Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Բ)

/557/ ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ

ԱՔՍՈՐ, ՄԱՀ ԵՎ ՀԵՏՄԱՀՈՒ ԱՐՁԱԳԱՆՔՆԵՐ

Սենատական դատավճիռ: Առաջին հանդիպումներ բերդից դուրս: Մինիստրական կարգադրություններ: Գրական աշխատանք։ Աքսոր Կամիշին։ «Վերահաս ռեակցիայի շրջանը: Ժամանակի լիբերալ գաղափարաբանությունը։ Ռուսահայ մամուլի անկումը։ Ռեակցիայի ճնշումը հրապարակախոսության վրա: Պ. Սիմեոնյանի վկայությունը: Արծրունու հրապարակախոսական ուղեգիծը։ Լիբերալների եւ պահպանողականների փոխհարաբերությունները: Հայ բուրժուազիայի դիրքը թյուրքահայ խնդրում։ Նալբանդյանի հուղարկավորման թափորը եւ ռեակցիայի նոր ալիքը։ Թաղման մասին ոստիկանության սկսած գործը: Նալբանդյանի մահվան արձագանքները մամուլի էջերում։ Համակրանքի արտահայտություններ հաջորդ տասնամյակներում՝ Կովկասում եւ Թյուրքիայում: Լիբերալ լեգենդ Նալբանդյանի մասին: Արծրունու հոդվածը:

 

Պետական սենատը 1865 թ. ապրիլի 27-ին Նալբանդյանին հայտնեց իր եզրակացությունն ու պետական խորհրդի վճիռը:

Ինչպես ցույց է տալիս Նալբանդյանի գործը, այն հարցին՝ արդյոք «ապացուցվա՞ծ պիտի համարվեն Նալբանդյանի կապերը Լոնդոնի պրոպագանդիստների հետ՝ Հարավային Ռուսաստանում նրանց Լոնդոնի հրատարակությունները տարածելու կամ նրանց օժանդակելու եւ կամ Հարավային Ռուսաստանում ապրող հայերի մեջ հակակառավարական շարժում ծավալելու նպատակով», սենատը պատասխանում էր. «Ոչ լիովին» [1]: Այս հիման վրա մեղադրվողը միայն խիստ կասկածի էր ենթարկվում՝ «Լոնդոնի պրոպագանդիստների» դիտավորություններին տեղյակ լինելու, նրանց օժանդակելու, նրանց հրատարակությունները Ռուսաստանում տարածելու եւ Հարավային Ռուսաստանի մեջ շարժումներ առաջացնելու մտադրության համար: Այս հիման վրա, ներքին գործոց նախարարության հայեցությամբ՝ նա աքսորվելու էր Ռուսաստանի հեռավոր քաղաքներից մեկը եւ ենթարկվելու ոստիկանական խիստ հսկումի: Մինչ այդ՝ նա արձակվելու էր բերդից եւ գտնվելու Պետերբուրգի օբեր-պոլիցմեյստերի սիրամադրության տակ:

/558/ Սենատի ընդունած համեմատաբար «մեղմ» այս վճիռը հասկանալու համար պիտի նկատի ունենալ մեղադրյալի առողջական ծանր կացությունը. սենատական վճիռն ընդունելու պահին Նալբանդյանի առողջությունը գտնվում էր այնպիսի վիճակում, որ կառավարության համար գրեթե անվտանգ էր դարձնում նրա գոյությունը։

Մայիսի 13-ին կալանավորը դուրս եկավ բերդից: Մ. Տեր-Գրիգորյանը, նրա երիտասարդ բարեկամներից մեկը, հաղորդում է նրա մասին իր տպավորությունը. «Անխոնջ պարապմունքը եւ այլ հանգամանքները շատ վնասակար ներգործություն ունեցան նորա՝ արդեն խանգարված առողջության վերա. հիվանդությունն այն տեղը հասուցել էր նորան, որ ճանաչել կարելի չէր. այն աստիճան լղարել էր, որ միայն ոսկոր եւ կաշի էր դարձել, էլ առաջվա աշխուժությունը եւ կենդանությունը վրան չէր մնացել. բոլոր բարեկամների ու ծանոթների սիրտը մղկտում էր, նայելով առաջվա կրակոտ հայկազնի ուրվականի վերա» [2] ։ Ղ. Աղայանը, որ այդ պահին նույնպես տեսել էր նրան, վերհիշելով նրա հետ ունեցած առաջին հանդիպումը Թբիլիսիում, ուր, ինչպես ասում էր, ամենքը հմայվում էին նրա «ճարտար հայախոսությամբ», գրում էր. «Իսկ հիմա նրան խոսել արգելել էին բժիշկները. թոքախտը մաշել էր նրան եւ առաջվա Նալբանդյանցի ստվերագիծն էր մնացել» [3]:

Չոր, բայց ստույգ ու սպառիչ տեղեկություն է տալիս բանտից ելածի առողջական դրության մասին բժ. Ան. Սուլթանշահը, որ մայիսի 25-ին զննելով հիվանդին՝ գտավ նրա մոտ խրոնիկական ռեւմատիզմի, խրոնիկական պլեւրիտի, թոքերի լայնացման, թոքերի տուբերկուլյոզի, կատարի, լյարդի հիպերեմիայի եւ սկորբուտի [4] ախտանշաններ:

Այստեղ նշված հիվանդություններից ամենասպառնականը բանտում սկսված հյուծախտն էր անշուշտ: Այս մասին էր ակնարկում 1866 թ. փետրվարի 8-ին Գրիգոր եղբորը գրած նամակում ինքը՝ Նալբանդյանը: «Ես այսքան տարի չարչարված լինելուց հետտ, այսօր էլ ծանր հիվանդության տիրացած եմ, որ մաշում է ինձ առավել քան թե մի տարի» [5]:

Երբ Նալբանդյանը լույս աշխարհ տեսավ կրկին, արդեն պատրաստ էր նրա մասին Վալուեւի՝ լիբերալ չինովնիկի համարում վայելած ներքին գործոց մինիստրի կարգադրությունը: Նրան աքսորավայր էր նշանակված Վյատկան, հեռավոր հյուսիսի ցուրտ ու անհրապույր այն քա/559/ղաքներից մեկը, ուր ուղարկում էին քաղաքական հանցագործներին, ինչպես արտահայտվում էր Նալբանդյանը, նրանց «ջերմությունը փոքր ինչ բարեխառնելու համար»: «Ժամանելով այդ քաղաքը, — գրում էր իր «Նահանգական օչերկներ»-ում Վյատկայում որպես աքսորական ապրած Սալտիկով - Շչեդրինը, — դուք կարծես զգում եք, թե ձեր կարիերան վերջանում է այստեղ, որ դուք այլեւս ոչինչ չեք կարող պահանջել կյանքից, - որ ձեզ մնում է միայն ապրել անցյալում եւ որոճալ ձեր հիշողությունները: Եվ իրոք, նույնիսկ ճանապարհները գնալու տեղ չունին այլեւս, կարծես այստեղ վերջանում է աշխարհը…»:

Նալբանդյանին աշխարհի այդ ծայրն աքսորելու իր կարգադրության մասին մինիստրը հայտնել էր Պետերբուրգի գեներալ-գուբերնատոր իշխան Սովորովին: Սակայն աքսորականի կացությունը հնարավորություն չէր տալիս ի կատար ածելու այդ հրամանը: Սուվորովը — զորավարի թոռը — մինիստրին ներկայացրեց հռչակավոր պրոֆեսոր Բոտկինի ստորագրած բյուլետենը, որը ցույց էր տալիս, թե աքսորականի ծայր աստիճան հիվանդագին դրությունը «սպառնում էր թոքախտի անցնել եւ նրա կյանքը փրկելու համար անհրաժեշտ է բնակություն հաստատել «առողջ» եւ տաք կլիմա» ունեցող վայրում:

Իր հիշողությունների մեջ Աղայանը գրում էր, թե Նալբանդյանը «ազատություն ստացավ գեներալ Սուլթանշահի երաշխավորությամբ» [6] ։ Այս, իհարկե, պարզ թյուրիմացություն է: Գեներալը երաշխավորել էր ոչ՝ թե Նալբանդյանի ազատությունը, այլ` այն, որ ապաքինվելու համար նա միառժամանակ մնա Պետերբուրգում: Բացի այդ, նրա միջնորդության շնորհիվ դիմելով մինիստրին՝ Սուվորովը խնդրում էր աքսորավայր նշանակել Ռուսաստանի հարավային քաղաքներից մեկը, իսկ առայժմ թույլատրել նրան մնալու Պետերբուրգում, մինչեւ որ փոքր-ինչ բարվոքված վիճակը նրան հնարավորություն կտար մեկնելու նշանակվելիք վայրը:

Վալույեւր ձեւականորեն ընդառաջեց գեներալ-գուբերնատորի միջնորդությանը, կարգադրելով, որ դրությունը թեթեւանալուց հետո հիվանդն աքսորվի Վյատկայի նահանգի… Հարավային քաղաքներից մեկը։ Նշված նահանգի հյուսիսի եւ Հարավի միջեւ հիվանդի համար մեծ չէր կամայական պայմանների տարբերանքը: Ըմբռնելով իր կացության լրջությունը՝ Նալբանդյանը նոր դիմում գրեց մինիստրին, խնդրելով, որ բուժման գործն ապահովելու համար աքսորավայր նշանակվի Տավրիկյան» նահանգը՝ Ղրիմը: Հայտնում էր, որ իր կյանքը կարող է երկարել մի ա յն կլիմայական բարեհաջող պայմաններում:

/560/ Դիմումն անհետեւանք չմնաց… Հոկտեմբերի 29-ին Վալյեւը հաղորդում է III բաժանմունքին իր վերջին եզրակացությունը. «Նկատի առնելով, որ Նալբանդյանը հայ է, ուստի, անհարմար համարելով բնակավայր նշանակել նրան Տավրիկյան նահանգում, ես, աչքի առաջ ունենալով նրա հիվանդագին վիճակը, կենթադրեի աքսորել նրան Սարատովի նահանգի հարավային քաղաքներից մեկը»: Երրորդ բաժանմունքի պետ իշխան Դոլգորուկին հայտնեց մինիստրին, որ ինքը համաձայն է այս եզրակացությանը:

Ուշագրավն այստեղ մինիստրական կարգադրության քաղաքական պատճառաբանությունն է: Լիբերալ մինիստրը եւ նրան համերաշխ պահնորդական բաժանմունքը երկյուղ էին կրում, որ չլինի թե մահասաստ աքսորականը ազգային կրամոլայի սերմեր ցանի Ղրիմում ապրող ազգակիցների մեջ…

Պետք է կարծել, որ Պետերբուրգի ամառային կլիման, բժիշկների ու բարեկամների խնամքը, բերդից հետո վայելած համեմատական ազատությունը որոշ չափով բարվոքեցին հիվանդի վիճակը: Մի պահ նրա թալկացած երակներում սկսում է կարծես խլրտալ հին գլադիատորի արյունը: Բերդից հետո Պետերբուրգում անցկացրած ամիսների ընթացքում նա այնքան էր արդեն ապաքինվել, որ վերսկսեց ընդհատված գրական-գիտական զբաղմունքները: Նամակներից պարզվում է, որ ձեռնարկելով բանտում մի շարք գրավոր գործեր՝ Նալբանդյանը ենթադրում էր ավարտել դրանք միայն բերդից ելնելուց հետո: Այսպես, խոսելով աշխարհաբարի քերականության մասին՝ գրում էր, թե այդ աշխատությունը կարող է գլուխ բերվել միայն ազատվելուց հետո, քանի որ նախքան այդ անհնարին էր հավաքել հարկ եղած նյութերը [7]: Նույնը գրում էր նաեւ պատմա-աշխարհագրական այն ներածականի մասին, որ, ինչպես ենթադրում են, կցվելու էր Բոկլի թարգմանությանը [8]: Բերդից հետո նա գուցե եւ շարունակել է իր աշխատանքն այդ նյութերի՝ վրա: Բայց, ըստ երեւույթին, նա այնուամենայնիվ չժամանեց ավարտել դրանք:

Բոլոր պարագաներում կարծում ենք, որ բանտից դուրս պիտի գըրված լինի Վարդան Արեւելցու՝ 1862 թ. Վենետիկում լույս տեսած «Հավաքումն պատմության» երկի գրախոսականը: «Նկատողությունք» վերնագրով տպված այդ գրախոսականի ծանոթություններից մեկում հանդիպում ենք այս տողերին. «Որչափ ցավում ենք, որ այս ծանոթությունը գրելու ժամանակ Վարդանի գիրքը չկար այլեւս մեր ձեռքում։ Երկու օր նորանից առաջ, բազմաթիվ բարեկամք, խառնագոչյուն աղաղակներով իմ վերա գալով, բռնի հափշտակեցին այդ գիրքը, որ տանեն կարդան։  /561/ Արդյոք գրքի բրդգզված կտորները պիտի հետ ստանա՞մ, այդ մասին եւս տարակույս ունիմ, որովհետեւ նոցա տանելը սովորական տանելու նման չէր, մինչեւ սենյակիցս դուրս գալը արդեն քանի մի անգամ խլեցին իրարու ձեռքից» [9]: Հակառակ ոմանց ենթադրության [10], մեր ընդգծած տողերը ցույց են տալիս, որ գրախոսականը չէր կարող գրված լինել բանտի պայմաններում, այլ հեղինակի ազատության ժամանակ: Որչափ Վարդանի վենետիկյան հրատարակությունը լույս էր տեսել 1862 թվականին, կարծիք է հայտնվել [11], թե գրքի քննությունը Նալբանդյանը արել է հենց նույն այդ տարում, Պետերբուրգում, իր կալանքից առաջ: Սակայն այդ ենթադրությունը եւս անդեպ է: Գրախոսականը սկսվում է այսպիսի տողերով: «Նոր հասավ մեր ձեռքը 1862-ին, Վենետիկ, Մխիթարյանց ձեռքով տոպված Վարդան վարդապետի ժամանակագրությունը «Հավաքական պատմություն» մակագրով»: Հազիվ թե մեր կողմից ընդգծված բառերով սկսվեր գրախոսականը, եթե գրված լիներ գիրքը լույս տեսած տարում: Բացի այդ, գրախոսականի հեղինակը հենվում էր Բոկլի եւ բանկերի վրա, որոնց աշխատություններին ծանոթացավ 1862 թվականից հետո [12]: Վերջապես, գրախոսականում կան տողեր, որոնք աներկբա են դարձնում հոդվածի գրության ստույգ ժամանակակետը: «Դժբախտ հայոց ազգը, — գրում էր Նալբանդյանը, — որի որդիքը ամեն ուրիշ հզոր բռնակալներից չարչարվելով, չարչարվում են նաեւ օրհասական պապի ձեռքում: Ե՞րբ պիտի արդյոք չքանա Վենետիկից Ավստրիայի անարգ դրոշը, ե՞րբ արդյոք վերակենցաղ կալ Իտալիայի եռագունյան դրոշակը պիտի անկվի ս. Ղազարու վանքին հանդիման, որ ստրկության վերա հիմնած, որ ստրկության ձեռքով եւ ստրկության մեջ հարատեւող հավիտենական քաղաքը ս. Հրեշտակի բերդից հրատարակե խղճի ազատությունը, եւ մեր խեղճ եղբայրակիցքն ազատվին վերջապես նոր Հազկերտյան կապարանից» [13]: Վենետիկի սահմանագլխից Նալբանդյանը լսում էր կարծես մոտալուտ «իմայական թնդանոթի որոտալը», եւ այդ մասին գրած նրա տողերը կարող էին գրվել միայն Բիառիցի տեսակցությունից հետո, 1865 թվականի աշնանը, երբ եվրոպական դիպլոմատիային` զբաղեցնում էր Վենետիկն Իտալիային միացնելու հերթական խնդիրը: Վերջապես, մեր առաջ քաշած կարծիքի օգտին են վկայում նաեւ կրոնի եւ բարոյական ության մասին արծարծված այն մտքերը, որոնց հանդիպում ենք Նալբանդ/562/յանի այդ գրախոսականում: Մտքեր են դրանք, որոնք, ինչպես արդեն, առիթ ունեցանք նշելու, անդրադարձնում են նույն նյութի շուրջը հեղինակի հայտնած առավել հասուն մատերիալիստական հայացքները, հայացքներ, որոնց չենք հանդիպում նախընթաց տարիներին նրա երկերում:

Բերդից դուրս գալուց հետո է միայն, որ Նալբանդյանը եթե ոչ սկսել, գեթ ավարտել էր նաեւ Փարպեցու «Թղթի» թարգմանությունը եւ, մանավանդ, դրան կցած բանասիրական բացատրությունները, ինչպես նաեւ կատարել էր Փարպեցու «Հայոց պատմության» թարգմանությունը եւ դրա բանասիրական քննությունը, մի գործ, որին նա, ըստ երեւույթին, ձեռք էր զարկել դեռ բանտում [14]: Փարպեցու «Թղթի» թարգմանությունների մեջ օգտագործված է ընդարձակ գրականություն: Ծանոթագրություններում նշված նյութերը, ինչպես ասված է բացատրություններից մեկում, Նալբանդյանը ստացել էր բարեկամ մարդկանցից, որոնք «ուղարկել էին» նրան պահանջված գրականությունը: «Դեռ լավ է, — ասում էր նա, — որ այս հեռավոր հյուսիսում այսքանն էլ գտնվում է: Կրկին շնորհակալություն մեր բարեկամներին» [15]: Որչափ նյութերի ցանկում հիշատակված է նաեւ Վարդանի պատմությունը, որը, ինչպես ենթադրեցինք, ստացվել էր, ըստ երեւույթին, միայն բերդից ելնելուց հետո, պիտի եզրակացնենք, որ Փարպեցու «Թղթի» ծանոթագրությունների մեջ նշված. բոլոր գրքերը չէ, որ Նալբանդյանը ստացել էր բերդում: Այս նշանակում է, որ, իրոք, դրանց հիման վրա գրված նրա բացատրությունները եթե ոչ սկսվել, գեթ ավարտվել էին բերդից նրա ելնելուց հետո։

Պատմում են, թե բերդից դուրս Նալբանդյանը հետամուտ էր ետ ստանալու ձերբակալությունից առաջ կամ ձերբակալության հետեւանքով ցաքուցրիվ եղած ու կորստի մատնված իր ձեռագիր նյութերն ու գրվածքները: Նրա ընկերներից մեկը, հավանորեն Հ. Բերբերյանը կամ Ա. Սուլթանշահը, պատմել էր հետագայում, թե Նալբանդյանը, նախազգալով մոտալուտ ձերբակալումը (sic!), ձեռագիր իր տետրակներից մի քանիսը հանձնում է իր բարեկամներին, որոնք Պետերբուրգում սկսված ձերբակալություններից սարսափահար՝ այրոա-ոչնչացնում են իրենց պահ տրված ձեռագիր այդ տետրակները: Տեղեկանալով այդ մասին, ասում են, Նալբանդյանը տխուր բացագանչել է. «Ափսո՛ս, մինչեւ այժմ իմ բոլոր գործերը ոչինչ էին համեմատաբար այդ տետրակների, որոնց մեջ գրած էի եվրոպական ներկա գաղափարների երկար քննությունը — համեմատած հայոց ներկա վիճակին» [16]: Եթե վստահելի համարենք այս /563/ պետք է կարծել, որ եվրոպական ներկա գաղափարների քննություն ասելով՝ Նալբանդյանը նկատի էր ունեցել Արեւմուտքում տիրող սոցիալտնտեսական եւ սոցիալ-քաղաքական հայացքների կրիտիկան՝ հայ կյանքի ընթացիկ կացության ու կոնկրետ պահանջների տեսանկյունից արված:

Նալբանդյանի կալանքի պահին ժանդարմական ագենտների ձեռքն էր ընկել ձեռագիր գրվածների, նամակների, գրքերի, լուսանկարների եւ այլ տեսակ նյութերի մի մեծ կապոց: Ձեռագիր նյութերն այդ կապոցում՝ բռնում էին, որքան հիշում ենք ժամանակին մեր ձեռքի տակ գտնված նրա սենատական գործից, մոտ 2 800 էջ: Այդտեղ կարող էին լինել Նալբանդյանին ուղղված նամակներ ու կողմնակի այլ գրություններ եւ, հատկապես, նյութեր նրա կյանքի ամենահետաքրքրական տարիներին՝ 1859-62 թվականներին վերաբերող, ինչպես եւ գրական արժեք ունեցող նրա անտիպ ինքնագրերից մի քանիսը: Վերջին հանգամանքն էր, անշուշտ, պատճառը, որ դուրս գալով Պետրոպավլովյան բերդից՝ նա համառ ջանք էր վատնում ետ ստանալու այդ նյութերը: Հյուծված ու քամված հեղինակին հղում էին մի հիմնարկից մյուսը. հայտնվում է, ի վերջո, որ փնտրած նյութերը հանձնված են եղել Պետերբուրգի զինվորական նահանգապետությանը: Ետ ստացա՞վ նա վերջապես իր նյութերը: Հայտնի չէ:

Վալույեւի կարգադրության վրա հիմնվելով՝ Պետերբուրգի զինվորական վարչությունը 1865 թ. աշնանը Նալբանդյանին աքսորեց Սարատովի նահանգի Կամիշին քաղաքը: Դեկտեմբերի 7-ին Նալբանդյանը, ինչպես գրում էր ինքը մի նամակում, ավելի «մեռած, քան՝ կենդանի» հասել էր արդեն նշանակված վայրը:

1866 թ. սկզբներին Սարատովի գուբերնատորը միջնորդում է ներքին գործոց մինիստրի առաջ, որ նկատի առնելով աքսորականի քայքայված առողջությունը՝ նրան թույլ տրվի մեկնելու Կամիշինից 60 վերստ հեռավորության վրա գտնվող կումիսի բուժարանը: Երրորդ բաժանմունքի համաձայնությամբ՝ մինիստրը հարգում է միջնորդությունը: Բայց օգտվել մինիստրի եւ բաժանմունքի «շնորհից» անկարելի եղավ արդեն: Աքսորականի համար Կամիշինը նույն բանտն էր, որին ծանոթացել էր Պետերբուրգում, ճիշտ է, այս անգամ ավելի ընդարձակ կամերայով, սակայն՝ բարեկամների հոգատարությունից զրկված: Միայն նյարդերի. ստեղծագործական լարումը կարող էր Նալբանդյանին երբեմն հասցնել մինչեւ հոգեզմայլության այն վիճակը, ուր ձերբազատ կարող է զգալ իրեն անգամ շղթայակապ մարդը:

Դժբախտաբար, աքսորականի առողջական վիճակն այնպիսին էր, որ խոսք չէր կարող լինել այլեւս որեւէ մտավոր աշխատանքի մասին:

/564/ Կալանքի տարիներին եւ դրանց հաջորդող վաղանց այն ամիսներին, որ արգասավոր եղան մտավոր աշխատանքի համար, պահանջեցին նրանից ուժերի այնպիսի լարում, որը չէր կարող դրական ազդեցություն ունենալ նրա օրգանիզմի վրա: Չմոռանանք, որ Նալբանդյանը, ինչպես Բյորնեն, գրում էր «իր սրտի արյունով եւ իր նյարդերի հյութով»: Նա դեռ երիտասարդ էր, ընդամենը 36 տարեկան, մտքերով եւ հույզերով լի, սակայն կյանքի դռները դաժանորեն փակվում էին նրա առաջ: Ցարական զնդանից նա դուրս եկավ խորտակված առողջությամբ եւ աքսորի առապարներով անդառնալիորեն քայլեց դեպի գերեզման:

1865 թ. դեկտեմբերին, Կամենկո կայարանից Գրիգոր Նալբանդյանին ուղղած նամակով ոմն Մելքոն Օչակով գրում էր. «Հայտնեմ ձեզ, որ ամսուց: 6-ին եխպորդ Մուխային ժանտառմով տեղեu անցուցեր են. եւ պետք է կենա Քամիշին. բոշտավոյ ստանցիի սմաթռիթելին ասմունքեն, նա՛ պետք է ըլլա. եւ ասաց, որ խիստ պեթեր հիվանդ է եղած, չեխոթքա, տառահալաթ, տիժարությունով կերթա եղած…» [17]:

Արդեն իսկ հունվար ամսում. Կամիշինից գրած նամակներից մեկամ հիվանդ աքսորականը հայտնում էր հարազատներին, թե հրաման լինելու դեպքում կհեռանա քաղաքից մայիսի 1-ին եւ կմնա կումիսի բուժարանում մինչեւ օգոստոսի 15-ը, թեեւ, ավելացնում է, «մինչեւ մայիսի 1-ը հասնելս աստված գիտե». Վինոգրադով բժիշկը պարզապես նախազգուշացրել էր նրան անխուսափելի օրհասի մասին: Նալբանդյանին նեղում էր ոչ այնքան մռայլ այդ հեռանկարը, որքան այն, որ մինչեւ գերեզմանի եզրը իրեն ուղեկից պիտի ունենա անհոգատար մենությունը եւ Վալույեւի ու Դոլգորուկու գործակալների անընդմեջ հետապնդումները: «Հավատացեք, — գրում էր նա վերը հիշատակված նամակում, — այնպես վատուժ եմ այժմ, որ ինքս ինձ հայելիի մեջ տեսնել վախենում եմ, վկա է աստված. ջերմը ամեն օր հոգիս է հանում, քրտինքը, հազը եւ թուքը թիվ չունի. ավելցուր սորա վերա իմ անօգնական միայնությունը. մի կուխարկա ունիմ անունով միայն շչի, կաշա գիտե, որ չեմ ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ բան էլ չկա: Ուր թողում բարոյական անախորժությունքը ամենայն քայլափոխ… Բժիշկը ինձ պատվիրում է խաղաղություն հոգվո, բայց թողնո՞ւմ են խաղաղ. մի շնչին խաղաղություն ինչերով է ձեռք գալիս, ինչ օգուտ, գրել չեմ կարող, խոհեմությամբ հասկացեք…» [18]: Ընդունված կարգով՝ աքսորականները ենթակա էին ոստիկանական մանրախնդիր հսկողության. մասնավորապես նրանց նամակները եւ գրու/565/թյունները պիտի որ ենթարկվեին տգետ իսպրավնիկի ցենզուրային [19]: Այս մասին է ակնարկում նաեւ Նալբանդյանը:

Մահվան վայրացած տագնապն ավարտվեց ավելի վաղ, քան վրա կհասներ բուժարան ուղեւորվելու ժամկետը: Նալբանդյանի սրտի զարկերը դադարեցին ադմիշտ Կամիշինում, 1866 թ. մարտի 31-ին: Դոլգորուկիի եւ Վալույեւի հսկիչները հավատարմությամբ շարունակեցին իրենց պաշտոնը՝ անգամ աքսորականի մահից հետո: Արտոնելով մեռածի փոխադրությունը Կամիշինից Նոր-Նախիջեւան՝ հրամայված էր արգելել հասարակական համակրանքի ամեն մի արտահայտություն, որ կարող էր լինել նրա մասին: «Մարմինը տեղից-տեղ փոխադրելու եւ Կամիշինից Ցարիցին հասցնելու գործում, — գրում է կենսագիրը, — շատ օգնել է նրանց (խոսքը մեռածի եղբայրների մասին է, Ա. Հ. ) Կամիշինի գավառ, իսպրավնիկը, որի հսկողության տակ է գտնվել հանգուցյալը, իբրեւ քաղաքական հանցավոր եւ աքսորյալ» [20]: «Օգնությունը» քաղաքական հանցավորի եւ աքսորյալի նկատմամբ ի հայտ բերված զգաստության վերջին գործողությունն էր լինելու կարծես: Փաստապես մեռած կլիենտին գերեզման ուղեկցելուց հետո իսկ իրենց ազատ չզգացին հսկիչները: Նրանք կարող էին ամուր կողպել նրա դագաղի կափարիչը: Սակայն կենդանի շրջանառության մեջ մնում էին նրա անվայրափակ գաղափարները, նրա անվան հմայքն ու ազդեցությունը: Հալածել, չեզոքացնել այդ ամենը՝ դժվարին այդ խնդիրն էր, որ ծառացավ հիմա ցարական պահնորդների առաջ, թեկուզ եւ դրա լուծումը վեր լիներ արդեն նրանց ուժերից: Նրանց համար շատ ավելի դյուրին էր ապահովել հպատակների կարգապահությունը բաց հրապարակում, քան երաշխավորել մտքերի անդորրությունը նրանց գոց գանգատուփերոմ: .

* * *

Նալբանդյանի կյանքի վերջին էտապը համընկնում է 1859–61 թվականներին հաջորդած ռեակցիայի տարիներին: Հասարակական-քաղաքական տրամադրությունների համառուսական դեպրեսիային զուգադիպում է հայ կյանքում գլուխ բարձրացրած ռեակցիան: 1862 թվականին բռնկեց եւ հերոսական դիմադրությունից հետո պարտություն կրեց Զեյթունի գյուղացիական ապստամբությունը, որի նախապատրաստությանը գործուն մասնակցություն էին ունեցել նաեւ Նալբանդյանն ու նրա թյուրքահայ բարեկամները: Երեք տարի անց` Թբիլիսիում՝ ծայր /566/ առավ եւ դարձյալ պարտություն կրեց հայ եւ վրաց համբարների ապստամբությունը, որ զոդված էր անմիջորեն քաղաքամերձ շրջանների գյուղացիության ագրարային անբավականությունների հետ: Մասսայական շարժումների առժամանակյա վարէջքը երեք-չորս տասնամյակների ընթացքում Անդրկովկասում եւս գոցում է կապիտալիզմի զարգացման դեմոկրատական ուղին, տեղի տալով նրա վերելքի բուրժուական- կալվածատիրական ուղուն: Սկսվում է Անդրկովկասի «տնտեսական նվաճման» այն ժամանակաշրջանը, որը, ինչպես ասում է Վ. Ի. Լենինը, ավարտված չէր նույնիսկ XIX դարի վերջերին:

Եթե համառուսական «ռեֆորմներին» կամ ընկնում էր հասարակական-քաղաքական կյանքի եւ, մասնավորապես, կովկասահայ մամուլի ու գրականության վերելքի շրջանը, ապա հասարակական-քաղաքական տրամադրությունների ծայր առնող անկումին համապատասխանում էր մտավոր ամլության մի շրջան, որ տեւեց մինչեւ 70-ական թվականների սկզբները: Ժամանակ էր այդ, երբ 60-ական թվականների գրական-հրապարակախոսական աշխույժը մեզանում եւս տեղի է տալիս օրգանական զարգացման» տաղտկալի առօրյային: Բնութագրելով այդ շրջանը՝ հետագայում Ղ. Աղայանը գրում էր. «Մեռավ Կոմս Էմմանուելը, լռեց Գամառ-Քաթիպան: Լռությունն ընդհանուր էր: Այս այն ժամանակն էր, երբ դուրս եկավ պ. Շահազիզյանի «Լեւոնի՝ վիշտը» եւ սառն ընդունելության հանդիպեցավ ուսանողության կողմից: Գամառ-Քաթիպան, որ գիտեր միշտ ժամանակի հետ երթալ, յուր քնարը պատից կախեց, գրիչ առավ ձեռքը, սկսեց բառարան շինել, լրագիր հրատարակել [21]: Լռեց այնուհետեւ Շահազիզյանը եւս, եւ երկար ժամանակ մենք մի նոր բանաստեղծ չունեցանք։ Վերջին ժամանակներս Գամառ-Քաթիպան նորից ձեռք առավ իր քնարը, բայց նրա թելերն այլեւս Արաքսի ալիքների պես «դարիվ դարիվ չէին խփում լալագին», այլ կարծես բարկացած ղրղւում էին անաղուն ջրաղացի նման, իրար երես կռծում եւ երկաթ ծամում» [22]: Անաղուն ջրաղացի նման ղրղռացող այս ժամանակի մտայնությունը ցայտուն արտահայտություն գտավ անգամ իր՝ Աղայանի գրվածներում, ուր նա, իրեն հատուկ օրորումներին ենթակա, այս պահին պաշտպանում էր այն միտքը, թե ազգային կրթության գործը չպիտի դառնա աշխարհական /567/ դասի մենաշնորհը: «Մարդկության պատմությունը, — գրում էր նա, — ակներեւ ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր ազգ իր հոգեւորականների բարոյապես եւ մտավորապես անկման հետ ընկնում է եւ կանգնման հետ կանգնում: Վասնզի ժողովրդի հոգին՝ կյանքը հոգեւորականների ձեռքն է, նոքա են նորա պաշտպանողը եւ մատնողը աստծու եւ թագավորի առջեւ, նոցա հետ կապողը եւ արձակողը: Մենք չենք տեսնում ոչ մի ժամանակ, որ աստծո կամ թագավորի ազդեցությունը առանց միջնորդության հոգեւորականների ներգործելիս լինի ժողովրդի վերա» [23]: Այս տողերը գրվում էին 1869 թվականին, նույն այն տարում, երբ Արծրունին ձեւակերպում էր ղեկավարող այն սկզբունքը, որ առժամապես տիրելու էր Հայ ժուռնալիստիկայի հրապարակին: «Հարկավոր է այժմ եւ կարելի է ունենալ», — գրում էր Արծրունին, — միայն երկու ուղղության գրվածքներ, որոնք մեզ օգտավետ կարողանային լինել, օգնելով աշխատանքի տարածմանը. նախ այնպիսի ուղղության գրականությունը, որն իր ժողովրդին առաջարկեր գիտության փաստեր, երկրորդ՝ որ քններ հասարակության կյանքի երեւույթները: …Իսկ այնպիսի գրվածքները, որտեոլ բարոյականություն, կարգ եւ ազգասիրություն է քարոզվում… այդպիսի գրվածքները թող գրողը տանե…: Բավական են մեզ քարոզները, մանավանդ ազգասիրության…: Հերիք է այն խոպանացած, հնացած, մաշված ուղղությունը…: Մեզ հարկավոր է այժմ աշխատանք, իսկ աշխատանքին կարող է օգնել գրականությունը, միայն երկու ճանապարհներ ընտրելով — գիտություն եւ քննություն» [24]: «Երեկ մենք տիրացու էինք, այսօր ազգասեր ենք, վաղը պիտի դառնանք աշխատավորներ» — այս միտքը Արծրունու ձեռնարկած «Մշակ»-ի առաջնորդող միտքն էր՝ գեթ այդ լրագրի առաջին տարում [25], երբ հրաժարվելով ազգային-քաղաքական նպատակներից՝ Արծրունին հրավիրում էր հայերին՝ լծվել կառուցվող կապիտալիզմի առօրյային…։

Ռեակցիայի այս տարիներին բնորոշ կերպով ընկավ հասարակական կենդանի հարցասիրությունը դեպի մամուլը: «Մեղու Հայաստանի»-ն, որի բաժանորդների քանակը 1861 թ. հասնում էր 350-ի, իսկ 1862–64 թթ. բարձրացել էր 480-ի, 1865—67 թթ. իջավ 450-ի, իսկ 1867–68 թթ. ՝ 360-ի: «Կռունկ»-ի բաժանորդների թիվը 1860-ին հասնում էր 440-ի, 1861-ին՝ 374-ի, 1862-ին՝ 300-ի, 1863-ին՝ 267-ի: «Հայկական Աշխարհը»-ը, «Կռունկ»-ի ժառանգը, 250-ից ավելի բաժանորդ չունեցավ երբեք: «Վաճառական»-ը 1866-ին ուներ 450 բաժանորդ, /568/ հաջորդ տարում այդ թիվը իջեցրեց 250-ի ու փակվեց: Միակ հայ պարբերականը, որ ապահովված էր ստացողներով, Էջմիածնի «Արարատ» ամսագիրն էր, որ 3–4 հազար բաժանորդ ուներ, քանի որ դրա ստացումը պարտադիր էր բոլոր եկեղեցականների համար [26] ։

Թե ո՛ր չափով էր կապված պարբերական մամուլի գոյությունը քաղաքական տիրող իրադրության հետ, ակներեւ է այն փաստից, որ երբ ռեւոլյուցիոն կրիզիսին հաջորդեց հասարակական տրամադրությունների տեղատվությունը, «Ճռաքաղ»-ը, «Համբավաբեր»-ը, «Կռունկ»-ը, «Մասյաց Աղավնի»-ն եւ «Հյուսիս»-ը, «նիսիա» հավաքելուց բեզարած, ստիպված եղան գցել իրենց բերանը: Բացառություն չկազմեց նաեւ «Հյուսիսափայլ»-ը: Ունենալով 1858 թ. 296, իսկ 1859 թ. 342 ստացող՝ 1862 թ. նրա բաժանորդների թիվն իջավ 170-ի: Մի տարի լռելուց հետ: Հաջորդ 1864 թ. ամսագիրն ուներ միայն 150 բաժանորդ: 1861–62 թթ. ճգնաժամ ապրելուց հետո ամսագիրը 1863 թ. դադար առավ եւ տարտամ գոյություն քարշ տալով 1864 թվականին՝ տարեվերջին՝ հանգավ առմիշտ:

Ազգային սահմանադրության հռչակմանը հաջորդած ռեակցիայի տարին երին նույն օրինակ ճգնաժամ էին ապրում նաեւ արեւմտահայ պարբերականները: 1863 թ. «Պեգասյան Թռչնիկ»-ը գրում էր, թե «ամեն պատվավոր հայ լրագիր մը գազիվ 500 կամ 600 բաժանորդ ունի» [27]: Հայ թերթերի սակավակեցության մասին խոսելիս՝ դեմոկրատական տրամադրություններ ունեցող «Պեգասյան Թռչնիկ»-ը դա բացատրում էր նրանով, որ հրատարակվող թերթերը դյուրամատչելի չեն ընթերցողներին» [28] ։ Հիմնական պատճառն այն չէ, նշում էր թերթը, որ հայ ժողովուրդը խակ է, այլ որ նա «թշվառ ու կաշկանդյալ վիճակի մը մեջ է… ու էական տարրերու կարոտ է» [29]:

1867 թ. գրած իր մի նամակում Պ. Սիմեոնյանը, «Մեղու Հայաստանի» թերթի ազգային պահպանողական խմբագիրը, տրտնջալով ցարական ցենզուրայի ճնշումներից, ասում էր. «Մեր հայերը կարծում են, թե ամեն բան տպելը կամ չտպելը մեզնից է կախված, չգիտեն, որ մեր հոդվածներն էլ իսկ մեր սեպհականությունը չեն» [30]: Այս տողերը լիովին պարզաբանվում են Սիմեոնյանի՝ հետագայում գրի առնված հիշողություններով: Նկարագրելով 60-ական թվականների կովկասահայերի քաղաքական կացությունը՝ նա պատմում էր. «Այդ ժամանակամիջոցում /569/ զորօրինակ արգելված էր հայ ազգ գրելը, պետք էր ասել հայ ժողովուրդ, արգելված էր Հայաստան խոսքը — հարկ էր Ռուսահայաստանի փոխարել գրել Երեւանի նահանգ, ինչպես Տաճկահայաստանի փոխարեն գործածել Էրզրումի վիլայեթ եւ այլն: Արգելված էր ազատ խոսքը. չէր կարելի գրել՝ նա ազատ ման է գալիս պրոսպեկտում, այլ հարկ էր ասել՝ անհոգ նա շրջում է, ազատ ժամանակի փոխարեն՝ պարապ ժամանակ: Ոչ միայն մայրաքաղաքների լրագրերից թարգմանված հրատարակել թույլ չէր տրվում, այլեւ տեղական ռուս լրագրերից քաղվածքներն էլ: Այս արգելքը պատճառաբանվում էր դրանով, որ ռուսերեն եւ ընթերցող հասարակությունն այլ է, հայերեն ընթերցող հասարակությունը՝ այլ, երկուսին էլ միեւնույն մտավոր սնունդ տալ չեր կարելի» [31]: Թե ինչ աստիճանի էր հասնում այս հալածանքը, երեւում է նաեւ նրանից, որ Վրաստանի հայ-լուսավորչական թեմակալ Մակարը խորհուրդ էր տալիս «Մեղու Հայաստանի» թերթի խմբագրին՝ լրագրում չգրել նույնիսկ հայ-եկեղեցական ծխական դպրոցների մասին, որովհետեւ դրանով այդ դպրոցների վրա կարող է հրավիրվել կառավարական օրգանների անբարյացակամ ուշադրությունը: «Ի՞նչ թմբկահարելու բան է, — ասում էր Մակարը, — մի քանի երեխայք կարդալ գրել են սովորում, որ եկեղեցիներում փոխասացներ ունենանք, իզուր ուրիշների ուշադրությունն էլ գրավելու առիթ պիտի տանք» [32]:

Ռուսական արդյունաբերության եւ առեւտրի հաղթանակն Անդրկովկասում պիտի խախտեր կովկասահայ ազգային-պահպանողական խըմբավորությունների գոյության սոցիալ-տնտեսական նախադրյալները: Հայ առեւտրականների այն շերտերը, որոնք սնվում էին կովկասյան տրանզիտի հյութերով, հարկադրված եղան որոնել բարեկեցության նոր աղբյուրներ՝ զոդվելով ռուսական առեւտրի եւ արդյունաբերության հետ: Ցուցանշական է, որ 1866—67 թթ. Թբիլիսիում հրատարակվող ազգալին-պահպանողական «Վաճառական» թերթը, երեսը շուռ տալով դեպի Ռուսաստանը, թիկունք էր դարձնում Անգլիային, այն «վիշապին, որ խեղդում է ողջ աշխարհը կամ, որպես վագր, ծծում ազգերի արյունը, այսինքն՝ իրլանդացվոցը, հնդկացվոցը, չինացվոցը, տաճկացը եւ ուրիշ շատ ազգերինը» [33]: Միաժամանակ թերթը դիրքավորվում էր առեւտրի մանչեստրական սկզբունքի դեմ [34]: Նույն այդ ժամանակ Ստ. Նազարյանցի «Լապտեր Հայաստանի»-ն պիտի գործակցեր, ինչպես առիթ ունեցանք դիտելու, ազգային պահպանողական եւ կղերա-ֆեոդալական հոսանքի /570/ մարդկանց հետ: Տեսանք նաեւ, որ փոքր-ինչ հետո «Մշակ»-ը օժանդակություն եւ բարյացակամություն էր սպասում ազգային-պահպանողական հոսանքի ղեկավարներից: Փաստ է նաեւ, որ սկզբնավորվող «Մշակ»-ին աշխատակցում էին նույն բանակին կարող Պռոշյանն ու Սպանդարյանը: Պատահական չէ, որ լիբերալ «Մշակ»-ի հրապարակագիրը այդ պահին մեծարում էր «կաթոլիկության եւ գիտության առաջադիմության մեջ հաշտության վեհ գաղափար» քարոզող կոմս Մոնտալամբերին [35]: «Թող նոր սերունդը, — գրում էր Արծրունին 1870 թվականին, — չանիծե հին սերունդը նորա անիրավությունների համար, այլ խստությամբ քննադատել նոր սկզբունքները, առանց նորա հետ թշնամանալու» [36]: Ահա թե ինչ էին լինելու` այն «քննադատությունը» եւ «գիտությունը», որ այնքան անհրաժեշտ էր համարում լիբերալ հրապարակագիրը «աշխատանքի» ուղիներ Տարթելու համար. նրա ըմբռնումով՝ դա այլ բան չէր, քան ճանապարհ դեպի արդյունաբերական կապիտալի տիրապետությունը: Նույն այս պատճառով էր հենց ողջունում Արծրունին երկրում հաստատված «խաղաղության» էրան: «Ռուս պետության ջանքերին պարտական է Կովկասը, եթե նա այժմ մի նոր, աշխատանքին առավել նպաստող խաղաղության շրջան է մտնում: Կհասկանա՞ն արդյոք հայերը, որ այս խաղաղության շրջանը բաց է անում նոցա առաջ մի «լայն եւ դյուրին ասպարեզ ազնիվ աշխատանքով հասնել հարստության» [37]: Արծրունին սկզբունքով թշնամի է իշխող կարգերի ռեւոլյուցիոն փոփոխության: «Մի արյունահեղ հեղափոխություն, մի ապստամբություն անել, ընդդեմ ընդունված (հասարակությունից ընդունված) եւ հաստատված տերության ձեւի, — գրում էր Արծրունին, — մի հանցանք է, որովհետեւ էս գործով, զոռով, բռնի հափըշտակում եմ այն տերությոմնից (ուրեմն եւ հասարակությունից, որովհետեւ հասարակությունը ճանաչել է տերությունը) նրա հասարակական կազմվածքի պաշտոնակատարությունը: Նամանավանդ որ, ոչ մի մարդ իրավունք չունի յուր անձը բռնի դատավոր կացուցանել հասարակության եւ տերության հարաբերություններում» [38]:

Լիբերալների եւ պահպանողականների պայքարն այս շրջանում ստացավ առիերգարդային բախումների բնույթ: Հին վեճերը երկրի զարգացման ուղիների, գրականության աշխարհականացման եւ ազգային լուսավորության հարցերի շուրջը՝ ընդհանուր առմամբ ավարտվել էին լիբերալների հաղթանակով: Սրանք չէին պահանջում այլեւս եկեղեցու ռեֆորմ «ոտից ցգլուխ», եւ ոչ էլ առաջադրում արմատական այլ խնդիրներ:

/571/ Եղած տարաձայնությունները առկա եկեղեցու ու հարակից հիմնարկների ղեկավարությունը բուրժուազիային` հանձնելու մասին էր փաս տապես: Ավելի մեծ եռանդով նրանք առաջ էին քաշում այն խնդիրները, որոնք կապվում էին անմիջապես կապիտալիզմի զարգացման հետ. անհատի ազատություն, անհատական նախաձեռնության իրավունք, մասնավոր եւ ակցիոներական ձեռնարկությունների խրախուսում եւ այլն — ահա նրանց ծրագրային պահանջները: Խնդիրներ էին սրանք, որոնց լուծման համար, ինչպես տեսանք, լիբերալները շոշափում էին կապիտալիզմի զարգացման «պրուսական» մեթոդներ եւ հանձնարարում բուրժուազիայի ու կղերի, բուրժուազիայի ու ցարիզմի միջեւ կայացվող գործարքների ճանապարհ:

Քիչ թե շատ կարեւոր նշանակություն ուներ այդ շրջանում թերեւս միայն լիբերալների ու պահպանողականների տարակարծությունը թյուրքահայ հարցի շուրջը: Թեպետեւ այս շրջանում գրեթե խզվել էր կովկասահայ առեւտրականների կապը արտասահմանյան մատակարարողների ու շուկաների հետ, այնուամենայնիվ պահպանողականները դեռ շարունակում էին կողմնորոշվել արեւմտաեվրոպական դիպլոմատիայի օգտին եւ հակառակ էին Թուրքիայի դեմ ռուսական զենքի միջամտության: Լիբերալները, ընդհակառակն, Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության կուսակիցներ էին եւ կողմնակից Թյուրքահայ խնդրի զինական վճռման: 1877—78 թվականների ռուս-տաճկական պատերազմի ժամանակ նրանք չէին առարկում, որ թյուրքահայ ժողովուրդը ներգրավվի ապստամբական կազմակերպությունների մեջ, ընդառաջելով ռուսական զենքի եւ ռուսական դիվանագիտության միջամտությանը: Լիբերալների եւ պահպանողականների այս վեճն ավարտվեց վերջինների պարտությամբ:

Թյուրքահայ շարժումը բռնել էր զինված ապստամբության ուղին տակավին 1861–62 թթ. Զեյթունի ապստամբության ժամանակ եւ հետըզհետե պիտի ստանար ապստամբական ծավալուն շարժման բնույթ:

«Ոչ միայն 1855, 1859, 1864, 1866, 1870 թվականների, այլեւ 1877 թվականի ռուս-թյուրքական պատերազմների եւ 1896–97 թվականների Հունաստանի դեմ Թյուրքիայի պատերազմի եւ հայկական հուզումների ժամանակ պատմական երեւույթների հիմնական օբյեկտիվ բովանդակությունն են եղել ազգային-բուրժուական շարժումները կամ ֆեոդալիզմի տարբեր ձեւերից ազատագրվող բուրժուական հասարակության (ջղաձգումները» [39]:

Որչափ շարժման փաստական ղեկը գտնվում էր բուրժուական ու /572/ մանր-բուրժուական տարրերի ու կուսակցությունների ձեռքում, նրա ղեկավար գաղափարաբանությունը դուրս չեկավ բուրժուական մտայնության սահմաններից:

Սակայն, ինչպես միշտ, «ազատագրվող բուրժուական հասարակության ցնցումների» բուն լծակը հանդիսանում էին հարստահարված ու ճնշված մասսաները: Այս առումով թյուրքահայ շարժման գլխավոր շարժիչ ուժը հանդիսանում էր թյուրքահայ գյուղացիությունը, որը, անկախ ղեկավարող կուսակցությունների քաղաքականությունից, պայքարելով թյուրք բարբարոս ֆեոդալիզմի դեմ, հետամուտ էր ազգային եւ սոցիսլական իր ազատագրմանը:

Իր ձեռքն առնելով ղեկավարությունը՝ բուրժուազիան խցկեց շա{: ժումը ազգային շրջանակների մեջ, այն պոկելով Թյուրքիայի համար պետական եւ միջազգային ռեւոլյուցիոն հեռանկարներից: Անգիտացվում էր 1894 թվականին Էնգելսի արած այն նախազգուշացումը, որ հայկական խնդրի մեջ «հարցը վերաբերում է ճնշված մի ժողովրդի, որ սեպի պես մտնում է թյուրքական բռնակալության Սքիլլայի եւ ռուս ցարական բռնակալության Քարիբ դայի մեջ» եւ որ Հայաստանի ազատագրումը «Հնարավոր կդառնա միայն այն օրը, երբ կտապալվի ռուսական ցարիզմը»1: Կ Կողմնորոշված դեպի իմպերիալիստական պետությունների այս կամ այն խմբակցությունը՝ բուրժուական կազմակերպությունները հրահրում էին թյուրքահայ մասսաների ապստամբական ելույթները սոսկ որպես պետությունների զինական կամ դիվանագիտական միջամտությունն առիթելու միջոց։ Թյուրքահայ ժողովրդի բախտը ստորագրվում էր իմպերիալիստական քաղաքականությանը, որի վարքագիծը գործնական ապես հանգում էր ոչ թե թյուրքահայ ազատագրման, այլ նրանց բնաջնջման՝ թյուրք բարբարոս կառավարության կազմակերպած ջարդերի միջոցով [40]:

«Ռուսաստանը, — գրում էր Վ. Ի. Լենինը 1915 թվականին, — ժողովուրդների բանտ է ոչ միայն ցարիզմի ռազմա-ֆեոդալական բնույթին, ոչ միայն այն պատճառով, որ վելիկո ռուսական բուրժուազիան պաշտպանում է ցարիզմը, այլեւ այն պատճառով, որ լեհական եւ այլ բուրժուազիան կապիտալիստական էքսպանսիայի շահերին զոհաբերում է ազգի ազատությունը, ինչպես եւ դեմոկրատիզմ՞ն ընդհանրապես» [41]: Լենինի այս տողերն ուղղված էին Պարաբելլումի դեմ, որը գրում էր, թե՝ «Նույնիսկ տնտեսապես շատ ետ մնացած Ռուսաստանը լեհական, լատ - վիական եւ հայկական բուրժուազիայի (ընդգծումը մերն է, Ա. Հ. ) օրի/573/նակով ցույց է տվել, որ ոչ թե միայն ռազմական պահնորդավորն է ժողովուրդներին պահում այդ «ժողովուրդների բանտոս», այլեւ կապիտալիստական էքսպանսիայի պահանջները, որի համար ահագին տերիտորիան զարգացման հրաշալի հիմք է հանդիսանում» [42]: Պարզ է, որ խոսելով «լեհերի եւ այլ բուրժուազիայի» ռեակցիոն դիրքավորման մասին, Լենինն աչքի առաջ ուներ նաեւ Ռուսաստանի «հայկական բուրժուազիային»: Փաստեր են սրանք, որոնք հայ ազգային եւ, մասնավորապես, թյուրքահայ խնդրի լուծման նկատմամբ արդարացնում են ռեւոլյուցիոն այն ուղեգիծը, որի նախակարապետը մեզանում հանդիսացավ Նալբանդյանը:

* * *

Գլուխ բարձրացնող ռեակցիայի պայմաններում ցարական ոստիկանները հալածանք սկսեցին անգամ Նալբանդյանի թարմ հողաթմբի շուրջը: Մեռած ռեւոլյուցիոները շարունակում է ռեւոլյուցիոներ լինել, թեպետեւ չի գործում ոչ մի ըմբոստություն: Վերհիշենք, մանավանդ, արտակարգ ա յն անցքը, որ տեղի էր ունեցել Նալբանդյանի մահվանից մի քանի օր անց՝ 1866 թ. ապրիլի 4-ին, երբ տակավին հողին չէր հանձնշված նրա դին: Նկատի ունենք Ալեքսանդր II-ի վրա Դիմիտրի Կարակոզովի կատարած մահափորձը: Այդ անցքից հետո է, որ կառավարությունը սաստկացրեց ռեւոլյուցիոն «կրամելայի» դեմ մղած մոլեգին իր կռիվը:

Մամուլի եւ գրականության գործիչների դեմ այս շրջանում նոր թափի առավ ռեակցիան Մուրավյով-կախողի եւ մեր նախածանոթ Վալույեւի ձեռքով: Շարժվում էր նորից հասարակական ճահճուտի կանաչ բորբոսը, եւ փափուկ տիղմի միջից կրկին գլուխ էին բարձրացնում ազգայնական ռեակցիայի գորտերը, աղմկելով նույնիսկ մեռած Նալբանդյանի անվան շուրջը: Ամենից առաջ խոսք առան՝ դարձյալ ոչինչ չսեվորած եւ ոչինչ չմոռացած հայազգի բուրբոնները:

Նախազգալով վերահաս մահը՝ Նալբանդյանը ցանկություն էր հայտնել թաղվելու հայրենի քաղաքում: Եղբայրներն ու բարեկամներն արեցին, ինչ որ կարող էին՝ այդ իղձը կատարելու համար:

Ցարիցինի եւ Կալաչի վրայով՝ Նալբանդյանի շոգենավ դրված դագաղը հասավ Նախիջեւան՝ Հայրապետյանի նավահանգիստը: Նկարագրելով մեռածի դիմավորումը՝ հուղարկավորմանը մասնակցած Գեորգ Խոջայանը 1866 թ. ապրիլի 14-ին թվագրված մի նամակում գրում էր.

«Տեղս երեկի երեկոյին մեծ հանդեսով բոլոր հոգեւորականք, կոլովաներն ու դատավորներին եւ ավելի քան հազար անձինք, քաղաքային այր /574/ թե կին, գնացին Հայրապետովին բռիստինն մուզիքով բավական ժամանակ սպասեցին բառախուտին գալն Քալաչից, որ կար բառխոտումն Նալբանդյանի. մարմինն յաշչիքի մեջ զագռասլիթ եղած: Բառախոտից 8 սահաթր ժամանակ ձերեմոնայլնի ընդունեցին, մեծ բազմությամբ Լուսավորիչ եկեղեցին բերին, այսօր զկնի պատարագին պետք է տանին վանք, այնտեղ հանգուցյալ Հարություն (Ալամդարյան) վարդապետին գերեզմանին մոտը պետք է թաղեն: Քաղաքացիներն մեծ զանյատեյի մեջ են այս պատահմունքովըին: Եվ Քամիշին ինչ որ Նալպանտյանին քովը եղած բաներն, թուղթերն, գիրքերն եղբայրներն վեր առիլ են այդ մասին այնտեղի կառավարությունն բրեբյատսվովադ արած չէ: Այսպես կասեն» [43]:

Չնայած ոստիկանության նախազգուշացումներին՝ աքսորականի թաղման թափորն ստացավ անխոս ցույցի կերպարանք: Եկեղեցիների տխուր զանգահարությունը, երաժշտական նվագախումբը, հուղարկավորների խուռներամ բազմությունը, մեռածին գաղափարամ երձ Բերբերյանի զուսպ, բայց սրտառուչ դամբանականը, քաղաքային վարչության ղեկավարների մասնակցությունը դարձան ոստիկանության հատուկ ուշադրության առարկա:

Ժանդարմական փոխ-գնդապետ Յանովը զեկուցում էր այս առիթով. «Նախիջեւանում (Նալբանդովի) դագաղը դիմավորեցին արտակարգ տրիումֆով ու հարգանքով, խաչ ու խաչվառներով, երաժշտությամբ, քաղա քի գրեթե ողջ բնակչության մասնակցությամբ» [44]: Մեռածի հին «բարեկամները»՝ Հայրապետյանը եւ յուրայինները, ջանք գործ դրին եկեղեցական թափորի բնույթ տալ համակրանքի մասսայական արտահայտությանը: Այդ չխանգարեց, որ գաղտնի ոստիկանությունը մի ամբողջ գործ ստեղծեր թափորի ղեկավարությունն իրենց ձեռքն առած լիբերալների դեմ իսկ [45]: Վերջին պահին, հարկավ, լիբերալներն անպարտ ճանաչվեցին: Դրությունը փրկեց նրանց «խոհեմ» այն հայտարարությունը, որ, լիակատար անկեղծությամբ, նախիջեւանցիներին թելադրել էր Մոսկվայից Նազարյանցը: 1866 թ. հոկտեմբերի 23-ին վերջինս գրում էր Գր. Սալթիկյանին. «Տերության հարցմանը, թե ինչ պատճառով Նախիջեւանի հայերն այնպիսի պատվով հանդիսավ ընդունեցին հանգուցյալ Նալբանդյանի դին եւ թաղեցին, կարծեմ հեշտ կարող էին նախիջեւանցիք, համեմատ ճշմարտության, այսպես պատասխանել, որ հանգուցյալ Նալբանդյանի տառապալից աշխատությամբ ստացվել եւ /575/ բերվել է Կալկաթայից մի մեծ կտակած գումար արծաթք, Նախիջեւան քաղաքի համար, որ ճանաչելով յուր անձը երախտապարտ դեպի Նալբանդյանը, ցուցել է նորան յուր վերջին մեծարանքը: Բայց թե Նալբանդյանը քաղաքական հանցավոր էր, դրա փոխարեն եւ պատժել է նորան տերությունը, եւ հայք, իբրեւ հավատարիմ հպատակք տերության, երբեք կարող չէին արդարացնել նորան, մի քաղաքական հանցավոր: Ես Տավաստի եմ, որ եւ Նախիջեւանի մեծ մասի կարծիքն այսպես է, եւ այլապես եւս կարող չէ լինել» [46]:

Եթե հավատանք «Ծաղիկ» թերթի տեղեկանքին, հուղարկավորության ժամանակ շշուկներ կային, թե Նալբանդյանին թունավորել են. «Իսկույն դագաղը կբանան այն հայերը, որ կարծես թե Նալբանդյանցի, թեեւ անկենդան, մարմնույն ներկայությամբ նոր շունչ ու արիություն կառնուն եւ անոր մահաշուք դեմքը նայելեն ետեւ կգոցեն» [47]: Հարցուփորձի նյութ դարձավ այն հանգամանքը, որ մեռածի դին գերեզման իջեցնելուց առաջ վերցրել էին դագաղի կնքված կատարիչը եւ որ սգավոր քույրերն ուղեկցել էին Նալբանդյանին «իշխա՞ն եղբայր», «թագավո՞ր եղբայր» գոչումներով… Այդ գոչումները, որոնք այդ ժամանակ այնքան սովորական էին, արձագանք գտան ոստիկանական գործի մեջ: Շրջանի հայ գյուղացիների մեջ տարածվել էր եւ արմատացել խոր այն հավատքը, թե Նալբանդյանը մեռած չէ բնավ, թե նա պիտի վերադառնա կրկին որպես հայ իշխան կամ թագավոր… Թաղման գործի առիթով Եկատերինոսլավի նահանգային վարչության, կողմից Նոր-Նախիջեւանի մագիստրատին ուղղված պաշտոնական հրամանի մեջ իսկ ասվում էր, որ հայերը խորապես ցավ էին զգացել Նալբանդյանի մահվան առիթով, որովհետեւ հույց էին ունեցել, թե նա «կվերականգնի հայկական թագավորությունր», «որ իբր թե Նախիջեւանում Նալբանդյանի թղթերը պահվում են շշերի մեջ, ամենայն գաղտնապահությամբ» [48]: Հետագայում այստեղից առաջացավ նաեւ այն վերսիան, թե «սեւ կարեթով՝ Սիբիր քշված Նալբանդյանը կենդանի է դեռ եւ գալու է մի օր որպես հայ թագավոր, եւ հողեր պիտի բաժանի հայ գյուղացիներին» [49]:

Թաղման գործը ցույց է տալիս, որ ոստիկանական օրգանները, ուշք դարձնելով մանրամասներին, այս անգամ եւս կատարում էին հայ ազգային-կղերական հոսանքի մարդկանց՝ Խալիբ—Այվազովսկի խմբակցության, պատվերը: «Միակ մարդը, — վկայում էր հետագայում Ղ. Աղա/576/յանը, — ով դրանց (Այվազի եւ ընկ., Ա. Հ. ) մաղձը խառնում էր՝ բռնվեց հենց մեր այնտեղ (Ֆեոդոսիա) եղած ժամանակ. էլ դրանց քեֆին քեֆ չէր հասնիլ։ Տեսնելու էր, թե ինչքան ուրախացան, ինչ խնճույք սարքեցին, երբ Խալիբյանից հեռագիր ստացվեց, թե «բռնվեց մեր թշնամին»: Այս վկայությունը հավաստում է նաեւ Հ. Սըվաճյանի «Մեղու»-ն, որի թղթակիցը հաղորդում էր Սիմֆերոպոլից, թե Նալբանդյանի ձերբակալության մասին այդ քաղաքում եւ բոլոր Ղրիմի մեջ տարածված լուրի աղբյուրը եղել էր Խալիբի նամակը Այվազովսկուն. «Խալիբը, — ասում է «Մեղու»-ն, – շտապել էր հաղորդել այդ լուրը իր զինակցին, թերեւս անոր սիրտը պաղշկեցնելու համար»: Իր հերթին Այվազովսկին շտապել էր հասցնել «բերկրառիթ» լուրը Պոլիս՝ Խ. Գալֆայանին, «որ ուրախ սրտով եւ զվարթ դեմքով կկարդա եղեր հոս զանի իր սրտակից բարեկամներուն» [50]:

Եթե հակառակորդներին այսքան ուրախություն էր պատճառել Նալբանդյանի կալանքը, մեծ տխրություն չպիտի պատճառներ նրանց նրա մահը: Լուր ստանալով այս մասին՝ Մսերը 1866 թ. ապրիլի 13-ին արձանագրում էր իր օրագրում. «Մեռաւ Միքայել Նալբանդեանց խռովայույզ երիտասարդն, ի Սարաթով գաւառի՝ ուր աքսորեալ էր ի պատիժ յանցաւորութեանն ընդդէմ տէրութեան»: Ոստիկանական դեպարտամենտի գործերում մնացել է ռուսերեն անստորագիր մի դանոս, որ վկայում է նույնը: Ուղարկելով այդ գրությունը ժանդարմների շեֆին՝ ժանդարմական շտաբ-օֆիցեր Յանովը հաղորդում է, որ այդ թուղթը հասցրել է իրեն Նոր-Նախիջեւանի պատվավոր քաղաքացի Խալիբովը [51]: Այդտեղ նշված է Հայրապետյանի եւ յուրայինների մասնակցությունը Նալբանդյանի թաղմանը, այլեւ հիշատակված է հուղարկավորության հանդիսավորությունը: Ասված է, թե Հայրապետյանը Նալբանդյան եղբայրների ձեռքով ջանացել է ոչնչացնել հանգուցյալի ճամբրուկում մնացած «գաղտնի թղթերը»: (Այս գիտությունից երեւում է նորից, որ Խալիբ-Հայրապետյան կռիվները գժտություն էին առաջացրել նաեւ Նալբանդյանի  եղբայրների՝ Հայրապետյանական Ղազարոսի եւ խալիբական Գրիգորի - միջեւ: ) Ո՞վ է այս դանոսի հեղինակը — ինքը՝ Խալիբո՞վը, թե մեկը նրա մարդկանցից: Չգիտենք այդ եւ գիտենալու հարկ իսկ չկա, որչափ պարզ է ամենագլխավորը՝ գրության խմբակային, խալիբական, աղբյուրը եւ իր՝ Խալիբի կապը ժանդարմական օրգանների հետ: Նկատենք միայն, որ, ինչպես երեւում է նույն գործից, Խալիբից զատ, գաղտնի ոստիկանու. թյան հետ հարաբերության մեջ էր նաեւ քաղաքի տերտերներից մեկը՝ /577/ Եղիա Շապշնիկյանը. վերջինս նշում էր հատկապես Բալաբանյան քահանայի մասնակցությունը ցույցին: Յանովը զեկուցում էր, թե Նախիջեւանի նախկին քաղաքագլուխ Խալիբովը Նալբանդյանին հատկացրած մեծարանքը հակակառավարական ցույց է համարում եւ որ նա «Նոր-Նախիջեւանի ըմբոստ համայնքը կառավարության կարգադրությունների ենթարկելու համար նպատակահարմար է գտնում հեռացնել քաղաքից Հայրապետյանին, տեղակալ Կայալովին, մագիստրատի նախագահ Կարակաշին եւ Հայրապետյանի մոտ ծառայող փաստաբան Խլըճյանին: «Ժանդարմական վարչությունն այս կապակցությամբ գործ բացեց Հայրապետյանի եւ յուրայինների դեմ, վկա կանչելով Խալիբին եւ քաղաքի տերտերներին» [52]:

Նույն տեսակի դոկումենտ է նաեւ Սարգիս Ջալալյանի՝ Կովկասյան փոխարքայության Գլխավոր վարչության պետին 1867 թ. հունիսի 6-ին ուղղված մի գրությունը, որ կարդում ենք. «Այն կուսակցությունը, որ ճիգ էր թափում աննպաստ կարծիք առաջացնել Ներսեսի մասին, ինչպես հայտնվեց հետագայում, գլխավորում էր մի մարդ, որն իր կյանքի մի մասն անցկացրեց Պետրոպավլովյան բերդում եւ գերեզման իջավ իբրեւ աքսորական: Այդ մարդը Նալբանդյանն էր» [53]:

Այս բոլորի դիմաց լուռ չմնացին, հարկավ, նաեւ Նալբանդյանի բարեկամները: Վերագրելով նրա կալանքը բացառապես հակառակորդների քսություններին՝ նրանք լի էին ցասումի զգացմունքով դեպի այն մարդիկ, ովքեր գարշ մատնչությամբ խզել էին հրապարակախոսի ձայնը, գոցել նրա բերանը:

Հասկանալի է, որ դեպի Նալբանդյանը տածած նրանց համակրանքը Ռուսաստանի սահմաններում գտավ միայն զուսպ արտահայտություն: Այսպես, Խ. Ստեփանեի կիսալիբերալ «Հայկական Աշխարհ»-ը շատացավ միայն հայտնելու, թե Նալբանդյանի մահով «Մի մարդ պակասեցավ հայկական աշխարհից», որի կարճատեւ օրը «անխորհուրդ չէր հասկացողների համար»։ Պահպանողական Սիմեոնյանի «Մեղու Հայաստանի»-ն տպեց Նախիջեւանից ստացված մի թղթակցություն, ուր տրվում էր մեռածի կենսագրության համառոտ ուրվագիծը, եւ զգուշավոր խոսքեր ով դրվատվում նրա հասարակական վաստակը: Ալ. Երիցյանը «Վաճառական» թերթում զետեղած մասհագնույժի մեջ ասում էր. «Շատ քիչ են մեզանում առհասարակ նրա պես երիտասարդներ, որոնք իրանց գրչով շուռ ու մուռ լինեն տված հայութենին վերաբերած հարկավոր խնդիրները: «Հյուսիսափայլ» անունով Ժուռնալը կարող ենք հաստատ ասել, /578/ որ եթե ուներ արժանավորություն՝ լի էր միայն էս հանգուցյալի աշխատություններով, որոնք տպվում էին առհասարակ Կոմս Էմմանուել անունով» [54]:

Թեր ու դեմ վերաբերմունքը դեպի հրապարակախոսի հիշատակը ավելի սուր գրական արտահայտություն գտավ Ռուսաստանից դուրս՝ արտասահմանյան մամուլի էջերում: Հիրավի, որքան սխալվում էր Չամուճյանը, երբ ասում էր, թե Նալբանդյանը «ասուպ մըն էր, որ հյուսիսեն փրթավ արեւմուտք ընկավ» [55]:

Հաղորդելով Նալբանդյանի մահը՝ Մամուրյանը ողբում էր ազատության նահատակին. «Էհ, ստրուկ հայը, իր գովասանությունը, դամբանական ճառերը, ներբողները, ամիրային, մեծատունին, աստիճանավորին համար կպահե, իսկ ճշմարտության եւ ազատության նահատակի մը համար. արտասուք մ՚անգամ չունի…»: Մամուրյանը հարձակվում էր «Հայկական Աշխարհ»-ի վրա նրա ամոթխած նեկրոլոգի առիթով եւ մերկացնելով ցարիզմի հալածական քաղաքականությունը՝ վրիժառության կոչ անում ազգին: «Ինչպես Աբովյանը եւ իր մահը անհայտ եւ անվրեժ կմնան, — հարում էր Մամուրյանը, - նույնպես կմնան Նալբանդյանց։ եւ իր մահը մութին մեջ մեծազոր տերության մը շնորհիվը… Ռուսիո կառավարությունն անտի դատապարտությամբը բոլոր ազգը ի խոր խոցած եւ հայ երիտասարդության սրտին մեջ ատելության եւ վրեժխնդրության անշիջանելի կայծ մը ձգած է… Նալբանդյանցը, ինչպես կենդանության ատեն, նույնպես եւ մահվան հետեւ, պիտի գործե ազգին մեջ, քանի որ շղթան եւ սուրը չեն կրնար կաշկանդել եւ սպանել այն լուսատու գաղափարները, որոնց հռետոր կանգնեցավ նա, եւ որոնք իբրեւ ամպրոպային փոթորիկներ կորոտան թագադիր բռնավորներուն գլուխներուն վրա, մինչեւ որ փայլակն ու կայծակը պայթին եւ թագ ու գլուխ այրին տոչորին. վասնզի Նալբանդյանցը հավատքի մը համար, ճշմարտության եւ ազատության հավատքին համար, զոհ ընկավ… Նալբանդյանցի ազատական հայրենասիրությունն անդադար հրավեր մը ունի կարդալու մեզ եւ ազգը նվիրական պարտք մը կատարելու» [56]:

Արտասահմանյան մամուլի էջերում Նալբանդյանի մահվանն արձան - գանքեցին ոչ միայն նրա բարեկամները, այլեւ նրա հակառակորդները։

/579/ Երբ լուր ստացվեց Պոլսում տխուր դեպքի մասին, քաղաքի հայ վաճառատներում ցուցահանվեցին ցարական հալածանքների զոհ գնացած ազատության երգչի ու մարտնչողի լուսանկարները: Սակայն Պոլսում էր նաեւ, որ լույս տեսան Նալբանդյանի մահվան առիթով Չամուռճյանի այն տողերը, թե հանձին Նալբանդյանի «մոլորյալ մը իր պատիժը գտավ»: Ամենից վայրագորեն ոտնահարեցին հրապարակախոս, թարմ հողաթումբը նրա հակառակորդները նաեւ Զմյուռնիայում, ուր մեծարանքի ամենից գունեղ խոսքերով միաժամանակ հանդես էին եկել նաեւ նրա բարեկամները:

«Արշալույս Արարատյան»-ի էջերում տպվեց մի հոդված, որի հեղինակն ասում էր, թե Նալբանդյանը «ռուսիոբնակ հայ ազգը խռովության եւ երկպառակության մեջ ձգեց ոչ միայն յուր կենդանության, այլ եւ՝ յուր մահվան հետեւ», թե «ազգային երկպառակությունը խիստ ծանր եւ վնասակար կերպարանք մը ստացած է Նոր-Նախիջեւանի մեջ ի պատճառս փոխադրության եւ թաղման անդ դիակին հանգուցելույն»: Հոդվածի՝ այս մասը հավաստում էր կարծես Մամուրյանի խոսքը, թե՝ «Նալբանդյանցը ինչպես կենդանության ատեն, նույնպես մահվան ետեւ պիտի գործե ազգին մեջ»… Սակայն, ըստ էության, միմյանցից այս երկու կարծիքները տարբերվում էին այնպես, ինչպես կոտրած զանգակի խռպոցը անվթար զանգակի ձայնից: Իր ամբողջությամբ «Արշալույս Արարատյան»-ի հոդվածն անստորագիր մի պարսավագիր էր, որի բովանդակությունը մատնում է ծակամուտ հեղինակի ինքնությունը: Գրության թունոտ լեզուն, կղերամիտ զեղումները եւ ընդհանուր կոնցեպցիան, զրպարտության ցեխի մեջ բեկված պաշտոնական գդագրությունների մասին արված մատնանշումները, ինչպես եւ նրա չարանկատ իրազեկությունը Նախիջեւանի անցքերին, անկասկած են դարձնում, որ գրողն այլ ոք չէր, քան Այվազովսկին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր արդեն Կովկասում: Նկատենք, նախ, որ տպելով այդ հոդվածը՝ Զմյուռնիայի ռեակցիոն օրգանի խմբագիրը մեջբերումներ էր անում իր կողմից «արժանավոր» ինչ-որ նամակից, ուսկից դարձյալ լուտանքներ էին տեղում Նալբանդյանի հասցեին, եւ ուր միաժամանակ գոհունակություն էր հայտնվում նրան հասցված «արդար հատուցման համար»: 1867 թ. հուլիսին «Արշալույս Արարատյան»-ի խմբագիր Պալթազարյանը, նույն այն մարդը, որին Նալբանդյանը նշավակել էր որպես թյուրք եւ անգլիական կառավարություններին ծախված լրտեսի, գրում էր Մ. Մսերյանին. . «Աղաչեմ՝ ծանուցանել ինձ համառօտիւ թէ ինչ են կարծիք ձեր զհանգուցեալ Միքայէլէ Նալբանդեանց, զի այնինչ ոմանք բարձրացուցանեն զազգասիրութիւն նորա ցյերկինս, այլք իջուցանեն զնա ի դժոխս, իբրեւ երիտասարդ մի խառնակիչ, անհաւատ եւ ինքնահավան: Յուղարկեալ են /580/ ինձ ի Տփխիսէ ստորագրութիւն կենաց նորա, որ չարաչար դատապարտէ զնա» [57]: Պատասխանելով հարցումին՝ Մսերյանը գրում էր. «Նալբանդեանըն Դուք եւս դատապարտելով դատապարտէիք ապաքէն, եթէ գիտացեալ էիք գէթ զմի կամ զերկուս ի յոգունցն ապիրատութեանց՝ զորս գործեաց նա ի վնաս բազմաց՝ է զի յայտնի եւ է զի գաղտ. ի կտովքն բազմահնար մեքենաիւք, յորոց ի գիւտ ճարտար էր նա առաւել քան զվարդապետ իւր զՌօտէն (ջնջված՝ զԼոյոլա): Արդ հատուցումն արդարապէս հատուցաւ նմա, քանզի եւ Արդարոյն ոսկերք (ակնարկը Ներսեսի մասին է, Ա. Հ. ) բողոքեցին ի գերեզմանէ եւ Այն, որոյ դատաստան ոչ ներէ» [58]:

Նալբանդյանի շուրջն սկսված պայքարը կանգ չառավ այս կետի վրա: 1867 թվականին Եզյանին գրած մի նամակում Փիլիպոս Վարդանյանը հայտնում էր, թե Նալբանդյանի` գրվածներն ընթերցողների շրջանում անցնում են ձեռքից ձեռք, թե նրա երկերի վրայից խոհեմաբար ջնջում-անհետացնում էին Կոմսի անվան մակագրությունը, թեպետեւ նրա կենդանի անունը մնում է անջինջ ամենքի շուրթերին [59]: Զարմանալի չէ, որ համառությամբ շարունակվեր նաեւ հակառակորդների պայքարը Կոմսի գաղափարական ազդեցության դեմ: Կենդանի շահախնդրությունների եւ կարծիքների պայքարը նրա շուրջը շարունակվում էր անընդհատ:

Նոր թափ առավ այդ պայքարը 1868 թվականին, երբ լույս տեսան Փարպեցու «Թղթի» թարգմանությունն ու առընթեր բացատրականները: Այս գործը հրատարակել էր Նալբանդյանի համերկրացիներից մեկը՝ Մ. Տեր-Գրիգորյանը, կցելով գրքին նրա կենսագրականը: Փարպեցու «Թուղթը» Հին հայ գրականության դասական գլուխ-գործոց էր, որ Նալբանդյանի ջերմ՝ շնչով վերակենդանացված՝ պատմության հեռակայից արձագանքում էր ընթացիկ մարտերին, մերկացնելով հայկական ռեակցիայի սեւ` մռութն ու բամբասող երախը: Ոստիկանության դեպարտամենտի արխիվում գտանք ժանդարմական կապիտան Բելոցերկովսկու զեկուցագիրը, որի հիման վրա պահնորդական բաժանմունքը որոշել էր կասկածանքի ենթարկել Նալբանդյանի մասին գրող հեղինակներին՝ «Մեղու Հայաստանի»-ի խմբագիր Պ. Սիմեոնյանին եւ Մ. Տեր-Գրիգորյանին: Պարզ է, դարձյալ, որ հայերենին անտեղյակ կապիտանը ինքնաբերաբար չէր գործում, այլ որպես հիմք ուներ այն դանոսները, որ առատության եղջյուրից թափում էին նրա առաջ ոստիկանության դեպարտամենտի շեմքը մաշող խալիբականները: Մ. Տեր-Գրիգորյանի այն /581/ նամակներից, որոնք պահվում են Գրականության թանգարանում, տեղեկանում ենք, որ Նալբանդյանի կենսագրականը հոշոտվել է ցենզորի կողմից. թարգմանելով իր գրածը ռուսերեն՝ հեղինակը բողոքարկեց ցենզորական դատարանի առաջ գրաքննողի վարմունքը. սակայն նրա դիմումը մնաց անհետեւանք:

Բորբոքված պայքարը չմարեց նաեւ հաջորդ տասնամյակներում։

Դեռեւս 1867 թվականին Րաֆֆին գրի էր առել «Սալբի»-ի առաջաբանը, ուր դժգոհում էր «պաշտելի հայի» մահվան առիթով հայ մամուլի ցույց տված անտարբեր վերաբերմունքից: Մի այլ առիթով մասնավոր նամակում նա գրում էր. «Այդ հոդվածը գոհացուցիչ չէր ազգի այդ թանկագին զոհի ցավալի կորուստը նկարագրելու համար. Հյուգոյի գրիչը պետք է եւ Աբովյանի վառված, կրակված սիրտը: Մի՞թե այդքան կարճ պետք էր խոսել այն տղամարդի մասին, որ այնքան երկար ու սրտաշարժ ոճով խոսել էր մեր ազգային կարիքների մասին» [60]: Մեծարանքի խոսք ուղղելով նրան, որի անունն իրենց սրտում պիտի վառ պահեն հայ մարդիկ, Րաֆֆին Նալբանդյանի հիշատակին է նվիրում անդրանիկ իր վեպը, որի էջերում զգալի են վաղամեռ գրողի իդեական ազդեցության հետքերը: Հինգ տարի անց, 1873 թվականին, Րաֆֆին լույս հանեց իր «Փունջ» ժողովածուի առաջին հատորը: Այդտեղ «Նվեր…-ի հիշատակին» ոտանավորի մեջ նա ուրվագծում էր ժողովրդական վարի խավերից, չքավոր եւ Հալածական մասսաների միջից ելած Նալբանդյանի գրական պատկերը:

Րաֆֆու հետագա գրվածքներից եւս կարելի է բերել հիշատակություններ, որոնք վկայում են խոշոր այն տպավորությունը, որ արել է նրա վրա Նալբանդյան-մտածողը (մասնավորապես՝ նրա՝ «Երկու տող»-ը կամ «Երկրագործություն»-ը)։ Այսպես, Նալբանդյանին ուներ նա նկատի, երբ գրում էր. «Ամբողջ ազգի մտածողների մեջ ես միայն մի մարդ եմ ճանաչում, որ իսկապես հասկացել էր, թե ի՞նչ է նշանակում Արեւելկան խնդիր, եւ հասկացել էր այն ժամանակ, երբ այդ դիպլոմատիական տերմինը մեզանից շատերին ծանոթ չէր» [61]: Դարձյալ Նալբանդյանին նկատի ուներ նա, երբ առարկելով հայերին կրոնական ազգ համարողներին կամ հայերի գոյությունը եկեղեցու հետ կապողներին, գրում էր. «Հարցը պետք է լայնացնել ու կրկնել. «եթե մեր ազգը այսօր գոյություն ունի՝ դրանով մենք պարտական ենք մահմեդականության», ասել է մեր երիտասարդ մտածողներից մեկը» [62]: Մի վերջին անգամ Նալբանդյանը հրապարակ եկավ Րաֆֆու մոտ՝ «Կայծեր» վեպում, Համրի հմայիչ կերպարով: «Համր» անունը տալով այդ կերպարին՝ Րաֆֆին ուզում էր կար/582/ծես ասել, թե ներկայիս Նալբանդյանը զրկված է խոսելու հնարավորությունից, թե նրա մտքերը հնարավոր չէ հրապարակել ու քարոզել անկաշկանդ լեզվով։

Րաֆֆու ջերմ վերաբերմունքը բացառիկ երեւույթ չէր այդ պահին։ Նալբանդյանի հիշատակին ձոնում էին ոտանավորներ նաեւ ուրիշներ։ Գաղտնի տպում եւ տարածում էին նրա լուսանկարը «Հայրենիքի փրկիչ» դրվատականով, «Ազատն աստված» երգի մակագրով եւ այլն: Չկար վարժապետ, որ սովորեցրած չլիներ աշակերտներին «Իտալացի աղջկա երգը», «Մանկության օրեր»-ը կամ «Ազատն աստված»-ը, եւ չկար աշակերտ, որ արտագրած եւ տարածած չլիներ այդ երգերը: Այլ խնդիր է, հարկավ, թե ով ինչպես էր իմաստավորում դրանք: Հ. Հակոբյանը պատմում է այն տպավորությունը, որ մանկության իր օրերին արել է իր վրա երգեցողության ուսուցիչ Ավետիք վարժապետի կատարած «Ազատն աստված»-ը. «Այստեղ առաջին անգամ զգացի, որ բացեց հոգուս աչքը, ով որ թելադրեց սիրել ազատությունը, ներշնչվել նրա գեղեցկությամբ եւ Հմայքով… Ավետիք վարժապետի արտաբուղխ հյութալի, բամբ ձայնի հնչյունները գալիս էին բուրալի հոսանքով ներս խուժում պատանյակ սրտիս խորքերը՝ այլեւս այնտեղից դուրս չգալու մինչեւ այն օրը, երբ առաջին անգամ առնական հասակիս սկսեցի երգել միջազգային Ինտերնացիոնալը» [63]: Իր «Ինքնակենսագրական Հուշեր»-ի մեջ նորից շեշտելով «Ազատն աստված» բանաստեղծության արած ազդեցությունը՝ Հակոբյանն ասում է. «Խոստովանում եմ, այդ բանաստեղծությունն էր, որ առաջին անգամ գիտակցորեն խանդավառեց իմ հոգին ու ազատասիրության գաղափարը ինձ համար դարձավ պաշտելի: Առավելապես նրա համար, որ մեծ հրապարակախոս-բանաստեղծի լուսանկարի շուրջը տեղի ունեցավ ցարական ժանդարմների շնորհիվ նրա բանտում կրած տանջանքների եւ թոքախտով մահանալու պատմությունը» [64] ։

70-ական թվականների Թբիլիսիի կյանքին վերաբերող իր հիշողությունների մեջ Ս. Քամալյանը գրում է. «Այն ժամանակ Նալբանդյանց Միքայելը հայ աշակերտության պաշտելի կուռքն էր: Շատ դժվար էին ձեռ ընկնում նրա «Երկրագործություն» կամ «Երկու տող» բրոշյուրները, բայց ամենն էլ փափագում էին անպատճառ մի անգամ կարդալ եւ, եթե հնար է, արտագրել, ծածուկ պահել: Բոլորն անգիր գիտեին նրա հրաշունչ «Ազատն աստված» բանաստեղծությունը, մի շատ սրտագրավ եղանակ ուներ, բայց քաղաքում երգել արգելված էր: Ոստիկանության աչքից հեռու երգում էին դաշտերում, բուսաբանական այգու կողմերում: /583/ Խիստ հազվագյուտ էր Նալբանդյանի լուսանկարը, ոչ մի գնով չէր ճարվում» [65]:

Գտնվեցին մարդիկ, որոնք Նալբանդյանի հազվագյուտ այս լուսանկարը բազմացնում եւ տարածում էին: Ե. Շահազիզը հրապարակեց մի տեղեկանք Թբիլիսիում լուսանկարչությամբ պարապած Ար. Շահպարյանի մասին, որը 1874–75 թթ. մեղադրվում էր Նալբանդյանի պատկերը տպելու եւ Երեւանի ու Թբիլիսիի հայ երիտասարդության շրջանում ցրելու համար [66]: Պահվում է 1879 թվականին ժանդարմական վարչության ցուցմունքով Թբիլիսիում ձերբակալված Տիգրան Նավասարդյանի — հետագայում նշանավոր հայ ֆոլկլորիստի — գործը, որը «ըմբոստության» համար փոքր-ինչ առաջ արտաքսվել էր Ներսիսյան դպրոցից եւ մեղադրվում էր «քաղաքական հանցագործ» Նալբանդյանի 500 օրինակ լուսանկարը «Ազատն աստված» երգի հետ միասին՝ տպելու եւ տարածելու համար: Հայ երիտասարդությունը, ասված է այդ գործում, համարում է Նալբանդյանին «ազատության համար տանջված մարդ»: Այս պատճառով է հենց, որ ոստիկանությունը պատուհասում էր նրա համակիրներին: Նավասարդյանը նկատվեց քաղաքական հանցագործ եւ պատասխանատվության կանչվեց ցարական քրեական օրենսգրքի 251 եւ 252 հոդվածների հիման վրա: Փոխարքայի կարգադրությամբ՝ նա դատապարտվեց վեց ամսվա կալանքի, որից հետո ենթարկվելու էր ոստիկանության վեցամսյա հսկողության: Ոստիկանության դեպարտամենտը հավանություն տվեց այդ կարգադրությանը [67]:

80-ական թվականների սկզբներին կովկասահայ նացիոնալ-նարդնիկները Նալբանդյանի «Երկրագործության» հետ էին կապում իրենց տնտեսական եւ քաղաքական հայացքները: Արսեն Թոխմախյանը, այդ հոսանքի ինքնատիպ հրապարակագիրներից ու գործիչներից մեկը, պատասխանելով Շիշմանյան-Ծերենցին (որը Թոխմախյանի վրա ստվեր ձգելու մտքով նրան համեմատել էր Նալբանդյանի հետ), գրում էր. «Ես բաղդավոր էի համարում, որ պ. Շիշմանյանը ինձ թշնամանում էր Մ. Նալբանդյանի շարքին: Հանգուցյալի հիշատակի հետ, ես ուրախությամբ կբարձրանամ Շիշմանյանների կառուցած կախաղանի վրա» [68]: Կովկասահայ մասսաների պրոլետարացումը կանխելու մտայնությամբ առաջարկելով սոցիալ-տնտեսական իր ռեցեպտները՝ նացիոնալ-նա/584/րոդնիկական հոսանքի մի այլ հրապարակագիր, Հովսեփ Տեր-Մովսիսյանը, գրում էր. «Մոտ քսան տարի ապրանից առաջ մի ճշմարիտ ազգասեր հայ երիտասարդ այս մեծ եւ նշանավոր խոսքն ասաց — «Երկրագործությունն է ուղիղ ճանապարհը»: Այն ժամանակ այս ձայնը չլսվեցավ, բայց կյանքը եւ իդեալները միշտ փոփոխվում են. այն միտքը, որ մի ժամանակ բոլորովին անհասկանալի է լինում, մի ուրիշ ժամանակում բոլորովին պարզվում է եւ ամենին մատչելի դառնում: Այժմ կարծես այդ երիտասարդի խոսքերն ընդհանրացել, ամենքին հասկանալի են դարձել, ժողովուրդն ինքն էլ սկսել է հասկանալ երկրագործության եւ առհասարակ հողի նշանակությունը: Տա աստված, որ մեր երիտասարդությունը ավելի խոր ըմբռնե հողի եւ գյուղատնտեսության մեծ նշանակությունը, որ մեր գյուղացիների մեջ խոր դրոշմվի գյուղատնտեսության կարեւորությունը, այն ժամանակ մենք կազատվենք եվրոպական հողային հարաբերություններից, եւ մեր գյուղացին ազատ ու անկախ հողատեր կդառնա» [69]:

Գ. Ղարաջյանի եւ նրա ընկերների՝ Թբիլիսիի հայ նացիոնալ-նարոդնիկական խմբակը 1884 թվականին տեկտոգրաֆով ընդօրինակել եւ տարածել էր «Երկրագործություն»-ը Թբիլիսիում, Բաքվում եւ Գանձակում [70]: Տասը տարի անց՝ հնչակյան օրգանները եւս փորձում էին երբեմն իրենց սոցիալ-տնտեսական խառնափնթոր տեսությունները ժողովրդականացնել Նալբանդյանի հաշվին. այս մտայնության արտահայտություններից էին Նալբանդյանի կյանքի եւ գործունեության ժողովրդականացման նրանց փորձերը 1894 թվականին Աթենքում լույս տեսած «Գաղափարն ամսագրի էջերում եւ ավելի ուշ՝ հնչակյան «ձախերի» շարքերից ելած Եր. Պալյանի՝ 90-ական թվականներին արտասահմանում կարդացած դասախոսությունը Նալբանդյանի տնտեսական հայացքների մասին, որոնք հետագայում վերամշակված ձեւով տպագրվեցին առանձին գրքով» [71]:

1905 թվականին, համառուսական ռեւոլյուցիայի շրջանում, ուժեղացավ Նալբանդյանի կյանքի ու գործունեության նկատմամբ եղած հետաքրքրությունը: Այդ ժամանակ է, որ Նոր-Նախիջեւանում ձեռնարկվեց նրա երկհատորյակի հրատարակությունը: Իր բոլոր թերություններով հանդերձ, այդ հրատարակությունը ընդառաջում էր ռեւոլյուցիայի տարիներին Նալբանդյանի նկատմամբ վերարթնացած պահանջներին: Նույն այդ ժամանակ է, որ Նալբանդյանի հողաթմբի վրա հուշարձան կանգնեցվեց՝ հրապարակախոսի ցարդ չգերազանցված դիմաքանդակով, որ /585/պատրաստել էր քանդակագործ Տեր-Անդրեասյանը: Խոշոր նշանակություն ունեցան մանավանդ «Исторический Вестник» եւ «Былое» ժուռնալներոամ՝ 1906 թվականին լույս տեսած ռուսերեն այն նյութերը, որոնք ընթերցողների առաջ բարձրացրին Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն գործունեության վրա իջած քառասնամյա վարագույրը: Այնուամենայնիվ, այս շրջանում եւս շարունակվում էին Նալբանդյանի երկերի հրատարակության ցենզորական հոշոտումները։

70-ական եւ հաջորդ տասնամյակների ընթացքում մեծ էր նալբանդյանի անվան հմայքը նաեւ արեւմտահայ միջավայրում: «Կարելի է ասել, — գրում էր Գ. Ղարաջյանը, — որ «Ազատն աստված» երգը ավելի շատ էր երգվում տաճկահայերի, քան ռուսահայերի մեջ: Ես առաջին անդամ 8-9 տարեկան հասակիս, այսինքն 60 տարի առաջ, լսել եմ եւ անգիր սովորել «Ազատն աստվածը» մի տաճկահայ երգեցողության ուսուցչից: Իմ մանկական հիշողություններից մինչեւ այժմ դուրս չի գալիս «ֆեսի» գլխին հիշյալ տաճկահայ երիտասարդ ուսուցչի պատկերը, որի հուժկու, խրոխտ ձայնով եւ «հեղափոխական» շեշտով երգված «Ազատն աստվածը» խոր տպավորություն էր թողնում մեզ՝ փոքրահասակ մանուկներիս վրա» [72]:

Հասարակ այդ ուսուցիչը չէ միայն, որ երգում էր «Ազատն աuտված»-ը «հեղափոխական» շեշտով: 1878 թվականին Պետրոս Ադամյանը եւս Պոլսի բեմի վրա հատուկ (շարժումներով» կարդում էր Նալբանդյանին «Ազատն աստված»-ն ու Պատկանյանի «Հիմի է՞լ լռենք»-ը) [73]: 1867 թ. Կ. Պոլսի «Արեւելյան թատրոնը», որին վեց տարի առաջ նշանավոր իր ճառով ողջունել էր Նալբանդյանը, Սետեֆճյանի «Վարդան Մամիկոնյան» ողբերգության ներկայացումից հետո բեմադրում է Սիբիրի ձյունապատ դաշտերից մի տեսարան եւ նրա միջին մենավոր մի շիրիմ: Հետզհետե բացվում է շիրիմը, բարձրանում է «Նալբանդյանի ոգին» եւ արտասանում «Ազատն աստված»-ը: Ինչ խոսք, որ մելոդրամատիկ այդ տեսարանը ցնցող տպավորություն պիտի աներ հանդիսականների վրա…» [74]:

Նալբանդյանի ժողովրդականությունը տարածվում էր նաեւ թյուրքահայ գավառների վրա, դառնալով նվիրական անուն դիմադրական տրամադրություններ ունեցող շրջաններում: Նույնիսկ Մկրտիչ Խրիմյանն էր։ երախտագիտության զգացմունքով հիշում «Ազատն աստված»-ի հայրենասեր երգչին [75]: Արփ. Արփիարյանը պատմում է, որ երբ 1876 թվականին ինքը եւ Փորթուգալյանը Հայաստանում ուսում տարածելու համար ձեռ/586/նարկել էին Արարատյան ընկերությունը կազմելուն, իր ցանկությունն էր «Նալբանդյանց» կոչել ընկերությունը: «Կովկասցի Հեղափոխական բանաստեղծը, — գրում էր Արփիարյանը, — գրավել էր մեր պատանեկության սրտերը: Սիպիր մեռած էր Նալբանդյանն իբրեւ հեղափոխական ու «Ազատն աստվածը» իր սրտեն դուրս ժայթքած էր մեկ ցասումով այն րոպեին, երբ կառքը իր դռան առջեւ կանգ առած էր զինքը մինչեւ Սիպիր քշելու: Հիմա ալ գիտեինք, թե ճշմարտությունը վիպական զրույցներով է խառն էր: Բայց «Ազատն աստվածը» միշտ մեր ազգային երգն էր, ով ինչ որ հավատացած էինք անջնջելի հիշատակ մը թողած էր սրտերնուս վրա» [76]:

Մի այլ տեղ Արփիարյանը նշում է աշխատանքի, արհեստի եւ հողագործության գաղափարներ քարոզող «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» գրքի թողած նկատելի հետքը իր եւ իր ժամանակակիցների հիշողության մեջ [77]:

Թյուրքահայ մի այլ գրող, Ս. Տեր-Սարգսենցը (Տեւկանց) գյուղացիության ռեւոլյուցիոն զարթոնքն արտահայտող «Շահենն ի Սիպիր» վեպում ոգեկոչում էր Նալբանդյանին՝ ծածկելով նրա ստվերը գյուղացիության նահատակված առաջնորդի փառապսակով։ Տեւկանցը վեր էր հանում ոչ թե Նալբանդյանի «ազգասիրությունը» կամ նրա «լուսավորչությունը», այլ նրա ագրարային ծրագրի ռեւոլյուցիոն նշանակությունը։ «Ես տնտեսական խնդիր հարուցի, — ասում էր վեպում ոգեկանչված Նալբանդյանը, — յուրաքանչյուր մարդուն ապրելու չափ հողի սեփականության իրավունք պետք է, ասացի, եւ տերության, եւ ժողովրդյան շահն այս միջոցով կարող է բարեկարգել ազնվական հողատյարք մատնեցին զիս իշխանության, թե մեր ճորտեր՝ ստրուկները մեր դեմ կգրգռե: Իշխանության պաշտոնյայք զիս կանչելով՝ ասացին. «Լսեցինք թե՝ երկրագործություն շատ կսիրես, Հրամմե Սիպիր, ուզածդ չափ հող կա հոն, վարել ու ցանե…» [78]: Վեպի հեղինակն անդրադառնում էր Նալբանդյանին նաեւ Աբովյանին նվիրած իր մի ոտանավորի մեջ.

Աղոթե երկնից, որ քու փոշիներ,

Եթե Ապովյան չեն հարուցաներ,

Թող Նալբանդյաններ շնորհեն հայ ազգին,

Որ մեր ազգության անհաշտ թշնամին,

Եթե աղվեսեն կը փախչի

Խիստ գայլաբերան հանդիպի [79]:

 

/587/ Հետագայոս Թյուրքիայում եւս հալածվում էին Նալբանդյանի անվան հետ կապված նման ելույթները։ 90-ական թվականների համիդյան ռեակցիայի պայմաններում լույս ընծայված «Շար հայ կենսագրությանց» պրակներից մեկում Ա. Այվազյանը հրամցրեց Նալբանդյանի կենսագրությունը` «Մ. Պայտառյան» անունի մեջ ծրարված: Հայ դասագրքերում տպվում էր «Ազատն աստված» երգը «Աշխատանք» խորագրի տակ եւ «ազատությունը» «աշխատություն» դարձրած [80]:

Մինչ այս՝ հայ լիբերալ բուրժուազիան աճապարում էր դեղթափ հնարել Նալբանդյանի անվան շուրջն արծարծվող ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական տրամադրությունների դեմ: Գր. Արծրունու շրջանում խմորվում է զրույց այն մասին, թե Նալբանդյանն ի վերջո «զղջացել» էր իր «անխոհեմությունը», թե թոքախտից հյուծված, բանտի տառապանքներից ընկճված, նա խորհուրդ էր տվել ուսանող Արծրունուն՝ «գործել բացարձակ օրինական ճանապարհի վրա, հեռու մնալ ռուս հեղափոխական գործիչներից», եւ թե Արծրունու վրա «խոր տպավորություն գործեց Նալբանդյանի այս խրատը» [81]:

Փոքր գրողները թվում են մեծ, երբ մեծերը հեռանում են հրապարակից: Մեր հիշատակած զրույցը տարածելու հետ միաժամանակ՝ Արծրունու աշակերտներն հավատացնում էին, թե իրենց ուսուցիչներից՝ Նազարյանցից եւ, մանավանդ, Արծրունուց է հենց, որ պետք է տոկունության եւ անվեհերության օրինակներ առնեին հայ մարտնչող հրապարակախոսության ռահվիրաները։ «Առաջադեմ հայ հրապարակախոսներից ոչ մեկը, — ասում էր Լեոն, — չուներ այն, ինչ գրում էր Արծրունին. ոչ Ստեփան Ոսկանը, ոչ Նալբանդյանը, ոչ Սըվաճյանը չկարողացան անընկճելի մնալ, մինչեւ ֆիզիկական ուժերի սպառվելը: Զորեղ էին այդ մարդիկ, բայց անհաջող հանգամանքները նրանցից ավելի զորեղ հանդիսացան եւ տապալեցին նրանց: Այդպես էլ պիտի լիներ, ուրիշ կերպ չէր կարող պատահել. առաջիններն էին նրանք: Եվ Արծրունին, կռվողի, հեղափոխչի, վերանորոգչի համար պահանջելով ավելի զորեղ, ավելի համարձակ, ավելի հանդուգն բնավորություն», իր սեփական պատ/588/կերն էր մեջտեղ դնում, իր բնավորության հատկություններն էր ձեւակերպում։ Նազարյանցի սկսած գործն անցավ մի այդպիսի բնավորության ձեռքը. դա ինքը Արծրունին էր, որ առաջ տարավ այդ գործը մեծ հաղթանակով: Արծրունին ուզոuմ էր, որ ամեն մեկն իր նման լինի. բայց այդ անհնարին է, Արծրունիները բացառիկ երեւույթներ են կազմում» [82]:

«Կռվողի, հեղափոխչի, վերանորոգչի» դասեր առնելու համար Նալբանտյանը հարկ չուներ Արծրունու հետքերով մաշելու Դոնդուկով-Կորսակովի կամ Շերեմետեւի նախասենյակները: Մարտական տոկունության դասերի կարիք զգալու դեպքում նա կգտներ անշուշտ ե՛ւ ավելի խելացի, ե՛ւ ավելի արժանավոր մենտորներ: Նախասենյակների շկոլան աննախանձ սրտով եւ առանց մտազղջման նա կարող էր վերապահել լիբերալ հետնորդներին…

Ինչ վերաբերում է այն խրատներին, որ, իբր թե, տվել էր Նալբանդյանը «Մշակ»-ի ապագա խմբագրին, վերհիշենք թեկուզ այն երկտողը որ նույն 1865 թվականին (երբ, որպես թե, տեղի էր ունեցել նրա հանդիպումը Արծրունու հետ) Նալբանդյանը Պետրոպավլովյան բերդից հասցլել էր Ան. Սուլթանշահի ձեռքը. այդտեղ նա որոշակի դիրքավորվում էր քաղաքական տիրող կարգերի դեմ: «Բարբարոս կառավարությունը, — ասված էր այդ նամակում, — էլ չգիտե ինչ միջոց գործ դնել ազատ խոսքը բռնաբարելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնելու նպայ: ակով: Ինձ արգելված է հայոց լեզվով նամակներ գրել, պետք է գրեմ ռուսերեն, բացի այդ, նամակներս պետք է կարդամ կոմենդանտի առաջ. բարբարոսի արարքն էլ ծայր սահման չունին: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ գուցե այլ նամակներ գրեմ մանրամասն տեղեկություններով քո հարցրած եւ մեկ Հետաքրքրած հարցերի մասին» [83]: Կամ վերհիշենք Աղայանի նույն ժամանակին վերաբերող վկայությունը: Պատմելով բերդից նոր ելած Նալբանդյանի հետ ունեցած իր հանդիպման մասին՝ Աղայանը գրում էր. «Բայց որքան զարգացել էր մտավորապես եւ որքան հետ էր թողել իրանից Նազարյանցին: Համակիր չէր այլեւս ոչ նրա լեզվին եւ ոչ նրա /589/ ուղղությանը, համարելով հետամնաց ու պահպանողական: Նալբանդյանը աշխարհից կտրվելով՝ չէր կտրվել ժամանակակից գրականությունից, շարունակ կարդացել էր միայնության մեջ եւ շատ էր մտածել» [84]:

Իրեն՝ Աղայանին Նալբանդյանը ոչ միայն խորհուրդ չտվեց հեռու կենալ ռեւոլյուցիոն շրջաններից, այլեւ ասում էր նրան, ըստ երեւույթին, դրա հակառակը, երբ հանձնարարում էր քաջ ուսումնասիրել սոցիալական գիտություններ:

Միայն դեմոկրատական բանակին պատկանող ժամանակակիցների Հակադարձ վկայությունները չեն, որ ջնջում են լիբերալ «Հիշողությունների» արժեքը: Նալբանդյանի բանտային երկերի ու նամակների մտառու ընթերցումն իսկ բավական է համոզվելու, որ ռուսահայ դեմոկրատիայի ղեկավարը դուրս եկավ Պետրոպավլովյան բերդից հագեցած ռեւոլյուցիոն ավելի հասուն եւ ավելի հետեւողական հայացքներով, քան ունեցել էր բանտ մտնելուց առաջ [85] ։

90 -ական թվականներին ինքը՝ Արծրունին հնարավոր եւ անհրաժեշտ էր համարում «խոհեմության» առաքյալ դարձրած Նալբանդյանի անվան հմայքով պարուրել բուրժուական ռեֆորմների իր այն առաջարկները, որ անհրաժեշտ էր գտնում ինքը հայ գյուղի զարգացման բուրժուական ուղիներն ապահովելու համար: «Դեռ երեսուն տարի առաջ, — գրում էր «Մշակ»-ի խմբագիրը, - Մոսկվայի «Հյուսիսափայլ» ամսագրի աշխատակից Միքայել Նալբանդյանց, արտասահմանում հրատարակած իր մի փոքրիկ բրոշյուրի մեջ հիմնվելով Ֆրանսիայի «ֆիզիոկրատների» քաղաքատնտեսական շկոլայի գաղափարների վրա, այն միտքն էր հայտնում, թե հայոց ազգի տնտեսական ապագան, հայերի տնտեսական փրկություննը լինելու է միայն հողի մշակության, հողագործության մեջ: Դրանով, հողի մշակությամբ պետք է պարապել եւ հայ ամբոխի մեծամասնությունը եւ դրա վրա պետք է դործ դրվեն եւ հայոց կապիտալները: Սակայն /590/ երեսուն տարի առաջ, որքան էլ արդար, օգտավետ լինեին այդ տեսակ մտքերը, Նալբանդյանցի խոսքերը չէին կարող իրագործվել, չէին կարող չմնալ «անապատի մեջ աղաղակող ձայն» [86]: Արծրունին կարծում էր, թե հասել է արդեն ժամանակը, որ իրագործվեն «Երկրագործության» հրահանգները «Հայոց կապիտալների» գործադրության մասին: Արծրունին լուծել էր «հայ ամբոխի մեծամասնությանը շահագրգռող հողային հարցը դեռ դրանից առաջ՝ խորհուրդ տալով նրանց վճռել ագրարային խնդիրը… կոլեկտիվ հողգնման միջոցով: Ասել է՝ լիբերալ հրապարակագիրը «լուծում» էր հողային պրոբլեմն այնպես, ինչպես այն «լուծել էին» ռուս ճորտատերերը — փրկավճարումների ձեւ ստացած առեւտրական կոլեկտիվ գործարքի միջոցով:

Մեկնաբանելով Նալբանդյանին «ի պատկերի իւրում»՝ Արծրունին վերցնում էր նրանից միայն այն, ինչ այժմեական էր թվում լիբերալիզմի տեսակետից եւ կարող էր ընդառաջել հողի կապիտալիստական շահագործման ծրագրերին: Փույթ չէ, որ իր իդեոլոգիայով եւ տնտեսական ընդհանուր իր կոնցեպցիայով Նալբանդյանը չէր կապված ֆիզիոկրատների բուրժուական տնտեսագիտությանը, ինչպես ասում էին Արծրունին եւ նրա հետքերը կոխկռտող ոմանք: Ֆիզիոկրատներին զբաղեցնողը ժողովրդի բարեկեցությունը չէր, այլ պետության եկամտի ապահովումը: Պուշկինի հերոսը, Ադամ Սմիթ կարդալուց հետո իսկ, այլ կերպ չէր ըմբռնում «ազգերի հարստության» պատճառները քննող գիտության առարկան.

 

И был глубокий эконом,

To-ecть, умел судить о том,

Как государство богатеет,

И чем живет, и почему

Не нужно золота ему,

Когда простой продукт имеет.

 

Ֆիզիոկրատիզմի հոր՝ Քենեի «Tableau économique»-ի էսլիգրաֆում իսկ ասված էր. «Pauvres paysans, pauvre royaume, pauvre royaume, pauvre roi. » (Ասել է. «Եթե աղքատ է գյուղացին՝ աղքատ է պետությունը, եթե աղքատ է պետությունը՝ աղքատ է թագավորը)։

Ֆիզիոկրատները վեր էին հանում հողագործության նշանակությունը, բայց պաշտպանելով տնտեսական պրոգրեսի շահը՝ նրանք չէին ելնում համայնքային հողատիրության վրա հիմնված մանր արտադրու/596/թյունից, ինչպես այդ անում էր Նալբանդյանը, այլ մասնավոր հողատիթության վրա հիմնված կապիտալիստական տնտեսությունից: Հողի կոնցենտրացիա խոշոր ֆերմերների ձեռքում եւ կապիտալի մասնավոր կուտակում գյուղատնտեսության մեջ - ահա այն դրույթները, որոնցով ֆիզիոկրատները տեսական հիմք էին կառուցում իրենց պաշտպանած. «բնական կարգի» կամ տնտեսական լիբերալիզմի համար, որի վերականգնման եւ պաշտպանության հոգսը նրանք դնում էին «լուսավորված» միահեծանության վրա:

Եզրակացությունը պարզ է: Մինչդեռ Նալբանդյանի՝ նպատակն էր խուսափել երկրի կապիտալիստական զարգացման ճանապարհից, Արծրունու նպատակն էր ապահովել երկրի կապիտալիստական զարգացումը: Նալբանդյանը ձեռք էր մեկնում «ազգային վաճառականությանը»՝ ելնելով «հասարակ ժողովրդի» բարեկեցության հեռանկարից: Արծրունին, ընդհակառակն, ձեռք էր մեկնում «հասարակ ժողովրդին»՝ ելնելով «ազգային վաճառականության» կապիտալիստական էվոլյուցիայի հեռանկարից: Ըստ Արծրունու՝ աշխատանքի եւ կապիտալի հակասությունը «Եվրոպայի գումարատեր հասարակության համար պատճառ է դառել անլուծելի եւ արյունահեղ խնդիրների»: Նալբանդյանը կարծում էր, ընդհակառակն, թե աշխատանքի եւ կապիտալի այդ հակասությունը «կանուխ թե ուշ, թեեւ սոսկալի փոթորիկներով, պիտի լուծվի»:

Որչափ առիթ եղավ հերքել Նալբանդյանի ֆիզիոկրատիզմը՝ անտեղի չէ փոքր-ինչ ծանրանալ նաեւ մի այլ տեսության վրա, որը փորձում էր ներկայացնել «Երկրագործության» մեջ զարգացված տնտեսագիտական հայացքները որպես յուրատեսակ «մերկանտիլիզմ»:

Իր մի աշխատության մեջ կանգ առնելով «Երկրագործության էջերում «ազգային վաճառականության» մասին Նալբանդյանի արծարծած հայացքների քննության վրա՝ բանասեր-տնտեսագետ Թադ. Ավդալբեկյանը առաջ էր քաշում հիմնական մի միտք. «Նալբանդյանի աչքում, — գրում էր նա, — աշխատանքի նպատակահարմար գործադրությունն ինքնըստինքյան արժեք չունի, որովհետեւ չէ մեծացնում ժողովրդի հարստությունը: Որքան էլ զարգացած լինեն երկրագործությունն, արհեստներն ու կամ արդյունաբերությունն, այնուամենայնիվ սրանք մի ազգ հարստացնել չեն կարող, եթե նրանց արդյունքները չեն արտահանվում արտասահման, եւ փոխարեն փող չի ներմուծվում: Ներքին շուկան, ներքին փոխանակությունը նշանակություն չունեն, որովհետեւ այս դեպքում նոր դրամ չէ մտնում հասարակության մեջ եւ մեկը հարստանալ կարող է միմիայն ի հաշիվ հարեւանի: Ժողովրդի հարստության աղբյուրն արտաքին առեւտուրն է, որովհետեւ արտահանած ապրանքի փոխարեն փող է ներս բերում հասարակության մեջ։ Այսպիսի առեւտրով պարապելու համար անհրաժեշտ /592/ է արտահանելու արդյունքներ պատրաստող արտադրություն: Արդյունքն, ապրանքն ինքնըստինքյան հարստություն չէ. իսկական հարստությունը փողն է, ոսկին ու արծաթը: Արդյունքն, ապրանքը լոկ միջոցներ եւ ույժեր են, որոնցով հնարավոր է քաշել ու ներս բերել դրսի հարստությունը — փողը, ոսկին կամ արծաթը» [87]:

«Երկրագործության» էջերում արծարծված տնտեսական հայացքներից անսպսասելի այս մտքերին հանգելուց հետո, հեղինակը իրեն իրավունք է համարել պնդելու, թե Նալբանդյանը ժողովրդի հարստության վերաբերյալ ունեցած իր հայացքներով մի «անկասկածելի մերկանտիլիստ» է, որը, ի տարբերություն առեւտրական բուրժուազիայի եւ կալվածատեր ազնվականության շահերին ընդառաջացած արեւմտաեվրոպական եւ ռուսական մերկանտիլիստների, հանդիսացել է «Հայ գյուղացիության թեորետիկը»: «Այս հետաքրքրական հայտնություն է, — հարում է Ավդալբեկյանը, — ոչ միայն հայոց գրականությունն ուսումնասիրողի համար, այլեւ ուշագրավ նորույթ նույնիսկ տնտեսագիտության պատմության հանդիսարանում» [88]:

Ավդալբեկյանի արած «Հետաքրքրական հայտնությունը» հանգչում է լիակատար թյուրիմացության վրա: «Երկրագործության» հեղինակը ոչ մի առնչություն չունի մերկանտիլիզմի որեւէ տարատեսակության հետ:

Նալբանդյանի նպատակն էր ազատել Հայաստանը եվրոպական գաղութ դառնալու սպառնալիքից: Որչափ այդ սպառնալիքը սկսում էր ռեալ կերպարանք ընդունել եվրոպական կապիտալին սպասարկող հայ վաճառականության ձեռներով՝ Նալբանդյանը կամենում էր «տնտեսական հեղափոխության» իր ծրագրով փոխել հայ վաճառականության տնտեսական եւ քաղաքական գործառնությունների բնույթը: Նա կամենում էր, որ առեւտրական միջնորդի իր պաշտոնով հայ վաճառականությունը սպապարկի ոչ թե եվրոպական կապիտալին, այլ հայ ազգի ընդհանրությանը, «հասարակ ժողովրդին» եւ առաջին հերթին՝ հայ գյուղացիությանը: Հայ գյուղացու արտադրած գյուղատնտեսական ապրանքների եվրոպական շուկաները արտածելու փոխարեն, ասում է Նալբանդյանը, հայ վաճառականը սովորություն է արել եվրոպացուց մանուֆակտուրան վաճառել հայ գյուղացիներին, ավերելով հայ ժողովրդի նյութական բարեկեցությունը: «Գրեթե ազգովին սովորություն առնել ապրանք գնել Եվրոպայից, մինչեւ ինքյանք կրկին անգամ պիտի կարողանային վաճառել նորան, դրամ ուղարկել Եվրոպա մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկին եւ արծաթը դարձել է մի առասպել, եւ ուր ինքը տերությունը չգիտե թե ինչ /593/ ճանապարհով առնու Եվրոպայից, մեր կարողությունից վեր է այս un։ վորության հետ հաշտվիլ» [89]:

Նալբանդյանը համոզված էր, որ եվրոպական կապիտալին սպասարկող հայ վաճառականի հարստությունը դրված է անապահով հիմքերի վրա, որչափ նա չի դրված ազգային վաճառականության ամուր պատվանդանի վրա: «Ուր, չկա դուրս արտադրող զորություն, որ յուր կարգով դեպի ներս պիտի գրավեր դուրսի հարստությունը, այնտեղ մի ընկերության անդամ ուրիշ կերպ չի կարող հարստանալ, եթե ոչ նույն ընկերության մյուս անդամների հաշվով: Եվ այդ հարստությունը չէ, այլ պատահական հակումն հարստության կշռի երբեմն դեպի այս եւ երբեմն դեպի այն կողմը։ Այսօր դու ես հարուստ, վաղը ես կլինեմ, եւ այն ժամանակ քո հարստությունը անպատճառ պիտի նվազի» [90]:

Զարկ տալով «ազգային վաճառականության», ասում էր Նալբանդ: յանը, հայ վաճառականը մեծապես կբարձրացներ ոչ միայն իր, այլեւ ազգի բարեկեցությունը: «Վաճառականը ոչ միայն կազատվի եվրոպացոց համար ախ ու վախով եւ բյուր նեղությամբ գործ կատարելուց, ոչ միայն ինքնուրույնաբար կկանգնի յուր ոտքի վերա, այլեւ եվրոպական արծաթը եւ ոսկին ներս կհոսեցնե ազգի մեջ, եւ ինքը կշահվի տասնապատիկ ավելի եւ մեծ ու մեծ շահ կբերե ազգի ընդհանրության, որ է ազգի հիմքը, լծակը, շարժարանը։ Ընդհանրությունը կապահովվի, քանզի զորությունը կգրավե յուր կողմը, քանզի Եվրոպան կարոտ է նորան, քանզի, երկրի բերքերը դուրս տալով, յուր մեջ պիտի դարձնի դրամի շրջանառությունը» [91]: Ըստ Նալբանդյանի՝ առանց ժողովրդի բարեկեցությունն ապահովող «աշխատության» առեւտուրն ինքնըստինքյան չի կարող նպաստել ժողովրրդի բարեկեցությանը. «Թող հայ վաճառականը հազար տարի ապրանք բերել Եվրոպայից ու վաճառել, կամ որ նույն է, օտարի ապրանքը ուղարկել Եվրոպա, ազգին ոչ շատ կա եւ ոչ վնաս, որպես նաեւ ոչ ազգային վաճառականություն. վաճառականը թերեւս ինքը շահվի, դարձյալ ազգին բան չկա: Ինչ կօգնե սրա անհատական հարստությունը միլիոնավոր աղքատների ընդհանուր կարոտության» [92]:

Իր պաշտպանած այս հայացքներով «Երկրագործության» հեղինակը Հայ ժողովրդի հարստության հիմք կամ աղբյուր չէր համարում արտաքին առեւտրի միջոցով գանձվելիք փողը, ինչպես կարծել է Ավդալբեկյանը։ Ժողովրդի հարստության աղբյուրն ու հիմքը, դրա «ուղիղ ճանա/594/պարհը», նա տեսնում էր ոչ թե արտաքին առեւտրի կամ դրա միջոցով գանձվող փողի, այլ երկրագործության մեջ:

— «Երկրագործությունը — գրում էր նա — ունի հիմք, նա ունի հող, նորա ձեռքում կա նյութ, որ ասել է տույժ եւ կարողություն դրամի համազոր… Աշխատությունը առանց նյութի եւ առանց հիմքի, հասարակաց վերաբերմամբ, չունի այն ույժը եւ զորությունը, երբ նորա հետ զուգընթաց է նյութը, երբ այդ բոլորը հաստատած է հիմքի վերա» [93]:

Նալբանդյանը հարստության միակ ձեւը չէր համարում փողը կամ դրամը եւ խիստ հարաբերական էր համարում փողի կամ դրամի արժեքը։ «Դրամի արժեքը — գրում էր նա — պայմանական մի բան է, նորա զորությունը կամ անզորությունը, նորա բարձրանալը կամ ցածրանայի կապված է այն նյութերի շատության կամ սակավության, որոնց հետ կենթադրվեր փոխանակել դրամը: Թանգությունը եւ դրանքի արժեքի ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգմանել պակասություն եւ կարոտություն այն նյութերի, որոնց հետ պիտի փոխվի դրամը. այստեղ կամքը կամ հաճույքը հանդես չունի… Ապա եթե երկրագործությունը ծաղկի, դրամի հետ փոխվելու նյութերը առատանան, դրամը չի կարող կենտրոնանալ զանազան ձեռքերում, հասարակ ժողովուրդը, յուր պատրաստած նյութերի զորությամբ, կցրվե նորան, որով ոչ միայն դրամի շրջանառությունը կմտանել ժողովրդի մեջ, այլ դրամի արժեքը եւս կբարձրանա նյութերի շատության չափով» [94]:

Ընդգծելով երկրագործության նշանակությունը՝ Նալբանդյանը չէր անտեսում նրա հետ կապված խոշոր արդյունաբերության դերը: Նա վեր էր հանում նաեւ երկրագործությանն ու արդյունաբերությանն սպասարկող ազգային մի ռեւտրի դերը, սակայն այն չէր դարձնոս նրան առեւտրական ակտիվ բալանսը ֆետիշացնող մերկանտիլիստ: Վճռական այդ կետում Նալբանդյանը այնքան էր հեռանում մերկանտիլիստներից, որ բացազում էր անգամ փողի ու մետաղի ուրույն արժեքը: Դրամի ու մետաղի . արժեքի անկումը կամ բարձրացումը, նրա կարծիքով, կախված են բացառապես գյուղատնտեսական ապրանքների առկա քանակից:

Ե՛վ մերկանտիլիստները, ե՛ւ ֆիզիոկրատները կապիտալիզմի գաղափարախոսներն էին, մինչդեռ Նալբանդյանը՝ ելնում էր կապիտալիզմի ժխտման ձգտումից: «Տնտեսական հեղափոխության» շրջանցումով նա մտահոգված էր վերացնելու հայ ժողովրդի կապիտալիստական էվոլյուցիայի հնարավորությունը:

/595/ Նալբանդյանին զբաղեցնողը ոչ թե կապիտալիստներին կամ կալվածատերերին սպասարկող պետության եկամուտների, այլ ժողովրդի բարեկեցության խնդիրն է. պետական եկամուտների եւ ժողովրդի բարեկեցության գաղափարները ոչ թե համընկնող, այ իրարամերժ գաղափարներ են նրա մոտ:

Հանգամանքներ են սրանք, որոնք գաղափարական անջրպետներ են ստեղծում ոչ միայն Նալբանդյանի եւ ֆիզիոկրատների, այլեւ նրա եւ մերկանտիլիստների միջեւ: