյովը [10]: Այս դրույթներից հետեւում են հոդվածի հիմնական առաջարկները. «Հայտարարել, որ բոլոր գյուղացիները ազատ են իրենց տիրած հողով հան/265/դերձ» եւ «հայտարարել, որ կալվածատերերը փոխհատուցում են ստանալու ոչ թե գյուղացիներից, այլ պետությունից»: Պարզաբանության կարգով հոդվածում ասված է, որ գյուղացիներին հասնելիք հողերը դրվել են գյուղական համայնքների տրամադրության տակ, որ իրենց հասկացված հողերի համար համայնքների միջոցով նրանք տուրք են վճարելու պետությանը, այդ թուրքերից են գանձվելու կալվածատերերին տրվելիք փոխհատուցումները: Ի մի բերելով այս դիտողությունները, պահանջներն ու պարզաբանությունները՝ ակներեւ է, որ հոդվածի հիմնական պահանջն էր՝ գյուղացիներին անմիջապես ազատ հռչակել իրենց մշակած հողով հանդերձ, վերացնելով ցարական մանիֆեստի. նախատեսած երկամյա անցողիկ դրությունը:

Հասարակական ի՞նչ ուժերի վրա էր հույս դնում Օգարյովն իր առաջադրանքներն իրագործելու համար:

  «Մինչեւ այժմ, — ասված է Օգարյովի հոդվածում, ժողովուրդը հավատացած էր, թե ներկա ցարը իր բարեկամն է։ Հիմա, երբ ցարի գեներալները գնդակակոծում են գյուղացիներին, հիմք չկա նման հավատի համար: Պետք է, որ ժողովուրդն առողջ իր բանականությամբ այլուի որոնի իսկական բարեկամներ: Ովքե՞ր են այդ բարեկամները: Այն զինվորներն ու սպաները, որոնք հրաժարվում են գնդակ արձակել ժողովրդի վրա: Այն կալվածատերերը, որոնք ազատ են արձակում գյուղացիներին, «իրենց ամբողջ հողով հանդերձ»: Եվ վերջապես՝ ամեն ոք, որ միջոց չի խնայի գյուղացին երի ազատության համար, լինի այդ վաճառական թե մտավորական»:

Օգարյովը համոզված է, որ վերը նշված պահանջները հնար կլինի իմ կատար ածել, եթե ժողովուրդը եւ նրա բարեկամները դիմադրեն ցարիզմի ու «մեծատոհմիկների» (велможа-ների) գրոհին: Նա հրահանգում է միայն, որ ժողովուրդը եւ նրա բարեկամները պայքարի ելնեն կազմակերպված շարքերով [11]:

Ամեն ինչ իր ժամանակին, ասել է Էկլեզիաստը. կա ժամանակ, երբ պետք է քար նետել, կա ժամանակ, երբ պետք է քար ժողովել: Հաշվի առնելով առկա դրությունը՝ Գերցենի պես Օգարյովը առայժմ հետամուտ էր քար ժողովելու տեսակտիկային — սոզայության եւ զինվորների համար խմբմա), ու նախապատրաստման: «Զուր բան է անիմաստ աղմկել եւ ցրիվ ուժերով մտնել գնդակի տակ, — գրում էր Օգարյովը: — Լուռ կերպով ուժեր ժողովել, որոնել նվիրված մարդիկ, որոնք օգնել կարող են թե՛ խորհրդով, թե՛ ղեկավարությամբ, թե՛ խոսքով եւ թե՛ գործով, թե՛ դրամով, թե՛ կյանքով, որպեսզի հնար լինի խելացիորեն, հաստա/266/տակամ ու հանգիստ, համերաշխ ու ուժգնորեն պաշտպանել ցարի եւ մեծատոհմիկների դեմ համայնական հողը, ժողովրդական հողը, ժողովրդական ազատությունը եւ մարդկային ճշմարտությունը» [12]:

Օգարյովի հոդվածը անդրադարձնում էր ոչ միայն նրա եւ Գերցենի, այլեւ մի շարք այլ ռեւոլյուցիոն գործիչների հայացքները: Ինչպես ներկայիս պարզվում է [13], այդ հոդվածի գրությանը այս կամ այն մասնակցությունն էին ունեցել 1861 թ. ամռանը Լոնդոնում գտնված Ն. Ն. Օբրուչեւը, Մ. Միխայլովը եւ Մելգունովը: Նվազ հավանական է Ն. Ա. Սեռնո-Սոլովեւիչի եւ Սլեպցովի անմիջական մասնակցությունը, եւ բոլորովին անհավանական՝ այդ պահին Լոնդոնից բացակայող Նալբանդյանի մասնակցությունը: 1862 թ. Լոնդոնում հիմնադրված «Земля и Воля» կազմակերպության պահանջները հիմնականում համընկնում էին «Что нужно народу?» հոդվածում ձեւակերպված հայացքների հետ: Մեզ են հասել 1861 թ. Լոնդոնում շարադրված մի քանի այլ փաստագրեր, որոնց մեջ ըստ էության արծարծվում էին Օգարյովի գրած հոդվածի պահանջները: է «Что нужно народу» հոդվածին ձայնակցում էր 1861 թ. Շելգունովի եւ Միխայլովի՝ Գերցենի տպարանում լույս տեսած «К молодому поколению» կոչը: Կոչը պահանջում էր ցարական միահեծանությունը փոխարինել ընտրովի սահմանադիր իշխանությամբ, որի գործը պիտի լինի ազգայնացնել բոլոր հողերը եւ հանձնել դրանք գյուղական համայնքներին, կենսագործելով տիրույթի եւ իրավունքի հավասարություն: Հողը հատկացվելու է բոլոր ցանկացողներին՝ գյուղացիներին եւ քաղաքացիներին, հողը չի կարող լինել առեւտրի առարկա, այն չի կարող վաճառվել, ինչպես որ վաճառվում են կարտոֆիլն ու կաղամբը: Կամենալով խուսափել եվրոպական կապիտալիզմից՝ կոչի հեղինակներն առաջ են քաշում համայնական հողատիրության սիստեմը: Փետրվարի 19-ի մանիֆեստը, գրում էին նրանք, կարող է տանել Ռուսաստանը կա՛մ դեպի քաղաքական եւ տնտեսական բարեկեցություն, կա՛մ դեպի տնտեսական եւ քաղաքական պրոլետարացում: «Մենք կամենում ենք ազատագրված գյուղացիների անցողիկ վիճակի ոչնչացում, — ասված էր կոչում, ― մենք կամենում ենք, որ հողի բոլոր անձնական սեփականության հետգնումը տեզի ունենա անմիջորեն։ Եթե կառավարությունն ի վիճակի չէ իր վրա վերցնելու այդ օպերացիան, թող որ այդ իրենց վրա վերցնեն երկրի բոլոր դասերը: Դա խաղաղ ճանապարհն է, եւ մենք կկամենայինք, ի հարկե, որ գործը չհասնի բռնի հեղաշրջման: Բայց եթե հնար չէ այլ կերպ, մենք ոչ միայն չենք հրաժարվում դրանից, այլեւ կոչ ենք անում ռեւոլյուցիային՝ /267/ օգնության գալ ժողովրդին»: «Եթե Ալեքսանդր II-ը չի հասկանում այդ եւ չի կամենում կամովին զիջել ժողովրդին, ավելի վատ նրա համար։ Ընդհանուր անբավականությունը կարող է դեռ հանդարտել. բայց, եթե ցարը զիջումների չգա, եթե բռնկի ընդհանուր ապստամբություն, անբավական տարրերը հետեւողական կգտնվեն. նրանք առաջ կքաշեն ծայրահեղ պահանջներ»:

Եթե չի ազդում բանականության ուժը, թող ազդի ուժի բանականությունը, եւ եթե իշխանությունը չի արդարացնում ժողովրդի սպասումները, թող կորչի այդ իշխանությունը, — այս էր կոչի ընդհանուր միտքը: «Եթե մեր ձգտումների իրագործման համար — հողերը գյուղացիների մեջ բաժանելու համար — հարկ լինի սրի ածել հարյուր հազար կալվածատեր, մենք երկյուղ չէինք ունենա դրանից», — ասում էին կոչի հեղինակները։ Կոչն ուղղված է «մտքի արիստոկրատիային» — մտավորականությանն ու գործարանային բուրժուազիային, նրանց, որոնք արտադրում են երկրի համար պիտանի իրեր եւ մատակարարում նրան ամենապետքական առարկաներ»: «Ռուսաստանի հույսը, — ասված էր կոչում, ― ժողովրդական պարտիան է՝ կազմված բոլոր դասերի երիտասարդ սերնդից, ապա՝ բոլոր ճնշվածները, որոնց դժվար է կրել ռուսական կամայականության խաչը – չինովնիկները — գրասենյակների դժբախտ այդ գործավորները, «որոնք դատապարտված են ամենախղճալի գոյության եւ ըստ ամենայնի կախված իրենց քաղաքացիական գեներալների քմայքից, զորքը, որ միանգամայն նույն դրության մեջ է, եւ 23 միլիոն ազատագրված ժողովուրդը, որի առաջ 1861 թ. փետրվարի 19-ը բացել է լայն ճանապարհ դեպի եվրոպական պրոլետարիատի գոյավիճակը» [14]:

Անհրաժեշտ է դիտել, որ սկզբնապես նման տեսակետի վրա էր կանգնած նաեւ Ն. Ա. Սեռնո-Սոլովեւիչը. 1861 թվականին նա Բեռլինում հրապարակեց գյուղացիական հարցի լուծման իր նախագիծը, որի առաջաբանում հայտարարում էր, թե իր առաջարկությունների իրագործումը «չի պահանջում պետությունից ոչ մի զոհաբերություն, առկա կենցաղի ոչ մի բեկում եւ չի խախտում որեւէ մեկի շահախնդրությունները» [15]: Նախագծի հեղինակը պահանջում էր «գյուղացիների սեփականություն հայտարարել նրանց հողաբաժինները, դադարեցնել կալվածատերերի նկատմամբ նրանց ամեն տեսակի պարտավորությունները եւ (տալ նրանց) արդարացի հատուցում»: Նա առաջարկում էր ցարական մանիֆեստի սահմանած՝ գյուղացիների ժամանակավոր պարտավորությունները փոխարինել գյուղացիներին հատկացվելիք հողաբաժինների՝ պետության մի/268/ջոցով կազմակերպվելիք պարտադիր փրկավճարման մասին կայանալիք որոշումով: Հակառակ դեպքում կմնա եզրակացնել, ասում էր հեղինակն իր նախագծի վերջում, թե՝ «ներկա հասարակական կենցաղը վերջնականապես նեխված է իր արմատից, եւ նրանք, ովքեր բավականաչափ խիզախություն ունին այս գիտակցելու, այլ բան չեն ունենա անելու, քան ուժեր կուտակել դրա փոխարեն նոր, ավելի լավ, կարգեր ստեղծելու համար» [16]: Այս նույն եզրակացությունը հեղինակը պատկերավոր ձեւով կանխում է տակավին նախագծի առաջաբանում, ուր ասված է. «Գյուղացիական հարցը, որ վճռված չէ, կամ ավելի ճիշտ՝ խեղաթյուրված է փետրվարի 19-ի կարգադրությամբ, կարող է լուծվել միայն երկու եղանակով. կա՛մ փրկավճարման ընդհանուր միջոցառումով, կա՛մ կացիններով, երրորդ ելք չկա, իսկ հարցը առանց վճռահատության մնալ չի կարող: Նշանակում է՝ նրանք, ովքեր չեն կամ անում, որ լինի բռնություն, պիտի գործ դնեն ամեն մի հնար, որ կա նրանց ձեռքում, որպեսզի նպաստեն փրկավճարմանը»:

Արտասահմանում հրապարակված այս հայացքներից զգալապես տարբեր էր երկրում գործող ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիայի պարագլուխ Չերնիշեւսկու հայացքները:

Խնդիրն այն չէ հիմա, շեշտում էր Չերնիշեւսկին, թե գյուղացիները կստանան «ազատություն եւ հող», այլ այն, թե ի՞նչ պայմաններով կստանան: Տակավին ռեֆորմներից երեք տարի առաջ էր Չերնիշեւսկին հանգել այն համոզման, որ ցարը եւ կալվածատերերը շտապում են «ազատել» գյուղացիներին՝ նրանց ավելի վատթար շահագործման ենթարկելու համար եւ որ հույս դնել կառավարության ու ազնվականության վրա՝ անմտություն է միանգամայն: Գյուղացիների համար նախագծված փրկավճարման (выкуп) նպատակն է՝ վաճառել գյուղացիներին այն հողաբաժինները, որոնք հարյուրավոր տարիների ընթացքում գտնվել են նրանց տրամադրության տակ:

«Пролог» վեպի հերոսներից մեկի՝ Վոլգինի բերանով Չերնիշեւսկին ասում էր, որ եթե փրկավճարման հարցը չի վճռվում հօգուտ գյուղացիների, միեւնույն է, թե ինչպես կլուծվի՝ հողո՞վ թե առանց հողի, կամ՝ ո՞ւմ միջոցով կստանան գյուղացիներն իրենց «ազատությունը», կալվածատերերի՞ թե լիբերալների: «Ահագին կլիներ տարբերությունը, — ասում էր Վոլգինը, — եթե գյուղացիները ստանալու լինեին հողն առանց վճարման: Վերցնել մեկից իրը, թե այն թողնել նրա մոտ, բայց դրա փոխարեն: նրանից վերցնել դրա վճարը – միեւնույն է: Կալվածատիրական կուսակցության պլանը պրոգրեսիստներից տարբերվում է միայն նրանով, որ /269/ ավելի պարզ է, կարճ, ուստի եւ նույնիսկ՝ ավելի լավ: Ավելի քիչ քաշքշուկներ, գյուղացիների համար հավանորեն նաեւ նվազ ծանրաբեռնիչ… Փրկավճարումը նույն գնումն է… Հարցն այնպես է դրված, որ ես նույնիսկ պատճառ չեմ գտնում այն բանի համար՝ արդյոք կազատվե՞ն թե չեն ազատվի գյուղացիները, եւ ավելի քիչ՝ այն բանի, համար, թե ո՞վ կազատի նրանց, լիբերալնե՞րը թե կալվածատերերը: Իմ կարծիքով՝ այդ միեւնույն է: Եվ եթե կուզեք, ավելի լավ է՝ կալվածատերերը» [17]:

Պարզ է Չերնիշեւսկու բուն միտքը. որքան ավելի «կալվածատիրական» լինի ռեֆորմը, նույնքան ավելի շուտ կհասունանա գյուղացիական ռեւոլյուցիան, քանի որ գյուղացիների իրական ազատությունը, այսինքն՝ նրանց ազատագրումը հողով եւ առանց փրկավճարման, հնարավոր կլինի միայն ցարիզմի եւ կալվածատերերի տիրապետության լիկվիդացման ճանապարհով:

1861 թ. ռեֆորմների նախօրեին գրած «К барским крестьянам» պրոկլամացիայում Չերնիշեւսկին կոչ էր անում գյուղացիներին՝ միանալ եւ բարեկամներ որոնել զինվորների ու սպաների մեջ: Պետք է «ուժ հավաքել, սպառազինվել եւ զենք բարձրացնել ցարի ու պոմեշչնիկների դեմ, հենց որ ազդանշան լինի ռեւոլյուցիոն կենտրոնի կողմից» [18]:

Չերնիշեւսկին վնասակար էր համարում ամեն մի խոսք այն մասին, թե ցարը կամ կալվածատերերը կարող են ընդառաջել գյուղացիներին եւ տալ նրանց «հող եւ ազատություն»: Այդ կարող է միայն թուլացնել երկրում արծարծվող ռեւոլյուցիոն շարժման թափը: 1862 թ. ցարին հասցեագրված լիբերալ ուղերձներին Չերնիշեւսկին հակադրեց իր «Նամակներ առանց հասցեի» հոդվածաշարքը, ուր արծարծելով ռեֆորմների նկատմամբ անհաշտվողական իր ուղեգիծը՝ հեգնում էր գյուղացիական հարցը ռեֆորմների ճանապարհով լուծելու լիբերալ պատրանքը: Չերնիշեւսկին այդ հոդվածաշարքում գրում էր, որ ռեֆորմը միայն փոխել է հին հադաբերությունների ձեւը, անփոփոխ թողնելով նրա էությունը: Ճորտատիրական սիստեմը բխում է հին կարգերի էությունից, եւ այդ կարգերն անկարող են վերացնել մի սիստեմ, որը բխում է իրենց էությունից: Մերժելով ռեֆորմների հեռանկարը՝ նա ելք էր որոնում միայն գյուղացիների «ինքնագործության» մեջ, այլ խոսքով՝ զինված ապստամբության մեջ [19]:

Այս չի նշանակում, թե Չերնիշեւսկին անմիջական ապստամբության կոչ էր ուղղում ճորտ գյուղացիներին։ Չերնիշեւսկին նշում էր ժողովրդի տարերային շարժման վտանգավորությունը ոչ միայն տիրող կարգերի, /270/ այլեւ ողջ ժամանակակից «քաղաքակրթության» համար: Գյուղացիական բունտերի մեջ նա չէր տեսնում ռեւոլյուցիոն կազմակերպված այն ուժը, որին նա կամենում էր ապավինել: Նրա ձգտումն էր՝ տարերային այդ շարժումների միջից առաջ քաշել գյուղացիության ռեւոլյուցիոն տարրերին, կազմակերպել նրանց, տալ նրանց ելույթներին գիտակցական, նպատակասլաց բնույթ:

Չերնիշեւսկուն եւ իր զինակիցներին չէր լքում լավատեսության արեվը: «Մեր ժողովրդական մասսայի մեջ կա գործունեություն, լրջություն, զոհաբերության պատրաստակամություն», — գրում էր Դոբրոլյուբովը 1859 թվականին «Народное Дело» հոդվածում, որն ավարտվում էր նշանակալից այս խոսքերով. «Բոլոր մեր ձեռնարկումները, հերոսության եւ ասպետության բոլոր փորձերը, հասարակական նորամուծումների եւ ռեֆորմների բոլոր հավակնությունները, լինում են այնքան ողորմելի, չնչին եւ նույնիսկ անվայելուչ՝ համեմատելով նրանց, ինչ կատարում է ինքը՝ ժողովուրդը եւ ինչ կարելի է իրոք անվանել ժողովրդական գործ» [20]: Թիկունք դարձնելով «վտիտ ու հյուծված վիժվածքներին»՝ Դոբրոլյուբովը կոչ էր անում «առդիմել ժողովրդական կյանքի թարմ, առողջ բողբոջներին, հոգ տանել նրանց կանոնավոր, հաջող աճմանն ու ծաղկմանը, ապահովել փչացումից նրանց գեղեցիկ ու փարթամ ծաղիկները»: Այս տողերը գրում էր Դոբրոլյուբովը գյուղացիական ապստամբությունների վերելքի պահին: «Դեպքերը դեպի այդ կողմն են դարձնում մեր ուշ քը, — ակնարկում էր նա, — ժողովրդական կյանքի բարբառը լսելի է մեզ, եւ մ ենք չպիտի արհամարհենք եւ ոչ մի առիթ՝ ականջալուր լինելու այդ բարբառին»:

1859–61 թվականների ռեւոլյուցիոն սիտուացիայի պայմաններում՝ չէր կարելի ո՛չ թերագնահատել եւ ո՛չ էլ գերագնահատել ռուս ագրարային ռեւոլյուցիայի հասունության աստիճանը: «Ռեւոլյուցիոն տարրերի առկայությունը գյուղացիության մեջ այսպիսի ենթակա չէ ամենափոքր կասկածի, — գրում էր Լենինը 1899 թվականին: — Մենք բնավ չենք չափազանցում այդ տարրերի ուժը, չենք մոռանում գյուղացիների քաղաքական անզարգացածությունն ու տգիտությունը, բնավ չենք ջնջում զանազանությունը «ռուսական բունտի, որ անմիտ է եւ անողոք», ու ռեւոլյուցիոն պայքարի միջեւ, բոլորովին չենք մոռանում այն, թե կառավարությունը գյուղացիներին՝ քաղաքականապես խաբելու եւ բարոյալքելու ինչքան շատ միջոցներ ունի: Բայց այս բոլորից հետեւում է միայն այն, որ անխոհեմություն կլիներ գյուղացիությունը ներկայացնել որպես ռեւոլյուցիոն շարժման կրող, որ խելագար կլիներ այն պարտիան, որն իր շարժման ռեւոլյուցիոնությունը կպայմանավորեր գյուղացիության ռեւոլյուցիոն տրա/271/մադրությամբ» [21]: Զուրկ քաղաքական դաստիարակությունից ու միությունից, ինչպես դիտել էր Լենինը, ռուս ճորտերը ընդունակ էին միայն ցաքուցրիվ բունտերի. «Ռուսաստանում հարյուրավոր տարիների կալվածատիրական ստրկության մեջ գտնված ժողովուրդը 1861 թվականին ի վիճակի չէր ելնելու լայն, բացահայտ գիտակցական պայքարի՝ ազատագրության համար» [22]:

է Չերնիշեւսկին քայլեր արեց իր արծարծած հայացքների շուրջը, համաձայնության գալու «Լոնդոնի պրոպագանդիստների» հետ: Գերցենին։ «կոտրելու», նրան «նախատելու համար նա 1859 թվականի ամռանը նույնփակ ուղեւորություն կատարեց դեպի Լոնդոն: Սակայն Գերցենի եւ Օգարյովի հետ վարած բանակցություններն անմիջական արդյունք չտվեցին: է 1860 թվականին «Колокол»-ի էջերում լույս տեսավ թերթի խըմբագիրներին ուղղված մի նամակ, որի հեղինակը, «Русский человек» ստորագրության տակ թաքնված, քննադատելով Գերցենի ագրարային տակտիկան՝ զրում էր. «Քաղաքականության մեջ հույսը ոսկի` մի շղթա է, որ դյուրությամբ կարող է ստրկության շղթայի վերածել նրան հրամցնողը… Չէ՛, մեր դրությունը սոսկալի է, անտան ելի, եւ միայն կացինը կարող է փրկել մեզ, ոչինչ չի կարող օգնել, կացնից զատ: Այս միտքը կարծես արտահայտել են, եւ դա զարմանալիորեն ճիշտ է, — այլ ելք չկա: Դուք արեցիք ամեն ինչ գործի խաղաղ լուծմանը նպաստելու համար: Փոխեցե՛ք ձեր տոնը, եւ թող որ ձեր «Колокол»-ը աղոթք չմրմնջա, այլ ահազանգ հնչեցնի. կացնի կոչ արեք Ռուսաստանին: Մնաք բարեւ եւ հիշեք, որ հարյուրավոր տարիներ է ահա, ինչ Ռուսաստանին վնասում է հավատը դեպի ցարերի բարի նպատակները: Դուք չէ, որ պիտի օժանդակեք դրանց» [23]:

Լեմկեն հիշատակված նամակի հեղինակ էր համարել Չերնիշեւսկուն :: Նորերս հիմնավոր առարկություններ եղան Լեմկեի ենթադրության դեմ, պարզելով, որ Չերնիշեւսկին չէր այդ նամակի հեղինակը [24]: Կա ենթադրություն, թե նամակը գրել էր Դոբրոլյուբովը [25]: Բայց առարկություններ կան նաեւ այդ ենթադրության դեմ [26]:

/272/ Բոլոր պարագաներում նամակագրի առաջարկը մեզ հիշեցնում է Գերցենի եւ Օգարյովի տողերը, ուր նրանք եւս նախատեսում էին կացնի միջամտության հեռանկարը, այն տարբերությամբ միայն, որ նրանք չէին բացարկում Հարցի լուծման մյուս հնարավորությունը: Չերնիշեւսկուն հղած իր մի նամակում Գերցենն ասում էր, թե գերադասում է ոչ թե կացնի, այլ ցախավելի միջամտությունը [27]:

1882 թվականի մայիս-հունիս ամիսներին լույս տեսավ «Молодая Россия» կազմակերպության կոչը: Հակադրվելով նոր ռեֆորմի հեռանկարին՝ Գ. Զայնչկովսկու գլխավորած Մոսկվայի երիտասարդական այդ խմբակը բարձրացնում էր «ռուս սոցիալիստական եւ դեմոկրատական ռեսպուբլիկայի» դրոշ եւ առաջարկում կենսագործել հողային խնդրի արմատական իր լուծումը:

«Ռուսաստանը թեւակոխում է իր գոյության ռեւոլյուցիոն շրջանը», — այս խոսքերով էր սկսվում կոչը: Կոչի հեղինակները որեւէ հավատ չունեն ո՛չ դեպի ցարը եւ ո՛չ էլ դեպի լիբերալ կալվածատերերը, որոնք սեփականության շղթայով միացած են ցարին: Լիբերալների կուսակցությունը հասկանում է,. որ ամեն մի ժողովրդական, ռեւոլյուցիոն շարժում ուղղված է սեփականության դեմ, ուստի եւ ապստամբության վայրկյանին պիտի շրջապատի իր բնական ներկայացուցիչներին: Դա լիբերալների կուսակցությունն է, «կայսերական կուսակցություն»: Չնայած լինելիք զոհերին, ստեղծված դրությունից միակ բաղձալի ելքը ռեւոլյուցիան է: Պիտի տապալվի բռնատիրությունը եւ այն փոխարինվի «ռեսպուբլիկական-ֆեդերատիվ մարզերով»: Ամբողջ իշխանությունը պիտի տրվի «ալգային եւ մարզային ժողովներին»: Պայքար հայտարարելով բոլոր սեփականատերերին՝ կոչի հեղինակները կամենում են գլուխ բերել դեմոկրատական եւ սոցիալիստական ռեւոլյուցիայի խնդիրներն ի մի խառնուլ իրենց պահանջները: Նրանք հենվում են ժողովրդի վրա եւ առաջին հերթին՝ հնադավանների (старообрядцы) եւ թալանված ճորտերի վրա: Սակայն գյուղացիական այս տարրերին չէ, որ պատկանելու է ռեւոլյուցիայի նախաձեռնությունը, այլ «զորքին» եւ, մանավանդ, «երիտասարդությանը»: Սրանց միջոցով է, որ կոչի հեղինակները սպառնում են շատ մոտ ապագայում հարձակում գործել Ձմեռային պալատի վրա եւ ոչնչացնել կայսերական ընտանիքը, այսինքն՝ մի կամ երկու հարյուր մարդ: կարող է պատահել, ասում են նրանք, որ այդքանն էլ կբավի ռեւոլյուցիան գլուխ բերելու համար, բայց կարող է լինել եւ այնպես, որ ռեւոլյուցիային դիմադրելու կելնի ամբողջ կայսերական կուսակցությունը. այս դեպքում /273/ հարկ կլինի կացնով ոչնչացնել թշնամուն: «Այս վերջին դեպքում, — կարդում ենք պրոկլամացիայում, — լիակատար հավատով դեպի մեզ ու մեր ուժերը, դեպի ժողովրդի համակրանքը… մենք կգոչենք՝ «Առե՛ք կացիններ» եւ այն ժամանակ… այն ժամանակ զա՛րկ կայսերական կուսակցությանը, առանց խնայելու, ինչպես հիմա նա չի խնայում մեզ, զա՛րկ հրապարակներում, եթե այդ ստոր սրիկաները կհամարձակվեն երեւալ այդտեղ, զա՛րկ տներում, զա՛րկ քաղաքների նեղ փողոցներում, զա՛րկ մայշիուս քաղաքների փողոցներում, զա՛րկ գյուղերում եւ ավաններում: Հիշի՛ր, որ ով մեզ հետ չի լինի այն ժամանակ, կլինի մեր դեմ: Ով դեմ լինի մեզ՝ մեր թշնամին է նա: Իսկ թշնամուն հարկավոր է ոչնչացնել բոլոր միջոցներով» [28]:

Զատորոշվելով «Что нужно народу?» հոդվածի դրույթներից՝ երիտասարդական խմբակը մոտենում էր ռեւոլյուցիային ոչ թե Չերնիշեւսկու ու Դոբրոլյուբովի քարոզած «ժողովրդական գործի» կամ գյուղացիական զինված ապստամբության հեռանկարի, այլ 70-ական թվականներին քարոզվելիք բունտարական-տեռորիստական ուղեգծի տեսանկյունից: «Молодая Россия»-ի քարոզած ռեւոլյուցիայի գլխավոր շարժիչ ուժը ոչ թե «Ժողովուրդն» է, ոչ թե գյուղացիությունը - սրանք ավելի շուտ «համակրողների» դերի մեջ են, — այլ բանակի եւ երիտասարդության՝ ժողովրդից կտրված ջոկատները:

Պատահական չէ, որ հրապարակ գալով «Молодая Россия» խըմսակցության կոչի դեմ՝ «Колокол»-ն առարկում էր հենց նրա քարոզած բռնի հեղաշրջման եւ բունտարական-տեռորիստական լոզունգների դեմ:

««Молодая Россия»-ն կարծում է, - գրում էր Գերցենը, - թե մենք կորցրել ենք ամեն մի հավատ դեպի բռնի հեղաշրջումները. ոչ թե հավատն է, որ կորցրել ենք մենք, այլ սերը դեպի նման հեղաշրջմաները: Բռնի հեղաշրջումները լինում են անհրաժեշտ. հնարավոր է, որ դրանք տեղի ունենան նաեւ մեզ մոտ. հուսահատական միջոցներ են դրանք ժողովուրդների, ինչպես նաեւ թագավորների ultima ratio-ն (վերջին արգումենտները). պիտի պատրաստ լինենք դրանց, բայց առդիմել դրանց աշխատանքի օրասկզբին, առանց որեւէ ջանք անելու, առանց տրեւէ միչոց սպառելու, կանգ առնել դրանց վրա, նախապատվություն տալով գրանց, այդ, թվում է մեզ, ջահելություն է եւ խակմտություն, այլեւ անհաշիվ վնասակար մի բան է դրանցով սպառնալը… Կրթվածների եւ ոչ մի փոքրամասնություն չի կարող կատարել մեզանում անդառնալի հեղաշրջում uu անց իշխանության եւ առանց ժողովրդի — ահա թե ինչի են Տանգել հարցերը. քանի դեռ գյուղը, ավանը, տափաստանը, Վոլգան, /274/ Ուրալը հանգիստ են, հնարավոր են սոսկ օլիգարխիական եւ գվարդիակային Հեղաշրջումներ, լեյբպրեոբրոժենյան անձնափոխություն… Որեմն դեն ձգեցեք ռեւոլյուցիոն ճամարտակությունը եւ գործի կացեք: Ավելի՛ սերտ կառչեք իրարու, որպեսզի ուժ լինեք, որպեսզի ունենաք միասնություն»։ Միացե՛ք ժողովրդին, որպեսզի նա մոռացության տա ձեր անջատումը. ո՛չ թե Ֆոյերբախ, ո՛չ թե Բաբյոֆ քարոզեցեք նրան, այլ նրա հասկացությանը մատչելի հողի պաշտամունք… եւ եղե՛ք պատրաստ: Վրա կհասնի ճակատագրական օրը — կուրծք տվեք, զոհվեցեք, բայց մի ձգտեք դրան որպես մի բաղձալի օրվա: Եթե արեգակը ծագելու լինի առանց արյունոտ ամպերի՝ ավելի լավ, իսկ Մոնոմախի գդակ կունենա նա թե ֆրիգիական՝ միեւնույն է: Մի՞թե ֆրանսիացիները բավական ապացույցներ չտվին մեզ, որ տեղի ու պաշտոնի ֆեոդալ-մոնարխիստական անունները հռոմեական-ռեսպուբլիկականի թարգմանելու համար չարժե ոչ միայն արյուն, այլեւ մելան իսկ հեղել» [29]:

Մանր քննելով Գերցենի եւ Օգարյովի՝ 1861 թվականի ռեֆորմներից հետո գրած հոդվածները, համոզվում ենք, որ նրանք չէին բացառում «ճակատագրական օրվա» հնարավորությունը, եւ առաջ քաշելով գյուղացիական հարցի խաղաղ լուծման խնդիրը՝ միաժամանակ ջանք էին. թափում կազմակերպել «ժողովրդի» եւ առաջին հերթին՝ գյուղացիության ռեւոլյուցիոն միջամտությունը, եթե ռեֆորմների ընթացքը ոչ միայն հնարավոր, այլեւ անխուսափելի դարձնի այդ միջամտությունը:

«Земля и Воля» կազմակերպության միջոցով Գերցենը եւ Օգարյովն այդ տարիներին ջանում էին ամուր կապեր հաստատել երկրում գործող ռիւոլյուցիոն ուժերի հետ, աշխատում գործակալություններ ստեղծել Ռուսաստանի սահմանագծերի վրա եւ նրա իսկ ներսում՝ «Колокол»-ի ռեւոլյուցիոն պրոպագանդը տարածելու համար եւ, վերջապես, ստեղծել երկրում խմբակներ, որոնց խնդիրը պիտի լիներ գյուղացիական ռեւոլյուցիոն–տարերային ելույթները կազմակերպված ռեւոլյուցիոն շարժման վերածել:

Մանրակրկիտ հետազոտությունները պարզում են, որ գեթ ռեւոլյուցիոն կրիզիսի տարիներին Գերցենը եւ Օգարյովը հույսեր չէին դնում սոսկ գյուղացիական խնդրի խաղաղ լուծման վրա [30] ։ Կառավարությանը կամ ազնվականությանն արած նրանց դիմումներն այլ ինչ չէին, քան ռեւոլյուցիոն ռեզերվ կազմակերպելու նպատակով ձեռնարկված տակտիկական մանեւր: Նորերս հայտնված նյութերը ցույց տվին, որ, մասնավորապես, Օգարյովը լրջորեն խորհում էր ռեւոլյուցիոն «ռեզերվի», զինված /276/ ապստամբության եւ այդ նպատակին ծառայող կազմակերպություն ստեղծելու մասին դեռ 1859 —60 թվականներին: Գերցենը եւ Օգարյովը երազում էին ընդհանով զինված ապստամբության մասին, ապստամբություն, որ պիտի սկսեին զինված զորամասերը, որոնց պիտի միանար զինված գյուղացիությունը: Պարզվում է նաեւ, որ զինված այդ ապստամբությունը Օգարյովի եւ Լոնդոնի նրա համախոհները նախատեսում էին 1863 թ. գարնանը, նպատակ դնելով ժամանակավոր-պարտադիր գյուղացիների ազատագրումը [31]:

Օգարյովի խոհերը համընկնում էին Գերցենի հայացքներին: Այս իսնդիր է, որ ո՛չ Գերցենը, ո՛չ Օգարյովը հարկ չէին համարում շեփորել ռեւոլյուցիոն ռեզերվի նախապատրաստության ուղղությամբ իրենց արած ջանքերի մասին: Հատկանշական է, որ անգամ 1869 թվականին, երբ Գերցենը վաղուց հրաժարվել էր ռեֆորմի մասին արծարծած իր հայացքներից, «Молодая Россия» խմբակին ուղղված դիմումի մեջ նա գրում էր. «Զենքի կոչ կարելի է անել միայն ճակատամարտի նախօրեին։ Վաղաժամ ամեն մի կոչ թշնամուն տրված ակնարկ է եւ տեղեկացնում նրա առաջ սեփական թուլության բացահայտում» [32]:

Շատ որոշ պատկերացում մշակեցին ուժերի ռեալ դասավորության մասին նաեւ ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիայի երիտասարդ այն ներկայացուցիչները, որոնք սերտ համագործակցություն ունեին Գերցենի եւ Օգարյովի Հետ: Դրանցից մեկը, վաղամեռ Իվան Կելսիեւը, որի պայծառ նկարագիրը պարզվում է մեր առաջ միայն վերջերս գտնված նյութերի շնորհիվ, 1863 թվականին Գերցենին ուղղած իր նամակում գրում էր. «Ռեւոլյուցիան, ինչպիսին էլ նա լինի, անձեռնտու է առեւտրականին ու առեւտրական շրջանառություններ կատարող ազնվականին: Դեմոկրատական ռեւոլյուցիան ավելի եւս, իսկ սոցիալականի մասին խոսք իսկ լինել կարող չէ: Կենսական կերպով կապվել այդ մասսայի հետ մենք չէինք կարող. մենք քարոզում էինք ռեսպուբլիկան արքունիքում, իսկ սոցիալիզմը՝ բորսայում: Մասսան միշտ անձնական շահախնդրությունների ետեւից է գնում, իսկ այդ մասսան մեզ հետ գնալ կարող չէր: Մեզ հետ կգնա նաեւ մասսան, բայց միայն ուրիշը. այն մասսան, որի անձնական շահերին մենք ընդառաջում ենք, մեզ հետ կգնա ժողովուրդը, իսկ ժողովրդից զատ ուրիշ ոչ ոքին մենք երբեք էլ չենք տանք մեր ետեւից:. Այդ կարելի էր սկզբից նախատեսել: _ Ուստի եւ ես մտածում եմ, որ «Колокол»-ին պետք չէ ո՛չ նոր կոփում, ո՛չ նոր profession de foi: Մեզ բնավ հարկավոր չէ միանալ այդ /276/ մասսային, որովհետեւ դա մեր թշնամին է, դա հենց այն է, ինչի դեմ պայքարում ենք մենք: Մեզ հարկավոր չեն ազնվականները՝ որպես ազնվականներ, առեւտրականները՝ որպես առեւտրականներ: Մեր մտահղացումներից կորուստ տւնեն ե՛ւ առեւտրականները, ե՛ւ ազնվականները, Հետեւաբար առեւտրականների եւ ազնվականների մասսան մեզ հետ չի լինի: Ամենը, ինչ կարող ենք վերցնել մեզ հետ այդ մասսայից, այդ միայն մի քանի բացառիկ անձնավորություններ են, գաղափարի իսկական մարտիկներ, մարդիկ, որոնք չեն վարանի գնալու մեզ հետ, թեպետեւ մեզ հետ ուժեղացած ընկերությունը նրանց զրկում է ամեն ինչից եւ մաքոտ խղճից զատ փոխարենը չի տալիս ոչինչ» [33]:

Լոնդոնի վտարանդիների մասին Պրագայի ֆոնդերում հայտնված նոր նյութերի վերլուծությունը, ինչպես դիտում է Մ. Վ. Նեչկինան, ակներեւ է դարձնում, որ «Գերցենի, Օգարյովի ու Չերնիշեւսկու միջեւ ռեւոլյուցիոն սիտուացիայի տարիներին արծարծված վեճը տեղի չուներ ռեւոլյուցիայի «թեր կամ դեմ» մակարդակի վրա, այլ ապստամբության բնույթի, սկզբնավորման մոմենտի, շարժիչ ուժի ու ղեկավարության հետ կապված մի շարք բարդ հարցերի լորտում»: «Ռեւոլյուցիոն բանակի սկսած «կազմակերպված շարքերով քայլող», «ռազմա-ժողովրդային ապստամբության» լոզունգը եւ «Կացնի կոչ արեց Ռուսիային» լոզունգը, — գրում է նույն հեղինակը, — չէին նույնանում — այս հողի վրա վեճը հնարավոր էր» [34]: Այս նշանակում է, որ Լոնդոնի էմիգրանտների եւ Չերնիշեւսկու տարաձայնությունները, գեթ 1861 թ. ռեֆորմներից հետո, հիմնականում տեղի ունեին սոսկ գյուղացիական ռեւոլյուցիայի տակտիկական հարցերի շուրջը: Գերցենը եւ Չերնիշեւսկին արծարծում էին այդ պահին միեւնույն ռեւոլյուցիոն ստրատեգիան, սակայն քայլում տակտիկական տարբեր ուղիներով: Անգամ «Մաազնոչինների» հետ ունեցած ամենալուրջ իր տարաձայնությունների ժամանակ, Գերցենը հայտարարում էր, որ սկզբունքային անհամաձայնության մեջ չէ նրանց հետ: «Մենք տարաձայնում՝ ենք Ձեզ հետ, — գրում էր Գերցենը նրանց` ուղղած դիմոսի մեջ, — ոչ թե գաղափարների, այլ միջոցների հարցում, ոչ թե սկզբունքորեն, այլ գործելակերպով» [35] ։ Որչափ, այնուամենայնիվ, տակտիկական այդ տարաձայնություններն իսկ տեւական բնույթ չստացան, հետռեֆորմյան շըրջանում խոսք կարող է լինել ոչ թե Գերցենի հարատեւող լիբերալ տակտիկայի, այլ միայն անցողիկ լիբերալ տատանումների մասին [36] ։

1861–62 թթ. Գերցենի կատարած տակտիկական մանեւրի սխալն /277/ այն էր, անշուշտ, որ այդ տարիներին, երբ Ռուսաստանում, ինչպես ասում էր ինքը՝ Գերցենը, «ամեն ինչ եռման մեջ էր», նա մասամբ դեռ շարունակում էր ընդառաջել նրանց, ովքեր խաղաղ ելք էին որոնում կրիզիսից դուրս գալու համար: Համաձայնության եզրեր որոնելով ժողովրդի եւ ռեֆորմին կուսակից լիբերալ ազնվականության միջեւ՝ նա՝ այդ տարիներին հետեւում էր մի տակտիկայի, որը տեղին կլիներ կրիզիսից առաջ կամ կրիզիսից հետո, բայց ոչ կրիզիսի ժամանակ։

Կառավարությունը որեւէ քայլ չարեց Գերցենի պահանջած ռեֆորմներն իրագործելու ուղղությամբ: Արձանագրելով, որ կառավարության վարքագիծը դեմընթաց է ժողովրդին՝ «Колокол»-ը մտրակում էր «կառավարության մոլեշրջիկ, ուղեկորույս միտքը» [37]:

Եթե հաշվի չառնենք Տվերի ազնվականության ելույթը, «Լոնդոնի պրոպագանդիստներին» հուսախաբություն պատճառեց նաեւ «երիտասարդ ազնվականությունը»: Սկսվում էր «Колокол»-ի դարձը դեպի նոր «գիտակից փոքրամասնությունը», դեպի ռեւոլյուցիոն ռազնոչինեցները եւ միշտ ավելի բարձր հնչում նրա ռեւոլյուցիոն ղողանջները:

1861 թ. Բեզդնայի ապստամբությունից հետո թերթը գրում էր այն մասին, որ կառավարությունը խաբել է ժողովրդին, ողջունում «հսկայի (իմա՝ մուժիկի, Ա. Հ. ) արթնացումը», «դեպի ժողովուրդ» կոչում համալսարանից վտարված երիտասարդներին: Թերթի էջերից Օգարյովր հայտարարում էր արդեն, թե ռեւոլյուցիոն երիտասարդությունն առաջին հերթին պիտի հետամտի «ցարական իշխանության վնասը» [38]:

«Լոնդոնի պրոպագանդիստների» շարքերում սկսվող շրջադարձը արտահայտվում էր նաեւ այն բանի մեջ, որ Գերցենը եւ Օգարյովր վերանայում էին նույնիսկ իրենց ագրարային ծրագիրը: Եթե մինչեւ 1862 թ. կեսերը նրանք հարց էին դնում միայն այն մասին, որ գյուղացիներին հատկացվեն միայն իրենց մշակած հողաբաժինները, հետագայում նրանք պահանջում էին, որ գյուղացիներին տրվի ամբողջ հողը, այդ թվում՝ նաեւ կալվածատիրականն ու պետականը [39]: 1863 թվականին Գերցենը եւ Օգարյովր հրաժարվում էին նաեւ հողերի դիմաց պետության միջոցով փրկավճարումներ անելու մտքից [40]:

Առանձնապես կարեւոր է այս պահին Գերցենի վերաբերմունքը դե/278/պի Լեհաստանի ապստամբությունը: «Колокол»-ը կոչ էր անում ես սպաներին՝ ցած դնել լեհերի դեմ ուղղված զենքը. «Հող գյուղացիներին, ինքնակայություն (самобытность) երկրամասերին — այս հիման վրա եւ միայն սրա վրա կարող է ամրանալ ձեր գործոն դաշինքը լեհ եղբայրների հետ… Դուք ոչ թե պիտի կազմալուծվեք լեհական գործի մեջ, այլ պահպանեք ձեզ դրա մեջ ռուսական գործի համար… Դուք պիտի ձգտեք այն բանին, որ ձեր դաշինքը Լեհաստանի հետ առաջ մղի մեր երկրային գործը… Հիշեցե՛ք այդ եւ աշխատեցե՛ք ընդհանուր ծրագրի մեջ միավորել լեհական շարժումը ռուսական շարժման հետ» [41]:

Գերցենի այս դիրքավորումը նրա դեմ լարեց շատերին։ Այսպես, օրինակ, Պրուդոնը Գերցենի մասին գրում էր Սամարինին. «Որքան խորն եմ ցավում եմ, որ իրեն նա դրել է, մի կողմից, ռուս ազգային զգացմունքի, մյուս կողմից՝ լեհերի կռվարար մոլեգնության արանքում: Ինչպես կցանկանայի, որ այն օրից, ինչ Ալեքսանդր II-ը ոտք է դրել էմանսիպացիայի լայն ճանապարհին, Գերցենը լռության հարկադրեր իր «Колокол»-ը… Կռվել Նիկոլայի դեմ՝ այդ արիություն է, բայց շարունակել, անփոփոխ, միեւնույն քաղաքականությունն Ալեքսանդրի վերաբերմամբ՝ դա արդեն անօգություն է կամ, համենայն դեպս, ծայր անհարմար բան» [42]: Այս տողերը կարդալուց հետո զգում ես, թե որքան արդարացի էր Մարքսը, երբ գրում էր հետագայում, թե Լեհաստանի հարցում՝ Պրուդոնը «ի հաճույս ցարի երեւան է բերում կրետինին հատուկ ցինիզմ») [43]: 

1861–62 թվականներին, — գրում է իր հիշողությունների մեջ Գերցենի լիբերալ բարեկամուհի Տ. Պ. Պասեկը, — «Колокол»-ն ընդունեց այլ ուղղություն: Ալեքսանդրը (իմա՝ Գերցենը, Ա. Հ. ) չէր բավականանում այլեւս ընդհանուր տրամադրության վրա ազդելով. նա սկսեց պնդել դրական ծրագրի վրա, ասես թե գործնական քաղաքագետ լիներ, եւ գործեց բազմաթիվ սխալներ: Բայց որքան ավելի էր նա խոտորոմ ռեֆորմների անմիջական նպատակից, այնքան ավելի էր կորցնում ուժն ու ազդեցությունը… Եվ երբ Ալեքսանդրն սկսեց ծայրահեղ համակրանք հայտնել Լեհաստանին, նա զրկվեց Ռուսաստանում ունեցած բոլոր իր կողմնակիցներից. նրա թերթը շարունակում էր լույս տեսնել, բայց չուներ նախկին ընթերցողների հարյուրերորդ մասն անգամ…» [44]:

Լիբերալ տիկնոջ վկայությունը նշում է Գերցենի լիբերալ համակրողների շրջանում տեղի ունեցած իդեական զտումը, երեւույթ, որ ազ/279/դանշում էր համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսին հաջորդած ռեակցիալի տարիներին լիբերալ եւ ռեւոլյուցիոն հոսանքների միջեւ կատարված խոր սահմանազատումը:

Ցարիզմն օգտագործեց այս հանգամանքը՝ հրահրելով ռեակցիան ուժերի հարձակումը: Ի. Ս. Տուրգենեւին ուղղած ցասկոտ մի նամակում ինքը՝ Գերցենը շատ լավ է բնորոշել նոր իրադրությունը. «1863 թվականից մենք զգում ենք նրանց (լիբերալների, Ա. Հ. ) մակընթացությունը՝ 1856-ից մինչեւ 1862 թվականը… Կգա ժամանակ, եթե ոչ «հայրերը», գեթ «որդիները» կգնահատեն ժուժկալ եւ ազնիվ այն ռուսներին, որոնք միակն էին, որ բողոքեցին ստորաքարշ խաղարարության դեմ… Մենք փրկեցինք ռուսական անվան պատիվը եւ դրա համար տուժեցինք ստրկամիտ մեծամասնությունից» [45] ։

Ուշադրության արժանի են նաեւ Գերցենի ցասկոտ տողերը Չերնիշեւսկու մասին հանված ցարական դատավճռի` առիթով. «Չերնիշեւսկին դատապարտված է յոթնամյա տաժանակիր աշխատանքների եւ մշտնջենական աքսորի: Թո'ղ անեծք դառնա անչափ այս չարագործությունը կառավարության, հայրակության եւ անարգ, կաշաստված մամուլի գլխին, որ առիթել է այս հալածանքը, անձնական նկատառումներով ուռցրել այն: Այդ մամուլն է, որ սովորեցրել է կառավարությանը՝ սպանել Լեհաստանի ռազմագերիներին, իսկ Ռուսաստանում՝ հաստատել սենատի վայրագ հաստագլուխների եւ պետական խորհրդի ալեհեր չարագործներ լրի վճիռները… եւ դեռ կան խղճուկ, չնչին, լպրծուն մարդիկ, որոնք ասում են, թե չպիտի անարգել ավազակների եւ այնպիտանների այս ոհմակը, որ կառավարում է մեզ… Եվ սա այն թագավորությունն է, որ ողջունեցինք մենք տասը տարի առաջ…» [46]: Գերցենն արտակարգ ջերմությամբ էր արտահայտվում ցարական դահիճների գերության մեջ տառապող Չերնիշեւսկու մասին: «Չերնիշեւսկին, — գրում էր նա, — բացառապես չէր պատկանում սոցիալական դոկտրիններից որեւէ մեկին, բայց ուներ սոցիալական խորաթափանց միտք եւ հիմնովին քննադատում էր ներկայիս գոյություն ունեցող կարգերը: Մեն-մենակ եւ գլխով բոլորից վեր կանգնսած… Չերնիշեւսկին խիզախեց իր ձեռքն առնել ղեկը, փորձելով ցույց տալ նրանց, ովքեր զգում էին ծարավ եւ ունեին ձգտումներ, այն, թե ի՞նչ անել…» [47]:

Խոսելով «Երիտասարդ Ռուսաստանի» մասին՝ Գերցենն այդ պահին գրում էր. «Նա (Երիտասարդ Ռուսաստանը) ոտքի է ելնում ամբողջ հասակով մեկ հանձին Բելինսկու… եւ մեկնում տաժանակրության հանձինս /280/ պետաշյանների, Միխայլովի, Օբրուչեւի, Մարտյանովի եւ ուրիշների: Նրանց հրացանազարկ են անում Մոդլինում եւ ամբողջ Ռուսաստանով մեկ ցաքուցրիվ անում հանձինս դժբախտ ուսանողների. վերջապես նրան, այդ նոր Ռուսաստանին անարգ Ռուսաստանը ցույց էր տալիս ժողովրդին՝ նշավակման սյունին գամելով Չերնիշեւսկուն… Այդ նոր միջավայրի համար ենք կամենում գրել նաեւ մեր՝ հեռու վտարանդիներիս խոսքը եւ ավելացնել այն ամենին, ինչ ցարական սյունի բարձունքից նրանց սովորեցնում է Չերնիշեւսկին, այն ամենին, ինչ նրանց ասում են ցարական նկուղներից ընդհատակյա ձայները եւ գիշեր ու զօր քարոզում ցարական բերդը, մեր սրբազան կացարանը, մեր տխուր Պետրոպավլովյան բավրան Նեւայի վրա» [48]:

Համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսի սկզբում Գերցենն այն չէր, ինչ նա էր այդ կրիզիսի վերջում: Ռեֆորմին հաջորդած ռեակցիան նրան բերեց այն համոզման, որ ռուս ժողովուրդը, ռուս առաջավոր մարդիկ ունեն «երեք թշնամի՝ կառավարությունը, ժուռնալիստիկան եւ ազնվականություննը»: Երիտասարդ ազնվականությունից հուսախաբ՝ նա դիմաշրջվեց դեպի ռազնոչին մտավորականությունը: Չերնիշեւսկու դատապարտման առիթով, դարձնելով իր խոսքը նոր Ռուսաստանի ռեւոլյուցիոն սերնդի ներկայացուցիչներին — «գալիք մրրիկների ռեւոլյուցիոն շտուրմաններին», այլ կամենում են աշխատել ռուսական զարգացման նոր ճանապարհներ գտնելու համար, ուսական խնդիրները պարզաբանելու համար» [49]:

Լենինը նշեց Գերցենի կատարած խոտորումների սոցիալ-հոգեբանական արմատները: «Գերցենը, — գրում էր նա, — պատկանում էր կալվածատիրական, սպայական միջավայրին: Նա Ռուսաստանից հեռացավ 1847 թվականին, նա չէր տեսել ռեւոլյուցիոն ժողովրդին եւ չէր կարող Տավատ տածել նրա նկատմամբ: Այստեղից է նրա կիբերալ գանգատը վերնախավերին… Չերնիշեւսկին, Դոբրոլյուբովը, Սեռնո-Սոլովեւիչը [50], որոնք ռեւոլյուցիոն ռազնոչինեցների նոր սերունդն էին ներկայացնում, հազար անգամ իրավացի էին, երբ Գերցենին կշտամբում էին դեմոկրատիզմից դեպի լիբերալիզմ կատարած այդ պահանջների համար: Սակայն, արդարությունը պահանջում է ասել, որ դեմոկրատիզմի ու լիբե/281/րալիզմի միջեւ Գերցենի բոլոր տատանումների ժամանակ, դեմոկրատը, այնուամենայնիվ, նրա մեջ հաղթում էր» [51]:

«Ոչ թե Գերցենի մեղքն էր, — գրում էր Լենինը, — այլ նրա դժբախտությունը, որ նա չէր կարող տեսնել ռեւոլյուցիան ժողովրդին բուն Ռուսաստանում 40-ական թվականներին: Երբ նա տեսավ նրան, 60-ական»թվականներին, նա աներկյուղ կանգնեց ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիայի կողմը՝ ընդդեմ լիբերալիզմի: Նա պայքարեց ժողովրդի հաղթությանհամար՝ ընդդեմ ցարիզմի, այլ ոչ թե լիբերալ բուրժուազիայի եւ կալվածատիրական ցարի միջեւ գործարք կնքելու համար: Նա բարձրացրեց ռեւոլյուցիայի դրոշը» [52]:

Հրաժեշտ տալով «Колокол»-ին՝ 1868 թվականին Գերցենը գրում էր. «Կա երիտասարդություն, այնքան խորը, այնքան անվերապահորեն նվիրված սոցիալիզմին, այնքան հարուստ խիզախ տրամաբանությամբ, այնքան զորեղ գիտական ռեալիզմով եւ բոլոր մարզերում կղերական ու կառավարական ֆետիշիզմի բացասումով, որ վախենալու ոչինչ չկա այլն։ գաղափարը չի մեռնի»։

Իր կյանքի վերջում Գերցենը համակիր հայացք ուղղեց անգամ դեպի մասսաների ռեւոլյուցիոն այն կազմակերպությունը, որին գլուխ էր կանգնել «բանվորների մակեդոնական ֆալանգան», դեպի «միջազգային բանվորական կոնգրեսները», դեպի «ապագա տնտեսական կազմավորման առաջին ծիլը» — բանվորական այն ինտերնացիոնալը, որի ղեկը վարում էր գիտական կոմունիզմի հիմնադիրը՝ Կ. Մարքսը [53]:

Ուշագրավ է նաեւ Օգարյովի տակտիկական հայացքների էվոլյուլցիան: Ինչպես վկայում է Տուչկովա-Օգարյովան, նրան էր պատկանել քաղաքական ընթացիկ կյանքի պահանջներին ընդառաջող կենդանի օրգանի «Колокол»-ի հրատարակության իդեան [54]: Այս վկայությունը հավաստում է նաեւ Գերցենի Տուրգենեւին 1862 թ. նոյեմբերի 22-ին գրած նամակը» [55]: «Колокол»-ին կից 1862-64 թթ. նա ձեռնարկեց «Общее вече» վերնագրված հավելվածները, որի ընթերցողներն ու գրողները, նրա ասելով, լինելու էին հասարակ ժողովրդի մարդիկ՝ գյուղացիներն ու քաղքենիները:

Փետրվարի 19-ի մանիֆեստից հետո, հիրավի, Օգարյովն առաջինն էր, որ գրեց այն մասին, թե՝ «հին, ճորտատիրական իրավունքը փոխա/282/զինված է նորով», եւ որ «ժողովուրդը խաբված է ցարի կողմից» [56]: Արձակելով «հող եւ ազատություն» լոզունգը՝ նա ռեւոլյուցիոն պայքարի կոչ էր ուղղում գյուղացիությանը եւ ցարիզմի կողմից ճնշված ժողովուրդներին [57] ։

  «Ռուսաստանն իսկապես բաժանվում է երեք շրջանի, — գրում էր նա, — գոնե մոտավորապես. արեւմտյան շրջան, տր Ժողովուրդը կուլ է գնացած ստրկության եւ աղքատության՝ անշարժության հասնելու չափ. միջին շրջան, ու ժողովուրդը խելացի է ե՛ւ արտադրական, ե՛ւ առեւտրի աշխարհում, բայց շատ զուսպ ամեն մի քաղաքական նախաձեռնության մեջ (նկարագիր, որ հասնում է բուրժուականության). արեւելյան (այլն՝ հարավ-արեւելյան) շրջան, որը թեկուզ եւ չունի արտադրականություն, ինչպես միջինը, բայց ամենից շատ է պատրաստ ապստամբության, որովհետեւ ամենից քիչ է ընդունակ համբերությամբ տոկալու իր ներկան: Հետեւաբար, ռուսական ապստամբությունն անհրաժեշտ է, որ ելակետ ունենա արեւելյան Ռուսաստանում եւ ամենաարագ կերպով միացնել իրեն միջին Ռուսաստանը… Արագորեն գնալ Ուրալից բաշկիրների հետ եւ Դոնի կիրգիզների հետ Մոսկվայի վրա — այս է ստրատեգիական մեթոդի. Սիբիրը եւ Կովկասը թիկունքում միշտ էլ հավատարիմ դաշնակից կլինեն» [58]:

1870 թվականին ընդհանուր հայացք ձգելով «Колокол»-ի անցած ճանապարհի վրա՝ Օգարյովը գրում էր. «Վերից սպասված փոփոխությունները խաբուսիկ դուրս եկան, մնում է միայն փոփոխություններ գլուխ բերել վարից»։ «Փոփոխությունը կամ լավ է ասել՝ հեղաշրջումը կարող է կատարել միայն նա, ով այդ կամենում է իրոք, ով իրոք կարիք ունի դրան, այսինքն՝ ժողովուրդը, մեծամասնությունը, մասսան» [59]: Որպես ուշագրավ փաստ՝ նշենք, մասնավորապես, նաեւ Նալբանդյանի գործի կապակցությամբ Օգարյովի գրած պարոդիան, որի մեջ ցայտուն արտահայտություն է գտել նրա ռեւոլյուցիոն զայրույթը Ի. Ս. Տուրգենեւի բռնած դիրքի նկատմամբ» [60] ։