Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Բ)

/378/ ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ

ՆՈՐ ԳՐԱԿԱՆ ԼԵԶՎԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Նալբանդյանի լեզվագիտական նախապատրաստությունը: Լեզվի օրգանական տեսության հաղթահարումը: Հին եւ նոր գրական լեզուների հարաբերության պրոբլեմը։ Լեզվի եւ մտածության կապը։ Խոհեր նոր հայերենի «տաճկական» շարադրության մասին: Հայացք բարբառների ծագման մասին: Լեզվաշինարարության սկզբունքային հիմքերը: Քննական նկատողություններ։ Նոր գրական լեզվի տեսության անցյալից. Նալբանդյանի կատարած շրջադարձը նոր գրական լեզվի խնդրում: Նալբանդյանի դիալոգները: Գրական լեզվի հետագա էվոլյուցիան:

 

Հայերի ազգաշինության բնագավառում կրոնի դերը մերժելուց հետո, բերդում գրված իր էջերում Նալբանդյանը վերագնահատեց ազգաշինության մյուս գործոնների դերը: «Ի՞նչ մնաց մեզ անհատների հասարակաց ազգության անունով — հարցնում էր նա: — Կրոնը քանի՞սը հաշվեմ — լուսավորչական, հռովմեական, բողոքական, հունական» [1]: Ոչ թե կրոնը, ասում էր Նալբանդյանը, այլ լեզուն է միայն, որ դիմակայելով բռնարար ուժերին՝ ստանցնելու է հայ ազգի գոյության համար բարոկական շաղախի պաշտոն: «Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, — ասում էր նա, — որի ընդդեմ տկար են նաեւ միլիոնավոր բարբարոսների սվինները: Բնության ահարկու ուժից հետո, որպիսին են էլեքտրականություն, ջերմություն եւ այլն, լեզուն առաջին զորությունն է, որ հայտնվում է բնության մեջ բովանդակված բարոյական աշխարհում: Լեզուն է ազգությանց դրոշակը, լեզուն է նոցա որպիսությանց եւ վիճակի հայտարարը» [2]:

Բերդի առանձնության մեջ Նալբանդյանը մեծապես զբաղվում էր լեզվի ընդհանուր տեսության եւ նոր հայ գրական լեզվի ու քերականության խնդիրներով: Այս կապակցությամբ նա ձեւակերպեց հայացքներ, /379/ որոնք ցույց էին տալիս նրա փիլիսոփայական շրջադարձի արգասավորությունը նաեւ լեզվական խնդիրների լուսաբանության մարզում: Իր հերթին այդ խնդիրների պարզաբանությունը պիտի նպաստեր նրա փիլիսոփայական հայացքների բյուրեղացմանը:

Հարկավ փիլիսոփայական ուղիղ կողմնորոշումը բավական չէր լինի լեզվի հարցը մշակելու համար, եթե մշակողին ընտանի լիներ լեզվական կոնկրետ նյութը: Հայերեն գրալեզուներից ու բարբառներից զատ, Նալբանդյանը ծանոթ էր եվրոպական կենդանի լեզուներից մի քանիսին եւ, բացի այս, սովորել էր վրացերեն, թյուրքերեն, պարսկերեն, լատիներեն, հունարեն եւ եբրայերեն: Վերջին երկու լեզուները յուրացրել էր այնչափ, որ ձեռնարկեց Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության համեմատությանը հույն եւ եբրայական բնագիրների հետ: Մասնավորապես, անձնական բարեկամություն ուներ բանասեր Ֆիրկովիչի հետ, որ հեղինակավոր դեմք էր հին-եբրայերեն տեքստերի քննության բնագավառում: Հավանորեն, նրանից էլ նախնական ցուցմունքներ էր ստացել զբաղեցնող տեքստերի համեմատության մասին: Այս ամենից զատ, նշանակություն ազիտի ունենար նոր գրական լեզվի շուրջը արծարծված բանավեճը, աշխարհաբարի զարգացման ընթացքի մասին արվող դիտողությունները եւ, վերջապես, իր գրական փորձը:

1855 թ. ոտանավորների տետրակին կցված իր առաջաբանում Նալբանդյանը համեմատում էր լեզվի զարգացման ընթացքը «կենդանական թագավորության հասակի ընթացքին», դիտելով երկուսի մեջ հղության, ծննդի, տղայության, երիտասարդության, ծերության եւ մահվան մոմենտներ: Գրաբարի մանկության հասակը նա դիտում էր հին բանավոր գրակկանության մնացորդների մեջ. նրա երիտասարդությունը տեսնում էր Եղիշեի դասական լեզվի մեջ, որին հաջորդում էր լեզվի ծերության շրջանը եւ այլն: Ինչպես օրգանական մարմինները անմահանում են միայն իրենց հաջորդների մեջ, դիտում էր Նալբանդյանը, նույնը տեղի ունի նաեւ լեզվի կամ գրականության վերաբերմամբ:

Երեւույթների դիալեկտիկայի շարադրման այս ձեւը հանդիպում ենք նաեւ Բելինսկու մոտ, օրինակ՝ Դերժավինին նվիրած նրա հոդվածում: Ինչպես Բելինսկու, այնպես եւ Նալբանդյանի մոտ լեզվի զարգացման այս ըմբռնումը արտահայտում էր նրանց` վաղեմի իդեալիստական այն տեսակետը, որի համաձայն յուրաքանչյուր ժողովուրդ իր ծաղկման շըրջանում դառնում է պատմական պրոգրեսի դրոշակակիր, որից հետո լքում է ասպարեզը եւ թողնում, սուզվելով ծերության եւ զառամության մեջ: Նման ըմբռնումով Նալբանդյանը հակադրվում էր նրանց, ովքեր դիտում էին հայ լեզուն որպես աշխարհի ստեղծագործությունից ի վեր անփոփոխ մի բան:

/380/ Գրական հին լեզվի անմահությունը նա տեսնում էր գրական նոր լեզվի, աշխարհաբարի կենդանության մեջ եւ «ոչ թե յուրյան իսկ ծերության հասակի հավիտենական շարունակության մեջ, որ կարող է եգիպտական մումիայի նման գոյացած պահել միայն ձեւը եւ դրությունը, զըրկելով մյուս կենդանական ներգործութենից, ինչպես է այժմ մեր լեզուն» [3]: Այստեղից նա բնականաբար հանգում էր այն եզրակացության, թե՝ «պարտավոր ենք տածել եւ խնամել նոր բողբոջները, որ ունի սերմիսը ծառաջացած՝ խոստանում էին մեզ պահել նորա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու խնամք ունենալ նար լեզվի տղայական հասակի վերա» [4]:

Դժվար չէ տեսնել, որ Նալբանդյանը այդ պահին համարում էր նոր գրական լեզուն Տնի զարգացման բնական արդյունք: Այս մի տեսակետ էր, որից, ինչպես պիտի տեսնենք, նա հրաժարվեց հետագայում:

Լեզուների համեմատական ուսումնասիրությունից առաջ գիտնականները հաճախ դիտում էին ժամանակակից բոլոր լեզուները որպես հնարդարյան մի կամ մի քանի լեզուների «աղճատման» հետեւանք: Այսպես, Ռուսսոն ռուսաց լեզուն «աղճատված» հունարեն էր համարում:

Նոր հայ գրական լեզվի մասին գրող հեղինակներից շատերը եւս դիտում էին աշխարհաբարը որպես գրաբարի «աղճատմունք» կամ «խանգարմունք», համարում այն գրաբարի քայքայման» արդյունք: Մի հայացք էր այդ, որ ժամանակին բաժանում էին նաեւ Նազարյանցը [5] եւ հենց ինքը՝ Նալբանդյանը: «Մխիթար եւ մխիթարյանք» հոդվածով, խոսելով հայ գրականության անկման մասին, Նալբանդյանը գրում է. «Տխո՞ւր տեսարան, ողբալի դրություն, որի մեջ մեր սիրական հայոց ազգի կյանքը օրըստօրե վայրենացավ, նախնի ժամանակների հստակ հայախոսությունը աղավաղվեցավ եւ մի անմխիթար, աղջամուղջ գիշեր տարածեց առհասարակ Հայաստանի հորիզոնի վերա յուր խավար վարագույրը» [6]:

Մի այլ տեղ նա մեղմացնում է իր միտքը. «Մեր ժողովրդական լեզուն, — գրում է նա, — այնքան աղճատված չէ, ինչպես թվում էր մի մարդու առաջին անգամ. այն ավերանքը, որ կառաջացել են իտալականի եւ մյուս հռովմեական ասված լեզուների մեջ նայելով լատինականի ամբողջությանը, չկա մեր ժողովրդական լեզվի մեջ, համեմատելով մեր Հին լեզվի ամբողջության հետ, եթե մեք չստրկանանք որեւիցե գավառական բարբառի» [7] ։

/381/ Իր հայացքների զարգացման հաջորդ էտապուա Նալբանդյանը իստառ հրաժարվեց «ավերանքի» տեսությունից:

Դիտելով աշխարհաբարը որպես հայ ժողովրդի կենդանի լեզու, որ կոչված է բռնել մեռած գրաբարի տեղը, «Մեռելահարցուկ»-ում Նալբանդյանը առարկում էր նրանց, ովքեր, մեկնելով լեզվի «դասակարգայնության» սխալ տեսանկյունից, աշխարհաբարը համարում էին սոսկ ռամկական «ժարգոն»: «Ազնվական եւ ռամիկ լինելով մեր ազգի մեջ, պատճառաբանում էր նա, — չունինք եւ այդ կացությունների սեպհական բարբառներ. հին ու մեռած գրաբառ լեզուն ազնվական չէ, եւ ոչ կենդանի ժողովրդականը ռամկական, ինչպես մի քանի վայր ի վերո մարդիկ ասում են, որոնց մեջ եւ պ. Դյուլորիե ֆրանսիացին, որ մեր ժողովրդական լեզուն եւ առհասարակ կենդանի հայկական խոսքը անվանում է - jargon (իմա՝ աղավաղված լեզու, Ա. Հ. )» [8]:

Նկատենք անցողակի, որ ճշտորեն արձանագրելով այն հանգամանքը, որ «Հին ու մեռած գրաբառ լեզուն ազնվական չէ, եւ ոչ կենդանի ժողովրդականը ռամկական», Նալբանդյանը սխալվում էր պատճառաբա

նելով գրաբարի կամ աշխարհաբարի համաժողովրդական կամ համազգային դերը հայերի մեջ «ազնվական» կամ «ռամիկ» լինել կամ լինելու հարցի հետ: Որպես հաղորդակցման միջոց՝ լեզուն Հավասարապես սպասարկում է հասարակության անդամներին, հասարակության մեջ իշխած հարաբերություններից անկախ:

Անդրադառնալով գրաբարի ծագման հարցին՝ Նալբանդյանը մի այլ տեղ շեշտում է, որ գրոց լեզվի հիմքը կազմել է նրանից առաջ եղած ժողովրդական լեզուն: Առարկելով գրաբարյաններին՝ նա ասում էր, որ «այժմյան ժողովրդի լեզուն գրոց լեզվից ծառաջ է եղել եւ որչափ գրոց լեզուն հեռացել է ազգի կենդանի լեզվից, այնչափ կորուսել է յուր սկզբնական հատկությունքը, ստրկանալով այլ մերձավոր ազգերի լեզուների ազդեցության» [9]:

Նալբանդյանի այն մտքից, որ «այժմյան ժողովրդի լեզուն» ավելի հին է, քան նրա հիման վրա առաջացած գրոց լեզուն, չպիտի անել այն սխալ հետեւությունը, թե իբր, նրա կարծիքով, ժամանակակից աշխարհաբարը կանխել է գրաբարին [10] ։ Ճիշտ էր ըմբռնում Նալբանդյանի միտքը Ստ. Նազարյանցը, երբ վերը բերված նրա տողերի կապակցությամբ նկատում էր. «Արդարեւ հինգերորդ դարու գրոց լեզուն եղել չէ Հայաստանի ժողովրդի հին լեզուն, բայց հիմնած եւ հաստատած դորա վերա, /382/ եւ մատենագիրը գրելով յուր ընթերցող հասարակության համար կարող չէր այլ լեզու շինել, քան թե ինքը գտել էր ժողովրդի մեջ. եւ այդ ժողովրրդական լեզուն ամենայն տեղ եղած է, հայերի մեջ նույնպես, հիմքը եւ հաստարանը մատենագրական լեզվից հառաջ եւ շատ հառաջ» [11]: Փույթ չէ, որ ճիշտ շարադրելով Նալբանդյանի գլխավոր միտքը՝ Նազարյանցը անում էր դրանից սխալ եզրակացություններ:

Ժողովրդական բարբառների ծագումը Նալբանդյանն այլեւս չի կապում հին, «ազնիվ ու գեղեցիկ» գրաբարի ավերման հետ: Իբրեւ դիալեկտիկ՝ նա մերժում է այն տեսակետը, որ անտեսում էր լեզվի զարգացման պրոցեսը կամ տալիս նրա զարգացման մասին սխալ պատկերացում: «Եթե լեզուն չունի հին լեզվի ոլորուն ոճերը, — գրում էր Նալբանդյանը, — եթե չի կարելի նորում միմյանց քամակից շարել ասիական փքուռույց հռետորությամբ նույնանշան բառեր, եթե նոր լեզուն: ավելի պարզ ու անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակում թե նա ավերվել է, այլ՝ մանավանդ թե առաջ է գնացել» [12]: «Փիլիսոփայաբար ուղիղ մտածությամբ ոչ դրական կատարելություն կա եւ ոչ դրական ավերանք մի լեզվի, որ ժամանակների պիտույքին հարմար լցնում էր իր պաշտոնը: Նեղսրտություն է կատարելություն տեսնել, կատարելություն խոստովանել հին լեզուն տիրապես եւ աղճատանք համարել նորը դրականապես… Սոքա բոլորը տղայական չնչին եւ խելացնոր բաներ են, ձգտողություն բնության եւ անցած գնացած ժամանակի վրա բռնանալու: Լեզվի խորհուրդը ձեւի մեջ չէ, այլ իրի մեջ. եթե ես «հաց տուր ինձ» ասելով հասկանում եմ այն, ինչ որ 4 000 տարի առաջ հասկացնում էին «տուր ինձ զհաց» ասելով՝ լեզուն կատարում է իր պաշտոնը լիքը չափով… Ներկա եւ կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի գերին չէ…» [13]: «Բացարձակ ոչինչ չկա, - պարզաբանում էր Նալբանդյանը նույն միտքը մի այլ տեղ, այլ ամեն ինչ գնահատվում է հարաբերականորեն, որոշ հայեցակետից: Իսկ ի՞նչ է հայեցակետը: Հեղինակությո՞ւն: Եթե այդպես է, ուրեմն գովաբանված այդ հայեցակետն էլ ազատ չէ, այլ ստրուկ: Հայեցակետը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ըմբռնողություն ու ճաշակ, որոնք կենդանի մարդու ատրիբուտներն են, հետեւապես ժամանակի եւ քաղաքակրթության արգասիք» [14]: Վերջին տողերից ակներեւ է, որ Նալբանդյանն այլեւս չէր նմանեցնում լեզվի ծագումն ու զարգացումը օրգանիզմների առաջացման ու կերպարանափոխության: Լեզուն նրա համար հասարակական երեւույթ է, ենթակա պատմական հանգամանքների ազդեցության: /383/ Լեզուն նա անմիջորեն կապում է պատմականորեն զարգացող հասարակական մտածության հետ եւ մտածության զարգացման հետ լծորդում լեզվի զարգացումը:

Նալբանդյանի ընդհանուր հասարակահայացքի եւ, մասնավորապես, նրա լեզվատեսության համար խիստ բնորոշ է այն եզրակացությունը, որ հանում էր նա այն դրույթից, թե գեղեցկության մոտավոր սահմանը բնության նմանելն է: Ելնելով այդ մեկնակետից նա դիտում էր. «ուրեմն լեզվի գեղեցկությունը պիտի չափվի բնության չափով»: Սակայն բնության չափեր լեզվի նկատմամբ նա չէր կիրառում ուղղակի իմաստով: «Մենք արդեն խոսած ենք բնության ազդեցության մասին, բայց եւ այստեղ վերստին ասում ենք, որ լեզվի վերաբերմամբ միտքն է բնությունը: Լեզվի ձեւի վերաբերմամբ մտքի ձեւն է բնությունը» [15]:

Լեզվի եւ միջավայրի ներքին կապի միջոց էր տալիս Նալբանդյանին՝ նշմարելու լեզվի մեջ նրան պայմանավորող բնության ու պատմական կյանքի ցուցանիշը. «Լեզուն է ազգության դրոշակը, լեզուն է նոցա որպիսության եւ վիճակի հայտարարը: Չկա աշխարհիս երեսին ազգ, որ բարբարոս լինելով լիներ վսեմացած, չկա նույնպես ազգ, որ քաղաքագործվելով բարբարոս լեզու ունենար» [16]:

Եթե նկատի ունենանք, որ Նալբանդյանի մոտ «ազգություն» եւ «ազգ» հասկացություններն այս տողերը գրելու պահին նույնանում էին «ժողովուրդ» եւ «ժողովրդայնություն» հասկացությունների հետ, պարզ կլինի, որ որեւէ լեզվի «որպիսությունն ու վիճակը» նա կապում էր այդ լեզվով խոսող ժողովրդի պատմական կյանքի հետ, որ ճանաչելի հետքեր է թողել նրա լեզվի զարգացման մեջ: «Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մշակվում է ժողովրդի ըմբռնումների եւ քաղաքակրթության համեմատ» [17]: Այս միտքը ապացուցելու համար Նալբանդյանը բերում է անհաջող մի օրինակ, որով, այնուամենայնիվ, կամենում է ցույց տալ մարդուն շրջապատող պատմական հանգամանքների, պատմական-հասարակական դարաշխարհի ազդեցությունը «մտքի հայտարարի հանդիսացող լեզվի զարգացման վրա: «Եթե մնար հայկական անկախություննը, - գրում էր նա, — գուցե հայկական լեզվի տրամաբանությունն էլ մնար անարատ եւ այսօր իր տաճկական տրամաբանությամբ չվշտացներ մեր պարոնների կույս ականջը…»: Նա համոզված էր, որ «ազգը հազար տարիներով ծանր ստրկության մեջ շատ անգամ ստիպվել է կամ թաքուն խոսել, որ իր չարչարողը չտեսնե նորա խոսածը ու գլխին չզարկե, կամ պարապ միջոց գտած ժամանակը այնպես արագ խոսել, որ չար/384/չարողը վրա չհասնե, եւ այդ պատճառով բառերի ձայնավորքը թողնել կամ ձայնը չլսվելու համար ակռաները եւ պռոշները սխմած երկար ձայնավորները դեպի կարճ փոխել» [18]:

«Նախաշավիղ»-ի կապակցությամբ գրած գերմաներեն իր դիտողությունների մեջ տակավին Աբովյանն էր հայտնել այն սխալ կարծիքը, թե «ժողովրդի մեծագույն մասը, որ մնացել է Հայաստանում, դարեր շարունակ թյուրքական ժողովուրդների ազդեցության տակ լինելու եւ արտաքին ճնշման տակ կռացած լինելու, ուրեմն եւ ամենատարրական իմացություններից զրկված լինելու հետեւանքով՝ կենցաղի եւ տարազի հետ միասին ընդունել է նաեւ նրանց լեզվի կառուցվածքը» [19]: Նույն կարծիքից հեռու չէր նաեւ Նազարյանցը: Նրա ասելով՝ «Հայոց հստակ գրավոր լեզուն գնալով, ժամանակի կերպ կերպ ազդեցությունների տակ… պարսիկների, արաբացոց, սելջուկյան թաթարների եւ մոնղոլների ծառայության լծի տակ… պիտի այլանդակվեր եւ կերպարանափոխ լիներ ինչպես եղել է նույն իսկ ազգը եւ գրավոր մաքուր լեզուն նուազելով կամ վերջանալով, ալիտո է ժողովրդական բարբառքը զորանային եւ հաստատեին լուրեանց թագավորությունը հին լեզվի ավերակների վերա… Պարսիկ եւ Արաբացին հաղթելով հային, տուել են նորան անհամար բառեր եւ խոսքեր. բայց տաճիկը իշխելով քրիստոնյա հայի վերա խախտել է միանգամայն եւ նորա լեզուի հիմքերը, քերականական ձեւերը եւ բառերի դասավորությունը» [20]: Նոր հայերենի շարադասության ծագումը, նրա տարբերանքի գրաբարի շարադրությունից, ասում էր դարձյալ Նազարյանցը, արդյունք են գրաբարին համապատասխանող ժողովրդական հին շարադասության «աղճատման», հետեւանք՝ «տաճկական» շարադասության հայերենի վրա ունեցած ազդեցության:

Արմատացած մի կարծիք էր այն, որ մնացել էր «ավերանքի» սխալ տեսությունից: Հայ բարբառներից առաջացած աշխարհաբարի ագլյոնատիվ սիստեմը, «տաճկականի» եւ վրացականի հետ միատեղ, նույնքան բնիկ է, որքան եւ հայ հին գրական լեզվի՝ գրաբարի ֆլեկտիվ սիստեմը, որ համընկնում է իրանականին, ռուսերենին եւ հնդեվրոպական եւ այլ լեզուներին: Այս հիմք է տալիս ենթադրելու, թե աշխարհաբարի շարադասությունը եւս հիմնականում արդյունք է ներքին պայմանների եւ, համենայն դեպս, ծագումով ավելի հին է, քան տաճիկ կամ թյուրք-թաթարական ժողովուրդների բացարձակ տիրապետության կամ նրանց գերազոր ազդեցության դարաշրջանը:

Այս, իհարկե, չի նշանակում, թե թյուրք-թաթարական ժողովուրդնե/385/րի տիրապետությունը որեւէ ազդեցություն չի արել հայերենի զարգացման վրա: Պիտի միայն դիտել, որ ենթարկվելով նման ազդեցության՝ հալերենը հիմնականում պահպանեց իր քերականական կառուցվածքը:

Նշելով հայերենի եւ թյուրքերենի շարադասության համընկնումը՝ Նալբանդյանը չէր համառում իր տված մեկնաբանության վրա: «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում նա արդեն տրամադիր չէր ժողովրդական լեզվի «տաճկական» շարադասությունը վերագրել բացառապես տաճիկ ռեժիմի ազդեցության: «Այսօրվա օրս, — գրում էր նա, — մեր նոր լեզվի բաղդասությունը մեծ մասով թուրքի բաղդասության պես է. թուրքի՞ց է մտել, թե՞ ինչ բնական կամ ընկերական պայմանների տակ թուրքինը որ կերպարանագործվել է նույն պայմանների տակ ինքնուրույնաբար կերպարանագործվել է եւ հայինը՝ այդ մասին թող որչափ կամին լինին շատ կամ քիչ հավանական կարծիքներ» [21]: Շեշտելով հայ եւ թյուրք մասսաների «միօրինակ եւ միաձեւ աճելությունը», երկուսի «ընկճված եւ հարստահարված վիճակը»՝ Նալբանդյանը գտնում էր որ «հայը եւ թուրքը այդ տեսակ կապերով միմյանց հետ կապված լինելով, անշուշտ, հոգեբանական երեւույթներով իրարից չէին կարող հեռու լինել» [22]:

«Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մշակվում է ժողովրդի ըմբռնումների եւ քաղաքակրթության աստիճանի համեմատ, — հարոտ էր Նալբանդյանը։— Լավ է թե վատ, դա այլ հարց է, բայց փաստն այն է, որ նա, որպես ժամանակի լեզու, այնպիսի անձեռնմխելի իրավունք ունի, ինչպես նրան նախորդող հին լեզուն» [23]:

«Ժողովուրդը թողել է կամ այսպես ասած վերապրել, անց է կացրել (пережил) իր մտքերը՝ հին լեզվով, հին ձեւով շարադրելու շրջանը եւ սկսել է գործածել նոր, վայրի, չմշակված ձեւը, ոչ թե նրա համար, որ առաջինը վատ է կամ այլանդակ է նորից, կամ ընդհակառակը՝ նորը լավ է եւ գեղեցիկ տնից, այլ նրա համար, որ հնացած-անցած ձեւերն այլեւս չէին համապատասխանում նրա մտքերի կառուցվածքին» [24]:

Նույն ըմբռնումը ի հայտ է բերում Նալբանդյանը նաեւ բարբառների ծագման հարցում: «Յուրաքանչյուր գավառի ժողովուրդը, — գրում էր նա, — այնպես միայն կարող է խոսել, ինչպես խոսում է ամբողջ ընկերությունը, որին անդամ էր եւ ինքը խոսողը: Իսկ այդ ընկերության՝ բարբառը կերպարանագործվել է աշխարհագրական եւ բնության ազդեցության տակ. պատմական դեպքերը չեն անցել նրա վրայից, առանց /386/ իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբառները նոցա անցուցած կյանքի բնական արդյունք են» [25]:

Հին գրական լեզուն նոր պայմաններում կորցնում է իր այժմեությունը եւ տեղ անում գրական նոր լեզվին, որ մշակվել է ժողովրդի նոր մտածության համեմատ: Լավ է գրական այդ նոր լեզուն թե վատ, այլ խնդիր է, բայց նա, իբրեւ ժամանակի լեզու, ունի նույնպիսի անձեռնմխելի իրավունք, որպիսին իր ժամանակին ունեցել է հին լեզուն: Նորը դառնում է նորմա նոր ժամանակի համար, ինչպես որ հինը նորմա էր հին ժամանակի համար [26]:

Լեզվի ծագման այս ըմբռնումը հնարավորություն տվեց Նալբանդյանին սկզբունքային ճիշտ հետեւություններ անելու նոր գրական լեզվաշինարարության մասին եւ հաստատուն ցուցաձողեր նշելու նոր գրականության գալիք օրվա համար: 

Գրական հին լեզուն, ասում է նա, վերապրած լինելով իր դարաշրջանը, անկարող է ընդառաջել նոր ժամանակաշրջանի պահանջներին, նոր կյանքը ձեւերին, նոր մտածության բովանդակությանը: Նա չի կարող լինել նոր գրականության լեզու: Գրականության աշխարհականացումը, նրա մերձեցումը ժողովրդի նոր պետքերին, հնարավոր է, եթե նոր գրականությունը զարգանա Ժողովրդի լեզվով, եթե այն հասկանալի լինի ժողովրդական մասսաներին: Ետ մղելով այն առարկությունը, թե աշխարհաբարի մեջ տիրում է տաճկական լեզվի տրամաբանության ձեւը, Նալբանդյանը գրում էր. «Թե տաճկի է, թե սատանայի՝ խնդիրը այդ չէ», այլ այն, թե այսօր նաեւ հայի սեփականն է, եւ հայը, չնայելով շատ գավառական տարբեր բարբառներին, այնուամենայնիվ միեւնույն տրամաբանության տակ է խոսում. այդ տրամաբանության ընդդեմ անկարելի է ուղղակի պատերազմ հայտնել. մեռած կենդանու մորթը առողջ կենդանու վրա չէ կպչում. չորացած ծառի ճյուղը կենդանի եւ թարմ ծառի վրա չէ ծաղկոսմ, կենդանի մարդը մեռյալի հետ չեն պատանքում. ամենքը ունի իր իրավունքը եւ սուրբ է» [27]:

Պաշտպանելով ժողովրդական բարբառների եւ նրանց հետ կապված նոր դրական լեզվի իրավունքը՝ Նալբանդյանը բնական եւ անխուսափելի էր համարում օտար բառերի օգտագործումը [28]: Նա դատապարտում է միայն օտար բառերի օգտագործման, այն չարարկումը, որ դիտել էր մասնավորապես հայրենի քաղաքում: Խոսքն այստեղ այն լեզվի մասին է, որի ատաղձը կազմում է օտար բառամթերքը, իսկ քերականական /387/ կառուցվածքից մնում են միայն օժանդակ բայերը կամ հոլովական վերջվածքները: «Նոքա մտածում են, — ասում էր Նալբանդյանը իր համ եր՝ կրացիների մասին, - թե որքան այլանդակեն յուրյանց լեզուն օտար բառերով, այնքան խելացի եւ բան հասկացող էին համարվելու, եւ այս պատճառով ամբողջ նախադասությունը շատ անգամ ռուսի անդեմ բայերից տաճիկ վերջավորություններով կամ թաթարի բառեր հայկական վերջավորություններով ծառայում են Նախիջեւանի ժողովրդին որպես միտք բացատրելու հնար» [29]: «Խառնիր քո սիրեկան խաշի հետ, - ասում էր նման երեւույթի մասին Աբովյանը, — ձուկ, շաքար, կանֆետ, չամիչ, չիր, խիզալիլա, տես ի՞նչ համ կունենա» [30]: Նալբանդյանը պաշտպանում էր փաuտապես Աբովյանի միտքը: «Չեղած ձեւը հում-հում օտարից առնուլ լեզուն կխանգարե», — գրում էր նա [31]:

Գրական նոր լեզվի հիմքը կազմելու է ժողովրդի կենդանի լեզուն: Նալբանդյանից առաջ նոր գրական լեզվի մշակման խնդրով զբաղվող հեղինակները հիմք էին ընդունում այս կամ այն բարբառը: Հայտնի է, օրի ակ, որ անցյալ դարի 20-ական թվականներին հայերի մեջ գործող գերմանական միսիոներները հայ նոր լեզվաշինության հիմք ընդունեցին Ղարաբաղի բարբառը: Ռուս պաշտոնյաներն իրենց հայերեն ազդերը տպում էին հաճախ Թբիլիսիի բարբառով: Աբովյանը հիմք ընդունեց` Երեւանի բարբառը, Կենտրոնական Ռուսաստանում փորձում էին կիրառել Աստրախանի հայերենը, Ախվերդյանը նախապատվություն էր տալիս Տարոնի գավառալեզվին եւ այլն: Նալբանդյանը գիտեր, անշուշտ, որ գրական լեզվի մշակման պրոցեսում այս կամ այն բարբառը գերակշռող ազդեցություն է նվաճում նոր լեզվի ձեւավորման վրա, դառնալով նրա բառատաղձի, քերականության եւ ուղղագրության գլխավոր շտեմարանը: Սակայն նրան զբաղեցնում էր ոչ թե լեզվի գոյացման տարերային պրոցեսը, այլ լեզվակերտման գիտակից պայքարը, լեզվի կերպարանագործման մարզում տարվելիք ակտիվ քաղաքականության ուղղությունը:

Լեզվաշինությունը, ասում էր նա, պիտի ընդառաջի լեզվի զարգացԺան ներքին օրենքներին, բխի ժողովրդի զարգացման ներքին պահանջներից: Կոպիտ ռեգլամենտացիան անտեղի է եւ վնասաբեր: Բանտից ուղարկած մի նամակում նա գրում էր. «Լեզուն որեւէ ուսմունք, այսինքն՝ գոկտրին, չէ… Այն չի կարելի քարոզել անգամ: Եթե հավաքես ամբողջ ժողովուրդը եւ աշակերտական նստարաններին նստացնես, — մի բան որ անհնար է, — դարձյալ ոչինչ անել կարող չես: Դա շատ նուրբ խնդիր է: Լեզուն տրակտատ չէ, չի շարադրվում: Լեզուն օրենք չէ, չի հրամանա/388/գրվում: Որեւէ մտքի արտահայտության լավագույն ձեւը, եթե գտնենք որեւէ գավառում, մենք պետք է մտցնենք լեզվի մեջ, բայց ոչ պարտադրաբար կամ պաշտոնապես, այլ որպես մաքսանենգ ապրանք, գաղտուկ, որպեսզի առաջ չբերենք դիմադրություն» [32]: «Լեզուն, — ասում էր նա մի այլ տեղ, — մի այնպիսի բան չէ, որ ով եւ երբ կամ ենա՝ ուզածին պես շինե, կերպավորե դըրան — հարկավոր է ժամանակ, շատ անգամ հարյուրավոր տարիներ չեն թողուլ փոփոխության կնիք, թող որ մի մարդ…» [33]: «Հայտնի է թե լեզուն չէ կարող կազմվել կամ փոխվել մի անհատի կամ խմբի ցանկությամբ եւ կամքով. լեզուն որպես ամբողջ ազգի սեփականություն, կազմվում է կամ փոխվում է նույնիսկ այդ ազգի միջնորդությամբ, որ առանց պատճառի, առանց հարկի, առանց որեւէ ազդեցության ոչ մի խոսք ավելացնում է եւ ոչ մի խոսք պակասեցնում կամ այլայլում…» [34]:

Նալբանդյանի լեզվաշինարարական ակտիվ քաղաքականությունը բխում էր համազգային գրական լեզու ստեղծելու նրա ստրատեգիայից: Նա առարկում էր նոր գրական լեզուն որեւէ բարբառի ստրկացնելու փորձ ձերի դեմ: Նրա հայացքն այս կետում մի հայտնի չափով համապատասխանում էր Նազարյանցի այն մտքին, թե նոր գրական լեզուն չընկնելով բացառապես որեւէ բարբառի ազդեցության տակ՝ պետք է զարգանա այն ուղղությամբ, որ «չինելով դոցա մասնավորապես սեփական, պատկանում էր բոլորին ընդհանրապես»: «Ոչ մինը հիշյալ բարբառներից, գրում էր Նազարյանցը, — չունի յուր մեջ առանձնապես գեղեցիկ եւ ընտիր աշխարհաբառ հայախոսությունը, որ սահմանված չափով գտնվում է միայն ամեն մի բարբառի մեջ» [35]:

Նալբանդյանը շեշտում էր գրական լեզվի եւ ժողովրդական բարբառների մեջ լինելիք տարբերանքը: Գրել պարզ՝ չի նշանակում լինել պարզունակ: Գրական լեզուն պետք է ազատ լինի գռեհկաբանությունից, արտահայտի բնական եւ հասարակական բարդ երեւույթներ, գիտական ստույգ մտքեր, հոգեկան խոր ու բարդ ապրումներ, լինելով միաժամանակ մատչելի ժողովրդին: «Հարգելով ժողովրդի իրավունքը, պաշտելով նոր լեզվի իրավունքը, — ասում էր Նալբանդյանը, — այնուամենայնիվ հարկ կա մատենագրի վրա խնամով եւ կամաց-կամաց ազնվացնել ամբոխի ձեւ ու ոճը, որչափ կարելի է միշտ զգուշանալով, որ տարապայման ազնվասիրությամբ բուն լեզուն անհասկանալի չդառնա ազգին, /389/ որովհետեւ այդպիսի դիպվածում բոլորովին ոչնչանում է լեզվի խորհուրդը» [36]:

Տակավին 50-ական թվականների իր գրվածներում էր Նալբանդյանը պահանջ դնում՝ «գրել ժողովրդական լեզվով, առանց ծառայանալու գավառական բարբառներին, միեւնույն ժամանակ ամբողջ պահելով լեզվի ժողովրդականությունը, մշակել այդ լեզուն՝ ներս բերելով դորա մեջ նոր… գաղափարներ» [37]: «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդես»-ի պերսոնաժներից մեկի բերանով նա հրահանգում էր՝ «գրել պարզ, առողջ, բնական, հասկանալի, առանց դպրոցական նեղ սահմանների, առանց ճարտասանական դիմակների» [38]:

Նալբանդյանն առաջիններից մեկն էր, որ «Մեռելահարցուկ»-ում գնահատեց «Վերք Հայաստանի»-ի իդեական արժեքը, բայց չէր կարծում, թե այդ վեպի լեզուն պիտի օրինակ ծառայի նոր գրական լեզվի համար, համարելով «Վերք»-ի լեզուն «շատ հաղթահարված տեղական բարբառից»: «Տեղական կամ գավառական բարբառը, — գրում էր նա Պռոշյանի վեպին նվիրված կրիտիկայում, — ազգի ընդհանուրի համար գործնական արժեք չունի, եւ նոր լեզուն այս կամ այն գավառական բարբառի տակ նույնպես ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպես հին լեզվի գաղափարը, ինչպես սորա ստրկության տակ աճած նոր լեզվի գաղափարը: Այս տեսակ մշակությունքը արդեն իրենց սկզբունքով հակասական են նոր լեզվի մշակության սկզբունքին, որ է, որքան կարելի է առավել շատ եւ առավել մեծ բազմության հասկանալի կերպով խոսել (ընդգծումը հեղինակինն է, Ա. Հ. ): Այս պատճառով նոր լեզուն պիտի նայվի եւ մշակվի ինքնուրույնաբար, առանց ամենեւին էին լեզվից խպնելու, առանց գավառական բարբառների կամ օտար լեզուների ազդեցության ստրկանալու: Բոլոր գավառական բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ կազմությամբ ավելի ընդունակ են կենդանի եւ ընդհանրության լեզվի վերայ պատվաստվելու, պիտի ընկնեն ճարտար հեղինակների քուրայի մեջ եւ այնտեղ քիմիաբար միանալով պիտի դուրս գան «ոչ որպես, թլպատություն կամ անթլպատություն, այլ որպես նոր արարած» [39]:

Նալբանդյանի հետին շրջանի լեզվական հայացքների համար եւս բնորոշ է նրա վաղեմի ձգտումը՝ ստեղծել համազգային գրական լեզու: Ծոցատետրի նկատողությունների մեջ նա նշում էր այս մասին. «Մեկ ազգը եւ դպրությունը մեկ եւ լեզու միայն պիտի ունենա» [40]: Բանտի գրված/390/ներում, վերադառնալով նույն խնդրին, նա ոչ միայն նշում էր լեզվական միության տեսական հիմքերը, այլեւ, ինչպես ցույց են տալիս Հայաստանի Գրականության թանգարանում պահված ձեռագիր նյութերը, այդ հիմքերի վրա կառուցվելիք լեզվաշենքի համար ատաղձ կուտակում։

Նալբանդյանը շոշափում էր համազգային լեզվի ձեւավորման ուղիներ, բայց չէր ձգտում արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրական բարբառների մեքենայական միավորման: Անտեղյակ չէր նա այն իրողությանը, որ ազգային գրական լեզուն նախապես մշակվում էր հայ գրականության արեւմտյան հատվածում: Բայց եւ գիտեր, որ նոր լեզվի պրոգրեսիվ ու անկաշկանդ զարգացման համար առավել նպաստավոր պայմաններ ուն են միայն արեւելահայ գրական լեզուն: «Առաջին անգամ մեր ժողովրդական լեզուն մամուլի տակ ընկավ Թյուրքիո մեջ, — գրում էր նա, — բայց պետք չէ մոռանալ, որ այն լեզվով գրվածների հեղինակքը կատարել էին այդ գործը ոչ թե իրավունք տալով ժողովրդական լեզվին, ոչ թե խոստովանելով հնի մահը, այլ ակամա եւ հարկից բռնադատված, որովհետեւ ժողովուրդը հինը չէր հասկանում» [41]: Այս պայմաններում առաջացած հայ գրական լեզվի արեւմտահայ տարատեսակությունն ավելի հեռու պիտի լիներ համայ ժողովրդական լեզվից, քան արեւելահայկականը: Ուստի եւ բնական է, որ համազգային գրական լեզու դառնալու համար արեւելահայ գրական լեզուն ունենար ավելի շատ ներքին հիմքեր:

Համազգային լեզվի մշակումը Նալբանդյանի համար չէր սահմանափակվում միայն բառամթերքի հանրացումով կամ բառիմաստների ճշտումով: Նրա նպատակը սոսկ լեզվի հնչյունաբանական, ուղղագրական կամ քերականական միակերպությունը չէր: Նա ընդգծում էր չեզվի հասարակական խորհուրդը, նրա կազմակերպական ֆունկցիան, նրա նշանակությունը հայերի ազգային-քաղաքական կոնսոլիդացման ու ինքն որոշման համար: Գրաբարյանները դիմադրում էին աշխարհաբարին մասնավորապես այն առարկությամբ, թե նրա հաղթանակի դեպքում առաջանալու է ոչ թե մի, այլ երկու գրական լեզու, արեւելահայ եւ արեւմտահայ աշխարհաբարը, ասում էին նրանք, դուռ է բացում ազգի երկփեղկման առաջ: Համազգային լեզվի իր տեսությամբ Նալբանդյանը դիմակայում էր այդ առարկությանը, բայց եւ միտում ավելի հեռուն: Համազգային լեզվի պահանջը նա կապում էր հայերի ազգային շարժումը ծավալելու, նրա քաղաքական տարողությունը ընդարձակելու խնդրի հետ: Համազգային լեզուն միաժամանակ լինելու էր նաեւ հայերի ազգային-ռեւոլյուցիոն շարժման հետեւանքներից ու ազգի քաղաքական վերամիավորման հզոր ազդակներից մեկը: «Առանց ընդհանուր միության լեզվի` /391/ ունայն երազ է հասարակաց ազգի առաջ գնալը», — ասում էր նա [42]: Նալբանդյանը գիտակցում էր ընդսմին գործի դժվարությունը: «Այս շատ զգուշալի եւ նազիկ խնդիր է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ, որ պիտի օրեօր իջներ իր բարբառի տակը, այլեւ մոտենար եւ միավորվեր իր եղբոր հետ: Արդարեւ կրկին շարժողություն եւ իր առանցքի վրա եւ դեպի մյուս իր նմանը» [43]: Գործը, նրա կարծիքով, պիտի առաջ տարվի ավելի ազատ, ավելի բազմակողմանի, ավելի հեռատես, օրեօր այս երկու բարբառների ներքին կապերը միմյանց հետ աննշմարելի կերպով պնդելով, ամրացնելով, օրեօր այդ բարբառքը միմյանցից բաժանող պատի այս աղյուսը, այն քարը, մյուս սյունը խլելով» [44]:

Նալբանդյանը դիտում էր հայ հին գրական լեզուն, գրաբարը, որպես հին հայերի համաժողովրդական լեզու: Գրաբարը, ըստ Նալբանդյանի, զարգացել էր ժողովրդական կենդանի լեզվի հիմքերի վրա եւ իշխել Հայաստանի պատմության այն էտապում, երբ, հաղթահարելով ցեզային մասնատվածությունը, հայ ժողովուրդը մտնում էր իր էթնիկական միասնության շրջանը: Անցնելով բարբարոսությունից քաղաքակիրթության՝ հայ ժողովուրդը կազմակերպում էր իր պետականությունը եւ մշակում համաժողովրդական այն լեզուն, որ հիմք դարձավ հայ հին գրականության:

Գրաբարի անկումը Նալբանդյանը կապում էր Հայաստանի պատմության այն շրջանի հետ, երբ հայ ժողովուրդը կորցրեց պետական անկախությունը: Գնալով թուլացավ ժողովրդի ներքին կապն ու միասնությունը. գրաբարը դադարեց լինել համաժողովրդական կյանքի հզոր ազդակներից մեկը: Կտրվելով ժողովրդից՝ նա դադարում էր ծառայել հայ հասարակական ամբողջությանը որպես հաղորդակցության գործիք: Գրաբարի կիրառումը սահմանափակվում էր սոսկ ժամասացության, եկեղեցական գրագրության եւ վանական գիտության պահանջների շրջանակով: Դադարելով լինել ժողովրդի հաղորդակցության միջոց՝ գրաբարը ենթարկվեց այն լեզուների վիճակին, որոնք իջնելով համաժողովրդական լեզվի դիրքից՝ ծառայում են հասարակության մի խմբակի, ի վնաս հասարակական մյուս խմբակների: Եթե ցեղային բարբառների հիման վրա զարգանալով գրաբարը ժամանակին հանդիսացել էր ժողովրդական լեզու, այնուամենայնիվ այն չբարձրացավ ժողովրդական լեզվի վիճակից, չդարձավ ազգային լեզու: Տնտեսական անհրաժեշտ պայմանների թացակայության եւ հայ ժողովրդի քաղաքական անկախության անկման հետեւանքով գրաբարը մատնվեց լիակատար կրախի: Դադարելով լինել՝ /392/ պետական լեզու եւ միաժամանակ չհանդիսանալով ազգ դարձող ժողովրրդի լեզու՝ նա դիմեց դեպի իր անկումն ու քայքայումը:

Նալբանդյանը աշխարհաբարը համարում էր համաժողովրդական նոր գրական լեզվի հիմք: Գործիք դառնալով հայերի ազգային կոնսոլիդացմանը, նոր գրական լեզուն պիտի դառնար նրանց ազգային-քաղաքական ինքնորոշման ու կուլտուրական զարգացման միջոցներից մեկը:

Մերժելով որեւէ բարբառով սահմանափակվելու փորձերը՝ Նալբանդյանը ելնում էր խոր այն գիտակցությունից, որ հայ նոր գրական լեզուն, որպես ազգային գրականության լեզու, պիտի ընդառաջի բարբառների համակենտրոնացման այն պրոցեսին, որ հանդիսանում է ազգակազմության պրոցեսի հատկանշական կողմերից մեկը: «Վերստին կրկնում ենք, — գրում էր Նալբանդյանը, - մինչեւ բոլոր գավառական բարբառներից ճամփաներ չբացվին դեպի գրական լեզվի կենտրոնը, սա ոչ միայն չի կարող ծաղկել եւ ուժ առնելով հանրական խորհուրդ ունենալ ազգի համար, այս կամ մի գավառի կստրկանա, կամ չորցած, սատկած, ամուլ ու անպտուղ կմնա, երկու դիպվածում էլ լեզուն հանրականության խորհուրդը կորցնելով ազգին համար կլինի չեղածի պես, իսկ ինքը ազգը կենդանի-գրական լեզվի կարոտ» [45]:

Նալբանդյանը հանդես էր բերում քաղաքական գործչի իմաստություն ու հեռատեսություն, երբ տակավին 19-րդ դարի կեսերին, չսահմանափակվելով Երեւանի բարբառի հիման վրա Աբովյանի ձեռնարկած լեզվաշինարարությամբ, շեշտում էր հայ բարբառների հետագա համակենտրոնացման պահանջը եւ մատնանշում համազգային գրական լեզու ստեղծելու անհրաժեշտությունը: Հայ ժողովրդի պատմության դժնդակ ընթացքի բերումով, առժամապես ապարդյուն անցան «կը»ական եւ «ում»-ական բարբառների հիման վրա ստեղծված արեւմտահայ ու արեւելահայ գրական լեզուները միավորելու ուղղությամբ նրա թափած ջանքերը: Սակայն Նալբանդյանի նպատակադրումը այսօր իսկ չի կորցրեց իր այժմեականությունը:

* * *

Նոր գրական լեզվի հետ կապված խնդիրների լուսաբանությամբ Նալբանդյանը հիմք էր դնում հայ գրական լեզվի իր ուրույն տեսությանը: Առաջինը չէր նա, որ առաջ էր քաշում մեզանում նոր գրական լեզու մշակելու հարցը: Նոր բերք էր այդ, որի սերմերը առաջուց էին ցանվել։ Գրական լեզվի խնդիրները Նալբանդյանից առաջ հուզել էին Աբովյանը /393/ եւ Նազարյանցը: Նրանք է, որ պայքար սկսեցին գրաբարյանների դեմ: Շարունակելով այդ պայքարը՝ Նալբանդյանը մտցրեց նրանց` հուզած խնդիրների մեջ ավելի մեծ պարզություն ու հետեւողականություն: Հարձակման անցնելով գրաբարյանների դեմ՝ նա վճռական ու բեղմնավոր դեր կատարեց նոր գրական լեզվի շինարարության ու նրա վերջնական հաղթանակի մարզում:

Գրական լեզվի շուրջը բորբոքված շարժումը բացառապես տեսական բնույթ չուներ: Այդ մի պայքար էր, ուր նոր գրական լեզվին թեր եւ դեմ հանդես եկող հեղինակների կողմնորոշումն ընդհանուր առմամբ կամ ընկնում էր 1840-60 թվականների ընթացքում հանդես եկած հոսանքների հասարակական-քաղաքական կողմնորոշումների հետ: Նոր գրական լեզվի մասին արտահայտվողների դիրքավորումը հիմնականում որոշվում էր ըստ այնմ, թե ինչ վերաբերմունք ունեին նրանք դեպի ժողովրդական այն մասսաները, որոնց լուսավորության գործին առաջին հերթին ծառայելու էր նոր գրական լեզուն: Հասկանալի է, որ դիմադրելով մասսաների հասարակական եւ քաղաքական ակտիվացմանը՝ կղերա-աղայական հոզանքի հեղինակները ժխտում էին աշխարհաբարի քաղաքացիականացման կարիքն ու պաշտպանում բացառապես իրենց շահերին սպասարկող գրաբարը: Նույնչափ հասկանալի է, որ հրահրելով մասսաների զարթոնքը՝ դեմոկրատ հեղինակները շեշտում էին նոր գրական լեզու մշակելու անհրաժեշտությունը եւ առաջ քաշում դրա առավել ժողովրդականացման ու համակենտրոնացման պահանջը: Եվ միթե հատկանշական չէ՞, որ նոր գրական լեզվի նկատմամբ պահպանողական եւ լիբերալ բանակների հեղինակները գրավում էին ռեակցիոն եւ պրոգրեսիվ այս հոսանքների միջեւ տարուբերվող դիրքեր, այս կամ այն չափով տուրք վճարելով մերթ նոր գրական լեզվի ժողովրդայնացման, մերթ գրաբարի շորշոփները աշխուժացնելու պահանջին:

Տակավին Աբովյանից առաջ կային հեղինակներ, որոնք գրում էին ժողովրդական լեզվով, սակայն ոչ մեկը նրանցից չսահմանազատվեց գրարայրից եւ առաջ չբերեց հայ գրական լեզվի պատմության մեջ այն հեղաբեկումը, որպիսին վիճակվեց Աբովյանին:

Աբովյանը առաջինն էր, որ սկզբունքորեն առաջ քաշեց եւ պաշտպանեց նոր գրական լեզվի գոյության իրավունքը: Նա էր որ դրեց աշխարհաբարի տիրապետության ու նրա հետ միասին նաեւ հայ նոր գրականության հիմքը:

Սակայն Աբովյանի նորարարությունը չի հատկանշվում միայն գրական նոր լեզվով: Նոր ստեղծվող գրականությունը հակադրվում էր հին իր ժողովրդայնությամբ, իր իդեական բովանդակությամբ, ազգային-լուսավորական իր նպատակասլացությամբ:

/894/ Աբովյանն ընկալում էր լեզուն որպես ժողովրդի ազգային առանձնահատկությունների, նրա ազգային կուլտուրայի, քաղաքական վիճակի եւ հոգեկան զարգացման արտացոլում: Այսպես ըմբռնելով հարցը՝ Աբովյանը կապում էր հայ գրական նոր «լեզվի խնդիրը հայ ժողովրդի ազատագրական բաղձանքների իրագործման հեռանկարների, նրա ազգային-քաղաքական ինքնորոշման համար տարվելիք պայքարի հետ: եւ Աբովյանի հիմնադրած նոր գրականությունը եւ նրա պաշտպանած նոր գրական լեզվի տիրապետության սկզբնավորումը նոր դարագլուխ են սկսում հայ ժողովրդի պատմության մեջ հենց նրանով, որ սերտորեն կապված էին նրա արծարծած ազգային-քաղաքական եւ ազգային-լուսավորական խնդիրների հետ: Աբովյանի հիմնադրած նոր գրականության իդեական բովանդակությունը, նրա պաշտպանած գրական լեզվի հասարակական դերը խորապես կապված են նրա հուզած այդ խնդիրների հետ: Առանց ազգային-քաղաքական եւ ազգային-լուսավորական այդ խնդիրների առաջադրման, միայն հենց աշխարհաբարի կիրառումը չէր կարող լիակատար հիմք տալ նոր հայ գրականության հիմնադիր համարել Աբովյանին:

Աբովյանը գրի առավ «Վերք»-ը նոր գրական լեզվով: Հիմնականում բարբառային ատաղձով կառուցված կամ, ինչպես ասում էր Նալբանդյանը, տեղական բարբառներից «շատ հաղթահարված» գրական նոր մի լեզու էր այդ, որ ուներ «մասնավոր նպատակ»՝ ընդառաջել մասսայական ընթերցողների – «Հարյուր հազարի»—  պահանջին. Աբովյանն այդ համարում էր միջոց՝ բարձրացնելու նրանց ընկալման մակարդակը ազգային-կուլտուրական եւ ազգային-քաղաքական նոր դարագլուխ սկսելու համար: «Ֆեոդորա»-ի առաջաբանում նա ասում էր, թե «մախսուս էս լեզվով գրեցի, որ գեղցիք էլ հասկանան, քաղաքացիք էլ»:

Որպես խոսակցական եւ դասատվության լեզու, Աբովյանի պատանեկության ժամանակ աշխարհաբարը գործածության մեջ էր ինչպես Լազարյան ճեմարանում, նույնպես եւ Ներսիսյան դպրոցում: Աբովյանի մտցնում էր այն նորությունը, որ կազմում էր աշխարհաբար դասագիրք, եւ ավելին. հիմք էր դնում նոր հայ աշխարհաբար գրականության, նկատելով այդ միակ հնարավոր միջոցը մասսաների լուսավորության: Նա գիտակցում էր գրաբարի խոշոր արժանիքները: Բայց համոզված էր նաեւ, թե գրաբարը հանդիսանում է ժողովրդի լուսավորության եւ, վերջին հաշվով, նաեւ նրա ազգային-քաղաքական դաստիարակության ու վերածնության խոչընդոտը:

«Նախաշավիղ»-ի մասին գրած գերմանագիր «Դիտողություններ»-ի մեջ Աբովյանն ասում էր, թե` «Լեզվի մեջ, ինչպես մաքուր հայելու մեջ, ցոլանում է մի ազգի առանձնահատկությունը, նրա կուլտուրան, մինչեւ

/395/ անգամ նրա քաղաքական վիճակը: Ինչպես առանձին անհատի մոտ տաթիքի աճման դեպքում, այնպես էլ յուրաքանչյուր ժողովրդի մոտ նրա հոգեւոր աճման կամ նվազման հետ միասին լեզուն էլ բոլորովին այլ կերպարանք է ստանում»: Անդրադառնալով հայերեն՝ Աբովյանը շարունակում էր. «նրանց ազգային ինքնուրույնությունն (իմա՝ անկախություննը, Ա. Հ. ) ու լեզուն (իմա՝ գրաբարը, Ա. Հ. ) հազարամյակներ (նկատի ունի Արշակունյաց պետության անկումը, Ա. Հ. ) առաջ կորել են, ամեն ինչ խորտակող ուժեղ հեղաշրջումների հորձանքի մեջ, որի նմանը հազիվ թե մի այլ աշխարհամասում եղել են: Որքան էլ հին հայերեն լեզուն իր արտակարգ հարստության, իր կատարելության եւ իր գրական արժեքի կողմից բարձր լինի, այնուամենայնիվ այդ լեզուն է միակ արգելակող պատճառը, որ խեղճ ժողովուրդը մինչեւ հիմա զուրկ է մնացել զարգացման միջոցներից» [46]:

Մտովին վերադառնալով դեպի այն դարերը, երբ հայ ժողովուրդի Տան դիսանում էր պետականորեն միացած ժողովուրդ, մի այլ գրվածքոմ Աբովյանն ասում էր, թե հայ ազգային փառքի գագաթը կազմում է նրա դասական անցյալը (իմա՝ Արշակունյաց դարաշրջանը, Ա. Հ. ), նրա մշակույթի այն դարաշրջանը, երբ իշխում էր «վսեմ գրաբառը»: Ազգի վերածնությունը նա պատկերացնոմ էր իրեն ազգի փառավոր այդ անցյալի հիմքերի վրա: Այնուամենայնիվ, նա համարում էր հայ լեզվի երկփեղկումը — գրաբարի եւ աշխարհաբարի տարանջատումը — մի երեվույթ, որ առկա էր արդեն հինգերորդ դարում եւ արգելք էր լինում, ոչ «երանելի թարգմանչաց» գրականությունը մատչելի դառնար «տգետ մարդկանց»: «Գրած գրքերը ասենք թե կարդացող էլ ըլում էր, ոչ միտքն էին հասկանում, ոչ զորությունը»: Աբովյանը համարում էր այս երեվույթը այն խոր պատճառներից մեկը, որ հայոց ազգը տկարանար, կորցներ «իր բոլոր գեղեցիկ հատկությունը» եւ ոչնչանար բարբարոս ազգերի ոտքերի տակ: Ազգը սուզվեց տգիտության անդունդը, մնաց անուսում ու անհաղորդ իր անցյալի գրականությանն ու պատմությանը:

Աբովյանի ցանկությունն էր, որ վերջ տրվի ազգի տգիտությանը, որ հայ մարդը կարդա գրաբար լեզվով գրված իր ազգի պատմությունը, «վառվի իր քաջերի հերոսությունների ոգով, այնպես ինչպես վառվում է հիմա իր երեխայությունից ի վեր, երբ թրքախառն իր լեզվով լսում է Քյոռ-օղլու, կամ Քյարամի գովքը» [47]:

Նորերս հրապարակված իր մի նախաբանում Աբովյանը գրում էր - «Գրաբառ լավ խոսալ ես էլ գիտեմ, ամա ես էլ ուզում եմ, որ մեր խալ/396/խը օգուտ ունենա, մեր ազնիվ ազգը, որ մինչեւ էսօր լեզուն փակվել, գրաբառը… չի կարում սովորել, չի հասկանում»: «Թող դու հասկանաս եւ իմանաս, — ասում էր նա ազգին, — որ քո հետ խոսալը ինձ համար ավելի քաղցր ա, քանց մեծ մեծ գրաբառ կոտրատել, էլ սրտումս դարդ չի մնալ: Տասը հազարը թող հասկանան ու կարդան, մեկ քանի ջուխտ ու կենտ խոսողի ասածին ու ծիծաղալուն գլուխս քաշ արած մտիկ կանեմ»: Աբովյանն այստեղ եւս «Վերք»-ի բարբառային աշխարհաբարին մոտենում է ժողովրդի վերադաստիարակման դիրքերից: Նրա համար դա «տասը Հազարի» հետ խոսելու, նրան հասկացնելու, սովորեցնելու միջոց էր ամենից առաջ [48]:

Աբովյանը պնդում էր, թե «Վերք»-ի լեզուն նպատակ չունի գրավել հին լեղվի թափուր գահը: «Նախաշավիղ»-ի երկրորդ վարիանտի առաջաբանում նա գրում էր, որ ինքը չի կամ ենում «բառնալ գլխովին զկիրառութիւն վսեմ լեզուի՝ որպէս ոմանք ի բարեմիտ անձանց բողոք բարձին եւ բառնան զինէն առ պարզամիտս»: Իմ նպատակն էր, ասում է նա, «նպաստ ինչ մատուցանել դիւրընտել՝ մերոյս համազգի մանկանց զառաջին անդ մուտս յուսումս գիտութեանց» [49]: Հավաստիացնում էր, թե հենց այդ նպատակով է կազմել «Նախաշավիղ»-ը, որը պիտի լինի դյուրատար ձեռնարկ մանուկների գրավարժության համար: Գրքի վերջում զետեղելով գրաբար հատվածներ՝ հասակավորների ուսուցման համար, գերմաներեն լեզվով գրած իր դիտողությունների մեջ հեղինակն ասում էր, թե գրաբար նյութեր է մատակարարել դասավանդման իշխող սովորությանը շատ դեմ զնացած չլինելու համար: Ուսուցիչների համար գրած նախաբանը հեղինակը հին սովորությամբ գրում էր դարձյալ ոչ թե դասագրքի բարբառախառն աշխարհաբարով, այլ ուսուցիչներին մատչելի գրաբարով: Սակայն Աբովյանի բուն նպատակը ո՛չ բարբառախառն այդ աշխարհաբարն էր եւ ո՛չ էլ գրաբարը, այլ նոր գրական լեզուն, որի մշակման համար նա գլխովին չէր մերժում գրաբարի օգտագործումը։ Հիմք ընդունելով ժողովրդի կենդանի լեզուն՝ Աբովյանը կամենում էր մշակել նրան այնպես, որ դուրս ձգելով իր միջից «թաթար» բառամթերքն ու դարձվածքները, մի հայտնի չափով մոտենա գրաբարին եւ միաժամանակ մատչելի լինի ժողովրդի ընդհանրությանը: Գերմանագիր դիտողությունների մեջ, խոսելով նոր հայերենի «թաթարական» բառամթերքի ու դարձվածքների մասին, Աբովյանն ասում էր, թե՝ «կարելի է լեզուն մաքրել դրանցից եւ լեզվին այնպիսի հաստատուն ձեւ տալ, որ /397/ գրաբառից շատ չշեղվի, սակայն այնպես, որ հասարակ մարդու համար իսկ հասկանալի մնա» [50]:

Դիմելով ժողովրդական բարբառի օգնությանը՝ «Վերք»-ի առաջաբանում Աբովյանն ընթերցողին ուղղում է հայտնի իր խոսքերը. «Թաք ըլի դու, իմ պատվական ազգ, քո որդու ասածը, քո որդու խակ լեզուն սիրես, ընդունես, ինչպես տերը իր մանուկի կմկմալը, որ աշխարհի չի փոինիլ: Երբ որ կմեծանամ՝ խրթին լեզվով էլ կխոսանք»:

  «Մեր գրաբառ լեզուն, — գրում էր Աբովյանը «Պարապ վախտի խաղալիք»-ի առաջաբանում, — անգին է, նմանը չունի, ինչքան լեզու էլ որ գիտեմ, մեկն էլ ա էն համը, էն քաղցրությունը, էն ճոխությունը չունի, բայց մեր վատ բախտիցը՝ հազարից մեկը չի հասկանում. ի՞նչ պետք է արած: Երանի էն սհաթին, որ մեր ազգը քիչ-քիչ կարողանա էս կորած գանձը գտնիլ ու իր լեզուն սովորի, իմանալ։ Բայց ո՞վ չի գիտի, որ արան շատ ժամանակ կուզի, ու մինչեւ էն ժամանակը մնալ, ո՞վ. գիտի մարդ սա՞ղ կմնա թե չէ»: Աբովյանի այս խոսքերը տարակուսանքի տեղ չեն թողնում, որ «գրաբառից շատ չշեղվող» նոր մշակելիք գրական լեզուն էր հենց այն «խրթին լեզուն», որ պիտի յուրացներ «խակ» լեզվով կմկմացող մանուկը հասուն տարիքում: Դա էր այն «կորած գանձը», որ պիտի վերագտնեին բարբառախոս մասսաները՝ սովորելով եւ իմանալով ազգային գրականության նոր լեզուն:

Աբովյանը երազում էր այն մասին, որ նոր գրական լեզուն հասնի նույն կատարելության եւ ժողովրդայնության այն աստիճանին, որին հասան իտալական գրականության մեջ Պետրարկայի կանցոնները:

«Երանի էն սհաթին, որ մեկ ազնիվ հայի ծնունդ իմ անպիտան գրությունը դեն գցի եւ ինքը նորեն էնպես գրի մեր քաջ հայերի պատմություննը, որ լսողը, կարդացողը վառվի, բորբոքվի, զարմանա, հիանա ու էն գրողի ղալամն ու գիրքը ինչպես Պետրարքինը՝ մասունքի պես պաշտի, ծոցում պահի» [51]:

Մտահոգված ոչ միայն ազգի դաստիարակության, այլեւ նրա գրական նոր կուլտուրայի խնդրով՝ բարբառագիր երկերից զատ, Աբովյանը գրի առավ նաեւ «վսեմ լեզվով» գրված մի շարք գործեր, որոնք հանդիսանում են հայ նոր գեղարվեստական գրականության անդրանիկ նմուշները:

Աբովյանից հետո գրաբարի եւ աշխարհաբարի փոխհարաբերության խնդրով զբաղվեցին նաեւ ուրիշները:

1851 թ. իր մի հոդվածում, ետ մղելով գրաբարյանների առարկությունները, Ռ. Պատկանյանը գրում էր. «Որպես թե եթե աշխարհաբառ /398/ լեզուն հասկարակյալ լեզու դառնա մեր ազգի մեջ, կանոններ ստանա, մաքրվի, հրահանգչի, գրաբառ լեզվին վնաս կլինի: Բայց չեն մտածում այն անձինք, որ մեկ հասարակյալ աշխարհաբառ լեզու ունենալն ավելի մոտ կբերե մեր ազգն գրաբառ լեզվին, քան այնժամյան անլեզու մնալն, որ յուրաքանչյուր գավառական լեզուներն այնքան հեռի են գրաբառ լեզվեն, որ երբ մեկ հայ մանուկ սկսում է հայոց գրավոր լեզուն սովորիլ, նույն աշխատությունն է քաշում մի օտար մեռյալ լեզու սովորելու եւ համար, զոր օրինակ քաղդեացվոց, արաբացւոց, սանսկրիտանոց եւ այլն: Որովհետեւ այս նպատակին հասնելու դյուրին եւ անվտանգ ճանապարհն այն է, որ յուրաքանչյուր ընթերցասեր՝ այժմյան աշխարհաբառ լեզվով հրատարակված հայերեն օրագիրները կարդա…» [52]: Նույն այդ միտքը Ռ. Պատկանյանը շոշափում էր նաեւ երեք-չորս տարի անց՝ «Գամառ-Քաթիպա» ժողովածվի չորրորդ տետրում, սակայն փոքր-ինչ մեղմաց ա է ձեւով: «Ակներեւ չէ՞ արդյոք եւս, — գրում էր նա, — թե ազգը բան հասկանալով պիտի լուսավորվի. գուցե նորա լուսավորության մեջ հետզհետե մտնի յուր էին լեզվի գոնե մասնավոր տեղեկությունը եւս… Գուցե զորացուցանելով մեր մեջը գրոց լեզվի տեղեկությունը՝ փոքր առ՝ փոքթ սովորական կլիներ մեզ համար վերջնույն կանոնները» [53]:

Բարեբախտաբար, Ռ. Պատկանյանի գրական պրակտիկան չգնաց այս կողմնորոշման ուղիով: Իր ստեղծագործությունների մեջ նա ջանք էր թափում գրել մի «ընդհանուր եւ ամենուն հասկանալի լեզվով»: 50–60-ական թթ. նա ստեղծեց գրական լեզվի ժողովրդայնությանն ընդառաջող այնպիսի գոհարներ, ինչպես «Մայր Արաքսի»-ն կամ «Քյոռ-Օղլու»-ն:

Ուշագրավ է հատկապես Ախվերդյանի տեսակետը: Տարված գրական նոր լեզուն գրաբարին մոտ բերելու մտահոգությամբ՝ Ախվերդյանը կարծում էր, որ եթե մշեցոց բարբառի, որի մեջ պահվել էր գրոց նախդիրների ու նազական մասնիկների հետքը, քննվի եւ բացահայտվի, պիտի գա մի օր, երբ այդ բարբառը կվերածվի գրական լեզվի: Նրան ձայնակցում էին ազգային-պահպանողականներից ոմանք: «Կռունկ»-ի հրապարակագիր Գ. Մուրադյանը նախապես դնում էր երկու գրական լեզվի պահանջ, մեկը՝ հին մատենագիրներն ուսումնասիրելու եւ եկեղեցու գործածական լեզուն հասկանալու, մյուսը՝ մտքերի ընթացիկ հաղորդակցության, ընտանեկան եւ այլ բանավոր պիտույքների համար: Ձգտելով, ի վերջո, երկու լեզուների միավորման՝ Մուրադյանը գրում էր. «Երկուսն եւս միանգամայն շատ հարկավոր են մեզ եւ առհասարակ մեր բոլոր բարեխոհ բանասեր հայրենակիցների փույթ եւ եռանդն այն է, որ աշխարհիկ /399/ բարբառներով գրվածքներ չառաջացնելով՝ ընտիր բառեր եւ դարձվածքներ մոռացության մթությունից լույս աշխարհք բերեն եւ գրաբառն ճոխացնեն: Գրաբառ լեզվի գրվածքներն արծարծելով՝ աշխարհաբառի խառնիխուռն եւ օտարահնչյուն բառերն վերջացնեն եւ գրաբառ լեզվի գեղեցիկ եւ ընտիր բառերով նրան մի գրականական ուղղություն տան եւ շինեն ընդհանուր հայ հասարակության լեզու եւ ոչ թե թողնեն օտարախառն այլանդակության մեջ, որ մի գավառի լեզվով գրածն մյուսն չհասկանա եւ հայը թարգմանչի կարոտի իրան Հայ հայրենակցի հետ խոսելու ժամանակ: Այս ընթացքը եւ ուղղությունը լեզվի վերանորոգման մասին շարունակվում է մեր ազգի մեջ եւ կշարունակվի բավական ժամանակ, մինչեւ որ գավառական աշխարհիկ բարբառներն եւ գրաբառն կտրիճ երիտասարդների գրիչներով հավաքվին միանան ժամանակին փորձնական բովի մեջ, ձուլվին եւ այն տիպն ու պատկերն ստանան, որին որ փափաքում է ազգի սթափության հոգին եւ կարոտիվ որոնում» [54]:

/400/ Մուրադյանից առաջ նման տեսանկյունից մոտենում էին խնդրին արեւմտահայ աշխարհաբարյաններից ոմանք: Անհնարին է, ասում էր Գր. Օտյանը նույն 1851 թվականին, հասարակաց լեզու դարձնել գրաբարն առանց աշխարհաբարի, պաշտպանելով առժամապես երկու գրական լեզու բանեցնելու միտքը: Օտյանը ենթադրում էր դարձնել աշխարհաբարը գրաբարի վերակենդանացման միջոց: «Որչափ վտանգավոր բան էր, — գրում էր նա, — սանդուղին վարի աստիճանը չկոխած խիստ բարձր ոստնուլ, որով կամ անկանիլ կործանիլ, կամ ելնել, բայց մեկ անդամը վնասելով: Ճիշտ այս օրինակիս նման է ահա, առանց ուրիշ միջոցի՝ մեկեն ի մեկ գրաբարը տարածիլ ուզելը, կամ այն է, որ երկու լեզու ունենալով եւ ոչ մեկը գործածելի ընելու կհասնինք, եւ հետեւաբար երկուքն ալ կորսնցնելով ազգային հառաջդիմության հույսն ալ կփճանա, եւ կամ ինչ եւ իցե գրաբար մը տարածելու ալ ըլլանք, հավիտյան խեղ կմնանք, երբեք գրաբարի ազնվության եւ կատարելության վերին սահմանը չենք կրնար կոխիլ, եւ ոչ իսկ վայելուչ ու պարզ գրաբար մը տարածել»: Օտյանի համար աշխարհաբարը ինքյան այլ բան չէր, քան գրաբարի «այլանդակ վիժածն»: Բայց, կարծում էր նա, որչափ հենց այլանդակ այդ լեզուն է, որ իշխում էր փաստորեն որպես հասարակաց լեզու, անհրաժեշտ է հենց այդ լեզուն նկատել որպես հին հասարակաց լեզվի վերակենդանացման միջոց: «Մեր հույսն այն է, - գրում էր Օտյանը, — որ այսպիսով քիչ-քիչ գրաբար լեզվին ոճերը մտցնելով աշխարհաբարին մեջ եւ բառերն ալ իրենց աղավաղ կերպարանքեն մերկացնելով եւ հին ձեւերնին եւ ույժերնին տալով, կրնանք օր մը անզգալաբար հասնիլ գրա. բարը հասարակաց լեզու ընելու: Աշխարհաբարը, որ գրաբարին այլանդակ վիժածն է, մեր առաջարկածին պես կոկված ու կանոնավորվող միջնորդ լեզու մը ըլլա գրաբարին ու ռամկորենին մեջ, երթալով իր բնիկ ձեւն առնում, այսինքն լեզվի կարգ մտնե իր ծնողին կատարելությունները ստանալով, որն որ մեր նախնիքներուն, եւ հավանականաբար առաջին մարդերուն եւ աստծո իսկ խոսած լեզուն է: Աշխարհաբարը հիմա այնպիսի հետախաղաց վիճակի մը մեջ է, որ ետ-ետ քշվելով, գրաբարեն հեռանալու եւ բոլորովին խանգարման վիհը անկնելու վրա է, եւ կվախgվի որ օր մը գահավիժի այն վտին մեջ, եւ այն ատեն վերականգնելն անկարելի ըլլա. մենք այնպիսի ճամփու մը վրա կառաջարկենք հաստա/401/տել զայն, որ փոխանակ ետ-ետ երթալու առաջ ընթանա եւ գրաբարին ծոցը դիմե» [55]:

Գրական լեզվի մասին սկզբունքային նոր տեսակետ առաջադրեցին արեւմտահայ գրականության մեջ Ն. Զորայանը եւ Ն. Ռուսինյանը: 1852 թվականին հրապարակած իր «Ընթերցասիրության» մեջ Ն. Զորայանը անհնարին էր համարում «ազգին այս ցրվյալ վիճակին մեջ գրաբար լեզունիս ընդհանուր լեզու մը ընել»: Զորայանի կարծիքով՝ ոչ թե գրաբարն է, որ պիտի դառնա համազգային լեզու, այլ աշխարհաբարն է, որ «զարդարելու ու տարածելու էր»: Ավելի հանգամանորեն զբաղվեց այս խնդրով Ռուսինյանը: «Եթե լեզվի մը արդի վիճակը, — գրում էր նա, — նախկին վիճակին հետ բաղդատվի, կտեսնվի, որ մի եւ նույն լեզուն հին վիճակին մեջ ուրիշ լեզու մըն է, նոր վիճակին մեջ՝ ուրիշ: Այս դեպը տեսնված է հայ, հույն, հռոմայեացի եւ այլ լեզոմներուն վրա, եւ յուրաքանչյուր գրաբառեն ծագած է իր աշխարհաբառը. ինչպես՝ հայերենեն արմեներենը, այսինքն՝ արդի լեզուն, հելլեներենեն՝ զումեքան, լատիներեւ են՝ իտալերենը եւ ֆրանկերենը եւ այլն» [56]: «Մեր աշխատության ընթացքին մեջ՝ արդի լեզուն գրաբաղին ըստ կարի մոտեցնելու նպատակն այ երբ եք աչքերնես չհեռացնելով, ուղիղ տեսությունն ու միաձեւությունչբ՝ մեզի երկու գլխավոր տեսակետներ եղած են: Ինչ որ գրաբառին մոտ երթալ կրնալով՝ ուղղության եւ միաձեւության դեմ կմեղանչեր, զանի հարկ կըլլար գավառական բարբառներու մեջ սովորույթ եղած կերպին հետեւեցնելով համեմատել մեր կանոնին» [57]: Ընդունելով աշխարհաբարը գրաբարից «սերվելուն եւ գրաբարին մոտեցնելու սխալ տեսակետները, Ռուսսինյանը, այնուամենայնիվ, վճռապես մերժում է աշխարհաբարի միջոցով գրաբարը վերակենդանացնելու տեսությունը: «Այսօր ազգին մէջ երեւցած գրվածներուն հարյուրին հինգը հազիվ գրաբառ է, իսկ իննսուն հինգը աշխարհիկ լեզվով է… Ո՞ր հայազգի չուզե գրաբառն իր ազգին բերնեն լսել. սակայն ո՞ր հառաջադեմ կուզե սուտ հուսով ինքզինք խաբել անկարելի բանին համար ու անդին ընելիք հարկավոր բանը զանց ընել» [58]:

Չանգիտանալով աշխարհաբարի կարեւորությունը եւ շարունակելով նրա գործնական մշակումը՝ հետագայում եւս շատերն էին համարում այդ աշխատանքը հին գրական լեզուն գրաբարին մոտեցնելու միջոց: Այսպես, 1855 թ. արգելքի տակ դնելով Ռուսինյանի «Ուղղախոսու/402/թյուն»-ը՝ Կ. Պոլսի պատրիարքարանը հրահանգում էր. «Մեր ազգին աշխարհաբառ լեզվին հիմը գրաբառն է, եւ հիմակու աշխարհաբառ լեզուլուս անկարգությունն ու անհամությունը մեջի օտար բառերն են. ուստի անոր մաքրությանն ու գեղեցկությանն օգնել ուզողը՝ միայն պետք է որ անոր մեջի օտար ու խորթ բառերը ու ոճերը դուրս ձգե, ու հնար՝ եղածին չափ անոնց տեղը գրաբառ բառեր ու ոճեր մտցնելով՝ գործծած լեզունիս մեր երանաշնորհ նախնյաց բուն լեզվին մոտեցնե: ԱԺա այս է խնդրույս վրա ազգին կամքը ու պարտքը, եւ այս պետք է ըլլա բոլոր ուսումնականաց ալ ջանքը ի պատիվ ազգին» [59]:

Պատրիարքարանի տեսակետը բաժանում էին անգամ արեւմտահայ մտավորականներից ոմանք:

Գրական լեզվի արեւմտահայ տեսաբաններից ոմանք, առարկելով: Սըվաճյանի «Մեղվին», գրում էին. «Ընտրենք աշխարհաբար մը եւ օրենի զարգացնելու եւ ծաղկեցնելու վրա ըլլանք, բայց ճամփ անիս եւ ծառաջացումնիս միշտ դեպի գրաբարը ըլլա եւ չէ թե ընդհակառակը» [60]: «Գրաբար լեզուն հանկարծ եւ որպես թե բոլոր ազգին միաբան հավանությամբ, աշխարհաբարը քշելով անոր տեղը չի կրնար անցնիլ. անոր ընդհանուր լեզու ըլլալն աշխարհաբարին երթալով դեպի գրաբարը մոտենալու համար ընելու քայլեր են կախում ունի: Արդարեւ աշխարհաբարն աս քայլերը քիչ շատ պիտի ընե» [61]: Անգամ Կ. Ութուճյանը, արեւմտահայ աշխարհաբարի մշակողներից մեկը, գրում էր, թե իր նպատակն է եղած տակավ առ տակավ մաքրել աշխարհաբարը ռամկական կոշտություններից եւ ըստ կարելույն մոտեցնել այն «մեր նախնյաց լեզվին» եւ իբրեւ ապացույց բերում էր իր բազմամյա խմբագրական եւ թարգմանչական փորձը: «Ես աշխարհաբառյան եղած եմ կարկին ստիպմամբ, իբրեւ հրապարակած գիր, բայց եւ միանգամայն մեր աշխարհիկ կամ ռամկորեն չեզոմն ըստ՝ կարի ուղղելու, կանոնավորելու եւ մեր գրոց լեզվին մոտեցնելու փույթ ունեցած եմ» [62]: Աշխարհաբարը գրաբարով սրբագրելու նմուշներ տալիս էր արեւմտահայ գրողներից Հիսարյանի, Թերզյանի, Պերպերյանի, Սեթյանի, Գարագաշյանի, Հակոբ Գուրգենի եւ մխիթարյաններից շատերի գրաբարախառն աշխարհաբարը: Դրանցից մեկը, Գարագաշյանը, գրում էր. ««Գրաբարի» ուսումը մեր ազգային նախակրթության դաստիարակության մեջ առաջին եւ գլխավոր մասը պիտի ըլլայ մինչեւ որ ազգին արդեն լեզուն ժամանակակից գիտնարար եւ գրագիտական պիտոյիցը բավական /403/ ըլլալու վիճակին հասնի: Եվ ո՞ գիտե թերեւս ան լեզուն որուն կարեւորությունը կզգանք եւ առ որ կդիմենք նույնիսկ մեր հին գրաբար երբեմն նաեւ մեռյալ կոչված լեզուն է» [63]:

Աշխարհաբարի իրավունքները պաշտպանող հեղինակներից շատերն առժամապես ընդունում էին ոչ թե մի, այլ երկու գրական լեզուների գոպակցության իրավունքը: Հին եւ նոր գրական լեզուները, նրանց կարծիքով, պիտի գործ են համատեղ, սակայն նրանք այդ լեզուները համարժեք չէին համարում: Նոր «ռամկական» լեզուն պիտի մշակել, զարգացնել, դարձնելով այն դյուրատար գործիք ու կամուրջ եթե ոչ հին գրաբարը վերակենդանացնելու, գեթ նրան մերձենալու համար:

Գրական ոչ թե մի, այլ երկու, հին եւ նոր, լեզուների գոյակցության սկզբունքը ըստ էության կոնսերվատիվ մի միտք է, որ հակասում էր հասարակական զարգացման պահանջներին: Գրական երկու լեզվի առկակությունը փաստ էր միջին դարերից ի վեր: Այդ միտքը չէին ժխտում անգամ մոլեռանդ գրաբարյանները: «Ամենայն ցանկացող աշխատիլ եւ գրել վասն հասարակաց, — գրում էր Առ. Արարատյանը, - ազատ է գրել, ո՞ր աշխարհաբառիւ եւ կամի առանց ձեռնամուխ լինելոյ ի նախկին մայր լեզուն, մեռեալ, անպիտան եւ աննորոգելի հնութեամբ ժանգոտեալ՝ զնա անտանելով…»: Կամ կարդացեք նույն հեղինակի այս տողերը. «Որպիսի՞ անվայելչութիւն եւ յանցանք դրեսցին ում եք, թէ ոմնիցի երկու ձեռք ագանելիս, մին՝ դիւրագին, կիսամաշ վասն հասարակ աւուր աշխատանաց, եւ միւսն ազնիւ, պատմական, ընտիր, նոր, անմաշ վասն տան դիզաւոր եւ մեծատօն աւուրց: Աշխարհիկ լեզու մեր թող համարեսցի զգեստ հասարակ աւուրց վասն հասարակ առարկայից պիտան եաց հասարակութեան, իսկ` գրոցն տօնահանդերձ վսեմ, ծայրագոյն եւ հատընտիր վասն շքեղահանդէս նիւթոց եւ ձեռնարկութեանց. որովհետեւ առաջինն դեռ զուրկ է յամենայն հարկաւոր միջոցաց եւ ի պարագայից. ուր ընդհակառակն երկրորդն լրիւ ունի զամ ենայն՝ եւ տէր եւ ծնող է նորա. ապա ոչինչ իրաւամբ կարեմք համարել զնա ժանգոտ եւ մեռեալ, եւ այդու զլանալ զնորա կենդանութիւն. որ կենդանի է ի սկզբանէ անտի եւ կենդանի մնա ցարդ եւ մնալոց է ցկատարած աշխարհի ի շրթունս եւ ի հոգիս ամենայն յարգողաց եւ գնահատողաց նորա» [64]:

Պարզ է, որ ամենից կատաղի գրաբարյաններն իսկ մենատիրական պահանջներ չէին անում գրաբար (տոնահանդերձի» համար, այլ միայն պաշտպանում էին նրա հեգեմոն իրավունքը «ամենօրյա աշխարհաբարի հանդեպ: Եվ պատահական չէ, որ նրանք իրենց պայքարը սրեցին միայն /404/ նրանց դեմ, ովքեր հրաժարվելով գրական երկու լեզվի սիստեմից, կամենում էին մենատիրության հասցնել նոր գրական լեզուն։

Առաջին հայ հրապարակագիրը, որ Աբովյանից հետո առաջ քաշեց ու բարձրաբարբառ պաշտպանեց աշխարհաբարի մենատիրության իրավունքը, Ստ. Նազարյանցն էր: Ուստի զարմանալի չէ, որ Նազարյանց: ժամանակ եւ Նազարյանցի շուրջն էր հենց։ որ բորբոքվեց ու ծավալվեց աշխարհաբարյանների եւ գրաբարյանների պայքարը: «Ի ժամանակս մեր, - գրում էր Արարատյանը, — յամենայն տեղիս, ըստ իւրեանց բարբառաց խօսին եւ տպեն բազում ինչ աշխարհաբառ, բայց ոչ ոք ի նոցանէ խօսի ինչ ընդդէմ լեզուին, եւ ոչ ոք ի նոցանէ այնքան ըմպածկ է զնա, որպես ուսումնականն Դորպատեան, որ անսանձ գրչաւ ոչ դադարի թափել զանարգանս ի վերայ լեզուին, ի վերա պաշտպանողաց նորա, տգէտս եւ իմաստակս կարդալով» [65]:

1846 թ. հրատարակած հայ նոր գրականության ռուսերեն տեսության մեջ Նազարյանցը եւս անհիմն էր համարում այն երկյուղը, թե աշխարհաբար գրականությոմն երեւալուն պես պիտի անհետանա ասպարեզից գրաբարը: Բայց արդեն «Յաղագս փորձական հոգեբանութեան ճառ»-ի առաջաբանում գրաբար լեզուն նա համարում էր «ժանգոտեալն աննորոգելի հնութեամբ չեզո». մերժելով երկու գրական լեզվի սիստմը՝ նա հրաժարվում էր գրաբարն իբրեւ գրական լեզու վերակենդանացնելու պատրանքից [66]:

  «Հեշտին եւս իցէ զմեռեալսն յարուցանել ի գերեզմանաց, քան ըզ-: բոլոր ազգ հայոց ի հնութիւն անդր վերածել»: Կամ՝ «Դիւրին եւս է յարուցանել զմեռեալս ի գերեզմանաց, քան թէ միջնորդութեամբ հնոցն լեզուի զնորն լուսաւորել զժողովուրդ»: Խոսելով հին դպրության մասին՝ նա գրում էր. «Բանալի նուիրական տաճարիդ այդորիկ անգիւտ իմ կորուսեալ է նմա ի շրջապտոյտ յորձանուտ դարուց եւ ժամանակաց» [67]:

Գրաբարի մասին Նազարյանցը ելնում էր ճիշտ այն հայացքից, թե՝ «Գրոց լեզվի հիմքը միշտ եղած է ժողովրդական կենդանի խոսքը, եւ միշտ դորա վերա կարող էր աճել, զորանալ եւ պտղաբերել, բայց հեռանալով դրանից, պիտո է կործանվեր, եւ ինչ ասել է մի մատենագրական /405/ լեզու, ազգի դաստիարակության ճանապարհ եւ գործի, որ չէ հիմնված բուն ազգայնության վերա» [68]:

Ուստի եւ հերքելով Ախվերդյանի լեզվատեսությունը՝ Նազարյանցը հարցնում էր հեգնաբար. «Մի՞թե այդ պարոնն այնքան անփորձ է ազգերի պատմությանը, որ կարող է մտածել, թե 19-րդ դարու հայը երբեվիցե հասնելու է անցած գնացած 5-րդ դարու լեզվին. բայց ո՞րն է, հարցնում ենք, այն կախարդական կամուրջը, որի վերա կարող էր հայոց ազգը անց կենալ եւ հասնել այդ կարոտյալ դրախտի երանությանը: եթե այդ կամուրջի գերաններն էին հիշյալ զ, ի, յ նախդիրքը եւ իկ, եակ, ոյկ մասնիկները, ապա վառված ու բորբոքված երեւակայության երազ էջ» դա, գուցե քաղցր, բայց անխորհուրդ երազ» [69]:

Ո՞րն էր Նազարյանցի հանձնարարած նոր գրական լեզուն: «Մեր սիրտը վկայելով, որ գռեհիկ ժողովրդի վայրենացած լինելով անհնար է ուսոյն տալ ազգին, - գրում էր Նազարյանցը, — ընտրեցինք մի ընդհանուր ոճ խոսակցության, ինչքան կարելի է հեռի պահելով մեզ տեղական առանձին բարբառներից, հետեւելով միայն այն առավել ընտիր աշխարհաբար հայախոսությանը, որ հայաբնակ քաղաքներումը Ռուսաստանի լսվում է ընդհանրապես» [70]:

Սակայն իր հակառակորդներից ավելի շատ հեռանկատություն եւ ավելի մեծ սկզբունքայնություն հայտաբերելով նոր լեզվի իրավունքներ րը ըմբռնելու հարցում՝ Նազարյանցն անվճռական եղավ նոր լեզվի մեջ: հնի պաշտոնը սահմանափակելու խնդրում: Նա չփոխարինեց Նոր լեզուն հնով, բայց, ի վերջո, նա եւս աշխատեց վերանորոգել հին լեզուն նորի մեջ:

Նազարյանցի նպատակն էր «կենդանագործել հին եւ մեռած լեզուն այժմուս ընկերական լեզվի մեջ, պատրաստել մի այնպիսի լեզու, որ յուր նախնական հիմն ու արմատը հաստատ պահելով՝ գործակատար լիներ նոր ժամանակի կենդանի հայախոսության ձեւերով ու ոճերովր մեր խորհուրդը եւ ձգողությունը միշտ եղած է եւ է այժմ հնության վերանորոգություն, ինչպես այդ բանը կարելի, պատշաճավոր եւ հարկավոր է մեր ժամանակներոտը. մեր դիտողությունը շինություն է, բայց ոչ երբեք կործանություն եւ ավերանք, որոնցից հեռու պահել մեր աստված եւ բոլոր երկնային զորությունը»: Նոր գրական լեզուն, ասում էր Նազարյանցը, «պիտ է փոքր ի շատե հառաջ գնա, մի ոտքը պահելով միշտ հին նախնական հիմքի վրա»: Անհրաժեշտ է, ասում էր նա, «խելացի տնտեսությամբ գործ դնել լեզվի ընդհանուր նյութը, պահպանել հին լեզվից, ինչ /406/ բան կարելի է պահպանել, փոխ առնուլ տնից, ինչ որ պակաս էր նորից, եւ պիտանի կացուցել, ինչ որ արդեն պատրաստ էր այժմյան լեզվի մեջ, հետեւելով յուր ընտրողական ճաշակին» [71]: Լեզվաշինարարական իր պաշտպանած այս գծով Նազարյանցը կամենում էր «մի միջակ ճանապար, գտնել, «կամուրջ» բանալ անցած օրերի եւ ներկայիս մեջ» [72]: Այսպիսով, հեգնելով Ախվերդյանի կամուրջը՝ Նազարյանցը առաջարկում է կամրջի նոր մի վարիանտ:

Հինն ու նորը հաշտեցնելու եւ միազոդելու այս գիծը շարունակելով՝ Նազարյանցը հետագայում նահանջում էր աստիճանաբար նոր լեզվից դեպի գինը։ Եռանդուն աշխատանք թափեց նա գրաբարի ձեւերը նոր լեզվի մեջ գալվանացնելու համար, մանավանդ 60-ական թվականների վերջերին եւ 70-ական թվականների իր գրվածներում: Ձեռնարկելով հրապարակել «Լապտեր Հայաստանի» օրագիրը՝ նա ծրագրում էր գլուխ բերել այդ պարբերաթերթի էջերում «վերանորոգությունը մի քանի հին ձեւերի, որ տալու էին աշխարհաբառին ավելի համառոտություն եւ ճշտություն — ավելի պատվականություն» [73]: Նազարյանցի այս պրակտիկան նահանջ էր գրաբարի առաջ: Նահանջը համապատասխանում էր հաշտվողական այն քայլերին, որ նույն այդ պահին ծերունի հրապարակախոսն անում էր հին սերնդի գաղափարախոսներին, «Լապտեր»-ին աշխատակցելու հրավիրված Քանանյանին, Եզյանին եւ անգամ՝ Մ. Մսերյանին:

Սկզբնապես Նալբանդյանը եւս մոտենում էր գրական նոր լեզվին այն գրաբարի շարադասության կանոնների վրա ձեւելու, աշխարհաբարը գրաբարով ոսկեջրելու մտայնությամբ: Այս ակներեւ է «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»-ից, ուր նա գրաբարը համարում էր նոր լեզվի թերիները լրացնելու «միակ աղբյուր»: Սրանով Նալբանդյանը եւս ընդահաջում էր այն տեսակետին, թե նոր գրական լեզուն, ազատագրվելով բարբառների «տաճկաբանությունից», պիտի մերձենա գրաբարին, բայց այնպես, որ հասկանալի լինեն «հասարակ մարդու համար»: Այնուամենայնիվ, գրական լեզվի նկատմամբ նա եւս մեկնում էր ոչ թե երկու, այլ մի գրական լեզվի պահանջից: «Ասվում է լսվելու համար» հոդվածում Նազարյանցի «Յաղագս փորձական հոգեբանութեան ճառ»-ի միտքն էր կրկնում նա տառացիորեն, երբ գրոհ էր. «Շատ հեշտ է գերեզմաններից մեռելները հանել կենդանացնել, քան այդ ժանգոտած լեզվով նոր ժողովուրդ լուսավորել» [74]: Բայց նկատենք նաեւ, որ դեռ այդ ժամանակ իր պարզությամբ Նալբանդյանի լեզուն ավելի մոտ էր ժողովրդականին, /407/ քան «խառնիճաղանճ ամբոխից» փախչող Նազարյանցի հոծ ու բազմաթառ «հայախոսությունը»:

Արդեն առիթ ունեցանք դիտելու, թե ինչ արագությամբ էր զարգաԽոմ եւ բյուրեղանում Նալբանդյանի լեզուն դեռ այդ ժամանակ: Հաճախ լեզվական հարցերում բախումներ էին լինում «Հյուսիսափայլ»-ի խմբագրի եւ նրա աշխատակցի միջեւ: «Ժամանակակից ականատեսների ասէլով, — պատմում է Նալբանդյանի կենսագիրը, — նոցա անհամաձայնությունը եւ վիճաբանությունը համարյա միշտ լինում էր տպվելիք հոդվածների նյութի եւ գլխավորապես լեզվի մասին… Նալբանդյանը, գոնե, յուր հոդվածների վերաբերմամբ միշտ ընդդիմանում էր՝ ասելով — «Ստեփան Իսայիչ, թույլ տվեք խնդրեմ, որ իմ մտքերը տպագրվեն այնպես, ինչպես որ նոքա ինքնաբերաբար բղխում են»: «Եղբայր սիրելի, պատասխանում էր Նազարյանցը, այդ անկարելի է, որովհետեւ ձեր գրվածքներում տրամաբանական կապակցություն չի լինում»» [75]: Լեզվի խնդրում այստեղ բախվում էին երկու մտածելակերպ. խմբագրի ձեւական տրամաբանությունը բախվում էր աշխատակցի դիալեկտիկական տրամաբանության հետ:

Լեզվի շուրջ տեղի ունեցած այս կարգի բախումների նմուշ են տալիս ընդարձակ այն ծանոթագրությունները, որ կցեց Նազարյանցը Կոմս Էմմանուելի «Հիշատակարան»-ում տպված նամակներից մեկին: Խմբագրական վերապահումներով «անաչառ դատավորի դիրք ընդունելով գլխավոր իր աշխատակցի եւ «Ճռաքաղ»-ի խմբագրի բանակռվում՝ Նազարյանցը որոշ կետերով իրավունք էր տալիս վերջինիս եւ վեր հանում գրաբարի մի շարք առավելությունները «տգետ եւ անկիրթ ռամկի» բերանում «վայրենացած» աշխարհաբարի հանդեպ: Նազարյանցը կարծում էր, թե ժողովրդական լեզվի հիմքից առաջացած գրաբարը ոչ թե ստրկացել է օտար (իմա՝ հունական) լեզվին, այլ զարգացել եւ մշակվել նրա «հոգու) ազդեցության տակ, որպես գրական լեզու, մինչդեռ հետագայում աշխարհաբար կոչված ժողովրդական լեզուն, պատմական աննպաստ պայմաններում ընկնելով «տաճիկ ձեւերի» ազդեցության տակ՝ հեռացել է գրոց լեզվից, խանգարվել եւ տգեղացել՝ «ազգի դրության համեմատ»: Ըստ այդմ ոչ թե գրաբարն է պոկվել ժողովրդական լեզվից, այլ այն վերջինը գրաբարից: Ազգի պատմական ապաբախտության հետեւանքով խանգարվել է եւ նրա գրական լեզուն, եւ   ազգի մատենագրական դաստիարակության գործը եւ ներս են մտնում ամենայն տեսակ օտարությունք եւ ապականությունը, կես մի ազգային տգիտությունից, կես մի դուրսից ներգործող պատճառ /408/ներից: Ահա թե ինչպես պիտո էր խոսել, եթե քննում ենք այս խնդիրը, թե ինչպես է հայոց ռամիկ լեզուն հառաջացել» [76]:

Գրաբարի եւ աշխարհաբարի փոխհարաբերության սխալ այս լուսաբանությունից Նազարյանցը հանգում էր այն եզրակացության, թե՝ «հետեւելով լեզվի ընդհանուր լոգիկային»՝ ժողովրդական լեզուն պիտի դաւնա գրական լեզու, ներառելով իր մեջ «հին լեզվի բոլոր պատվական հատկությունքը» եւ դուրս ձգելով «ռամկական տաճիկ ձեւերը, որ մտել էին հայերի մեջ իբրեւ մի տխուր ժառանգություն տաճկական իշխանության» [77]: Մեզ արդեն ծանոթ է Նալբանդյանի հայացքը աշխարհաբարի «տաճկական» շարադասության մասին, որ այնքան մտահոգություն էր պատճառում Նազարյանցին: Իր հերթին, նա հիացած չէր Նազարյանցի` «տաճիկ ձեւերը» հաղթահարած «զտարյուն» հայախոսությամբ: Քննելով «Հանդես նոր հայախոսության» կոչված քրեստոմատիայի առաջին հատորը՝ նա ցանկալի էր համարում առավել ժողովրդացած տեսանել նորա լեզուն». պատճառը՝ «տեղ-տեղ ավելի մոտ է հին լեզվին, քան թե ժողովրդական բարբառին»: Նալբանդյանն ըմբռնում էր, հարկավ, թե որքան դժվար բան էր Նազարյանցի՝ բառերի հորդության մեջ խեղդված մտքերն ու նրա վերամբարձ ոճն ու խոսքը հարմարեցնել ժողովրդի ընկալմանը: Առանց զսպված հումորի չէ, երբ նա գրում էր, թե՝ «այստեղի բառերը չեն միայն դժվարացուցիչքը, այլեւ մտքերը եւ հեղինակի անձնավորությունը. չէ կարելի պահանջել, որ ամենայն մարդ մի կերպ խոսի, կամ թե վերին եւ գեղեցիկ մտքեր բացատրվեն խաժամուժ ամբոխի անկապ ու կցկտուր լեզվի ձեւերով» [78]:

Սակայն անհամեմատ ավելի նշանակալից է այն բեկումը, որ տեղի ունեցավ Նալբանդյանի թե՛ լեզվի եւ թե՛ լեզվական հայացքների մեջ 60-ական թվականների ընթացքում: Այդ տարիներին նա կատարեց մի շրջադարձ, որին ինքը հեղաշրջում անունն էր տալիս: Նալբանդյան: իմաստավորեց նոր լեզուն քերականորեն եւ, մանավանդ, ընդլայնեց նրա կիրառման սահմանը, ընդգրկելով ոչ միայն գեղարվեստական, այլեւ գիտական եւ հրապարակախոսական գրականության լեզվապահանջը եւ հաղորդելով «նոր հայախոսությանը» համազգային գրական լեզու դառնալու նպատակասլացություն: «Կենդանի լեզուն հոսանուտ մի բան է, — գրում էր նա բանտոամ շարադրված աշխարհաբարի քերականության ներածականում, — եւ ամեն օր փոփոխության տակ, մենք մեր կարճ կյանքում եւ մեր արած փորձերից տեսնում ենք նորա հեղափոխությունքը: /409/ Իջնո՞ւմ են այդ հեղափոխությունքը մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ են հասարակ ժողովրդի լեզվի վրա, այդ բանը թեեւ չէ նշմարվում մի քանի տարում, կամ չէ կարելի առանձին քննելով գտնել մի մեծ տարբերություն, բայց գումարի պատասխանը ստորադասական է» [79]:

Տեսանք արդեն, որ Նալբանդյանը սկզբունքային խրամատ էր նշմարում հին ու նոր գրական լեզուների միջեւ:

Հանգելով այն մտքին, թե ազգային լուսավորությունը կարող է հետեւանք լինել միայն ազգային կյանքի ռեւոլյուցիոն կերպարանափոխության, եւ կապելով այդ կերպարանափոխությունը «հասարակ ժողովրդի» ազգային-քաղաքական ինքնագործության հետ՝ Նալբանդյանը պիտի որ համապատասխան հետեւություններ աներ այստեղից նաեւ լեզվի տեսության եւ լեզվաշինարարական պրակտիկայի մարզում: Հարկավոր էր, որ գրականությունը, հասկանալի դառնալով «Հասարակ ժողովրդին», արմնացնի նրան, ազգային-քաղաքական գիտակցության բերի նրան: Այս նշանակում է, որ պիտի վերաքննվեր «Հյուսիսափայլ»-ի լեզուն, այն մոտեցնելով «հասարակ ժողովրդի» լեզվին եւ դուրս մղելով նրա միջից գրաբարի շարադասությունը:

Նալբանդյանը կտրականորեն եւ անվերադարձ ետ մղեց գրական նար լեզուն գրաբարի միջոցով զարգացնելու միտքը: «Ինչ իրավունք որ ուներ անտիկյան հայը, — գրում էր նա, — խոսել հին լեզվով, հին ոճով, հին քերականությամբ, նույն իրավունքը, իր կարգով, ունի եւ այժմյան հայը խոսել նոր լեզվով, նոր ոճով եւ նոր քերականությամբ: Մերժել այս իրավունքը, համազոր է, պատմության եւ ժամանակի ազդեցությանցը տգիտանալու, բռնաբարել նոր լեզուն, որ նա աճե հին ձեւի ազդեցության տակ, համազոր է պատմության եւ ժամանակի ազդեցությունքը եւ իրավունքը մերժելու… Հին լեզուն անդարձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին, եւ եթե գնացած չլինեին վաղուց, հին չէին լինիլ. ինչ որ մնացել է, նորա պահպանությունը, նորա մշակությունը եւ նորան ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն խելքը գլխին մարդու գործը» [80]:

Գիտակցելով իր եւ ուրիշների սխալները՝ Նալբանդյանը գրական լեզվի շինարարությունը դրեց նոր, շիտակ ու հաստատ հիմքերի վրա, պարզելով եւ զարգացնելով նոր հայերենի սկզբունքները: Նա օրինակելի չէր համարում «Վերք»-ի լեզուն, սակայն գրական լեզվի ժողովրդայնացման խնդրում շարունակելով եւ զարգացնելով Աբովյանի ուղեգիծը՝ ձրգմտում էր կենսագործել համազգային գրական լեզու ստեղծելու գաղափարը: Նալբանդյանը նշավակում է «Հյուսիսափայլ»-ի նահանջը գրա/410/բարի առաջ: ««Հյուսիսափայլ»-ը, — գրում էր նա, — չափից դուրս հայկաբանական էր, մանավանդ 1862 թվին. այդ աստիճանը տանելի չէ ժողովրդին: Հազարամյա ավերանքը մեկ օրում չէ շինվում. մնա որ այդ ավերանք է: չէ, այլ ժամանակի եւ պատմության ազդեցության տակ առաջ գնացած բնական աճելություն» [81]:

Ուշագրավ է, որ Նալբանդյանը քննադատում էր «Հյուսիսափայլ»-ի 1862 թվականի լեզուն: Դա այն տարին էր հենց, երբ վրա հասավ համառուսական ռեակցիան, որին ընդառաջելով՝ Նազարյանցը նահանջ սկսեց հասարակական-քաղաքական ամբողջ գծի, այդ թվում նաեւ լեզվաշինարարության ճակատի վրա: Նալբանդյանը դատապարտում էր «Հյուսիսափայլ»-ի «նորախոսության» գրաբարամոլությունը, նրա «մաքրասիրությունը», աշխարհաբարի «տաճկական» համարված շարադասությունը վանելու նրա մոլեգնությունը: Չի կարելի, ասում էր նա, ստրկացնել լեզուն էին ձեւերին մինչեւ այն աստիճան, որ նա անհասկանալի դառնա ազգին, չի կարելի, հրաժարվելով «տաճկաբանությունից», բռնաբարել բովանդակ ազգի տրամաբանությունը:

«Երկու խոսք» հոդվածը, ուր Նալբանդյանն անում էր այս դիտողությունները, չի ուղղված բացառապես Նազարյանցի դեմ, ինչպես կարծում են, այլ ուներ նաեւ ինքնաքննադատության բնույթ: Քննելով Ախվերդյանի խոհերը Մշո բարբառի մասին՝ Նալբանդյանը գրում էր. «Ես ինքս էլ առաջ քիչ թե շատ հետեւում էի այն ուղղության, որ այժմ գովաբանում են «Կռունկ»-ում: Բայց ես ճգնաժամ ապրեցի եւ իմ աչքերը բացվեցին: Ինձ համար հիմա կարեւորություն չունի, թե որ բարբառի խոսքն է ավելի նրբագեղ, այսինքն՝ հին ձեւերին մոտ. ես ուրիշ բան եմ որոնում, այն է՝ ո՞ր բարբառում են ավելի շատ նոր լեզվի մշակված կենդանի ձեւերը» [82]: Ինքնաքննադատական նման խոստովանություն գտնում ենք նաեւ «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում: «Պ. Պռոշյանցի ձեւի եւ ոճի մեջ, — գրում է այդտեղ Նալբանդյանը, — մենք տեսնում ենք հին լեզվին ստրկություն. բայց արգո հեղինակը ստրկանում է ոչ թե հին լեզվի ոգուն եւ տրամաբանության, որի տակ հինգ տարի ընկճված էինք մենք էլ, «Հյուսիսափայլ»-ն էլ, ոչ. այդ տակավին խորհուրդ ուներ եւ սկզբունքից առաջ էր գալիս, թեեւ ոչ դրականապես գործադրելի էր այդ սկզբունքը, այլ ստրկանում է հին լեզվի արտաքին ձեւին — կեղեւին, որ բնավ խորհուրդ չունի» [83]: Բանտի մի նամակում, մատնանշելով գրաբարի գործադրության անախրոնիզմը, նա խոստովանում էր դարձյալ. «Պարզ է, որ /411/ այս խոսքերով ես մեղադրում եմ ոչ միայն ուրիշներին, այլեւ ինձ, եւ այս գիտակցությունը ես ամեն մի սխալից ու հանդիմանությունից ավելի բարձր եմ դասում» [84]: «Մենք, - գրում է նա «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում, — ամեն օր ուսանում ենք նոր լեզուն, ամեն օր մշակում ենք, որքան մեր խելքը զոռոմ է. սորան որպես անմերժելի վկայություն դնում ենք մեր գրվածքը 1857-ից սկսած, որոնց ժամանակագրական հաջորդությանց մեջ պարզ երեւում է թե մենք կանգնած չենք, այլ գտնվում ենք անդադար ընթացքի մեջ, մեր կարծիքով դեպի առաջ» [85]:

Տասը տարվա ընթացքում, 1853 թվականից ի վեր, սկսած այն օրից, երբ լույս տեսավ Նազարյանցի «Վարդապետարան կրոնին»-ը, նոր գրական լեզուն, հիրավի, արել էր առաջադիմության քայլեր, որոնք ապացույց էին նրա կենսունակությանն ու զարգանալու կարողությանը: Զարգանալու եւ կատարելագործման երաշխիք էր տալիս նույնիսկ «Հյուսիսափայլ»-ի ծանրացած լեզուն: «Հյուսիսափայլի բամբասված լեզուն - գրում էր Նալբանդյանը, — նորա հրատարակողի եւ գործակցի բամբասված ձեւ ու ոճերը սկսում էին աննկատելի կերպով ազդել նաեւ մեր ընդդիմախոսների լեզվի վրա, թերեւս նոցա կողմից բոլորովին ակամա եւ /412/ առանց գիտենալու» [86]: Սակայն Նալբանդյանը գոհ չէր նաեւ «Հյուսիսափայլ»-ի լեզվից: Նա ինքն իսկ փորձում էր հաղթահարել Նազարյանցի «վերաթռիչ ոճը», նրա երկարաձիգ, շնչահեղձ բառերն ու պարբերությունները, որոնց ընկալման համար, Պարոնյանի խոսքերով ասած, պետք էր հեռագրաթել ձգվեր դրանց մի ծայրից մինչեւ մյուսը:

Նալբանդյանն ազդում էր ժամանակի ոչ միայն գիտական, այլեւ խոսակցական լեզվի վրա: Ժամանակակիցները վկայել են, թե նա խոսում էր այնպես, ինչպես որ գրում էր, հետեւաբար եւ գրում էր այնպես, ինչպես որ խոսում էր: Աբովյանը գրեց «Վերք»-ը իրեն հարազատ ժողովրդական լեզվով. դրա մեջ է մասամբ այդ երկրի անօրինակ աշխույժն ու թարմությունը: Նալբանդյանի գրական լեզուն այնքան էր արդեն մշակվել է հեղինակի բերնում ու նրա գրչի տակ, որ հնչում էր բնական ու ներդաշնակ, ինչպես մայրենի բարբառ: «Վերք»-ը կանխում էր Նալբանդյանի սիրած ձեւը՝ դիալոգները: «Վերք»-ի հեղինակը այնքան անմիջական. էր, որ կարծես զրուցում էր ընթերցողի հետ, մանավանդ, վեպի նշանավոր նախաբանում կամ, օրինակ, Մհառլամի հոյակապ նկարագրության մեջ: Դիալոգներով հարուստ են նաեւ Նալբանդյանի «Մեռելահարցուկ»-ը եւ Կոմսի «Հիշատակարան»-ը: Կենդանի, կոնկրետ ու հուզական դիալոգների ձեւ ունեն նույնիսկ «Երկրագործության» բազմաթիվ էջերը. իրենց շարադրանքովն իսկ «Երկրագործության» էջերը հիշեցնում են Գերցենի երկերը, ինչպես, օրինակ, նրա «С того берега»-ն: «Երկրագործության» «մենախոսությունները» կրում են հաճախ ներքին դիալոգի կերպարանք: Խոսում է, կարծես, ընթերցողի կամ ինքն իր հետ, համաձայնում մեկին կամ առարկում նրան: Իր «Ոգու ֆենոմենոլոգիա»-ի մեջ Հեգելը համեմատում էր մարդու կյանքը դիալոգի հետ. կյանքի փորձով մեր հայացքներն աստիճանաբար փոխվում են, ասում է նա, ինչպես այդ տեղի է ունենում զրուցողների մեջ՝ բովանդակալից զրույցի ժամանակ: Գիտակցության զարգացման ընթացքը նման է զրույցի այդ ընթացքին. այս հանգամանքն է հենց, որ հիմք էր տալիս Հեգելին՝ բնորոշելու գիտակցության զարգացումը դիալեկտիկա բառով, որակելու գիտակցության շարժումը որպես դիալեկտիկական շարժում:

Դիալոգը բնորոշ է ոչ միայն Նալբանդյանի դիալեկտիկական մտածելակերպի, այլեւ նրա գրական խառնվածքի համար: Իր մի նամակում Բելինսկին գրում էր. «Զգում եմ հիմա բոլորովին պարզ, որ ես ծնված եմ տպագիր ճակատամարտերի համար, եւ որ իմ կոչումը, կյանքը, երջանկությունը, օդը, կերակուրը պոլեմիկան է»: Նալբանդյանը եւս ծնվել էր որպես պոլեմիստ եւ, մասնավորապես, որպես «տպագիր ճակատա/413/մարտերի» ստրատեգ: Այդ մասին վկայում է նաեւ ողջ նրա գրելաձեւը եւ ամենից առաջ՝ նրա բանավարության եղանակը:

Գրական լեզուն կենդանի լեզվի, մոտեցնելու համար հարկ եղավ, փշրել գրաբարի կապանքը, բանեցնել կենդանի լեզվի պարզ սինտաքսիսը: Գրական նոր լեզվի զարգացման, մշակման եւ հղկման փայլոմն օրինակներ էին տալիս, հիրավի, Նալբանդյանի սահուն, թափանցիկ, տուզական, հրաշունչ լեզուն, պատկերավոր եւ թեւասլաց նրա ոճը՝ առնական եւ ազդու:

Նալբանդյանի գրչի տակ նոր գրական լեզուն, ընդառաջելով հայ ժողովրդի ազգային-կուլտուրական եւ ազգային-քաղաքական կոնսոլիդացման պահանջին, մեծապես կենսագործում էր ժողովրդական դիալեկտների համակենտրոնացման սկզբունքները: Նրա գրչի տակ նոր գրական լեզուն թեւակոխում էր իր ծագման տարերայնությունը հաղթահարելու կարեւոր փուլերից մեկը: Նալբանդյանի լեզուն ու ոճը ցույց տվին իրենց ուժը «Երկու տող»-ի եւ «Երկրագործության» մեջ, «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում եւ, մանավանդ, աշխարհաբարի քերականության ներածականի ֆրագմենտներում, ուր ժողովրդական տրիբունի եւ ռեվոլյուցիոն լուսավորչի ելունդավոր ու իմաստալից, հրաշունչ ու ազդու խոսքը ստանում էր ազնիվ մետաղի եռանդ ու փայլ: Մտնելով նոր հայ գրական լեզվի ոսկե ֆոնդի մեջ՝ Նալբանդյանի լավագույն երկերի լեզուն իմացավ ժամանակի հրափորձության եւ ուղենիշ դարձավ արեւելահայ գրական լեզվի հետագա զարգացման համար: Հայ պոեզիայի եւ պրոզայի հետագա վարպետները առաջ քայլեցին նրա հարթած ճանապարհով, զարգացնելով նրա դրական ավանդը:

Ամեն մի խոշոր դարաշրջան, ամեն մի ճշմարիտ Հեղինակ ունի, հարկավ, իր լեզվական ակցենտը, իր ոճը՝ յուրահատուկ ու անկրկնելի միանգամայն: Ավելի եւս անհնարին էր կրկնել Նալբանդյանի ոճը, որի վրա դրոշմված է նրա դարաշրջանի ու նրա անհատականության կնիքը: Գնալով նրա հարթած ուղիով՝ նրան հաջորդողները չդարձան կրնկակոխ հետեւորդներ կամ ստրկամիտ ընդօրինակողներ: Նրանցից յուրաքանչյուրն ուներ իր մտաշխարհն ու այն արտահայտող լեզվական առանձնահատկությունը: Հայտնի չէ, նույնիսկ, թե ո՞ր չափով նրանք ուսումնասիրեցին մտառությամբ կամ յուրացրին գիտակցաբար Նալբանդյանի երկերն ու լեզվական հայացքները: Այդ հայացքները շարադրող երկերն ու նամակներն անտիպ էին մեծ մասով կամ անծանոթ շատերին: Մնաց որ Նալբանդյանի կարեւոր գործերը, տպված արտասահմանում կամ արգելված Ռուսաստանում, մատչելի չէին ոմանց: Ավելի եւս ուշագրավ է, այնուամենայնիվ, որ հայ նոր գրականության հետագա վարպետները, /414/ հավատարիմ իրենց ինքնությանը եւ իրենց ժամանակի պահանջներին, առաջ էին գնով փաստորեն Նալբանդյանի ճանապարհով եւ շարունակում լեզվաշինարարական նրա ուղեգիծը:

Հոկտեմբերյան Մեծ ռեւոլյուցիայի շնորհիվ ազատագրված հայ ժողովրդի գրական լեզուն վերիմաստավորվում է եւ ճշգրտվում մեր երկրում՝ ստանալով սոցիալիստական մտածության դրոշմ: Նոր իր բովանդակությամբ այդ լեզուն դառնում է այսօր մասսաների խոսակցական լեզու, եւ իբրեւ պետական լեզու՝ դառնում նրանց ազգային-քաղաքական ինքնորոշման եւ սոցիալիստական լուսավորության հզոր միջոց: Պատմական նոր իրադրության մեջ սովետահայ գրականության եւ գիտության մեջ նոր լիցք ու թափ ստացող այդ լեզուն է, որ ամուր հիմքեր է ստեղծում համազգային հայ գրական այն լեզվի համար, որի մասին երազում էր մի ժամանակ հայ դեմոկրատիայի ռեւոլյուցիոն լուսավորիչն ու տրիբունը: