ԳԼՈՒԽ Զ. ՄԱՐՍԻԼԻՈՅ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏՊԱՐԱՆԸ

/124/ Մարսիլիա հաստատուած Ոսկանեան տպարանին մասին մեզմէ առաջ շատեր անդրադարձած են [1], եւ գրեթէ սպառիչ կերպով ուսումնասիրուած է անոր պատմութիւնը։ Ընդհանրապէս նիւթովս զբաղող անձեր օգտագործած են նոյն քաղաքը տպուած հայկական գիրքերու Յիշատակարանները եւ ուրիշ մանր աղբիւրներ, մենք առիթն ունեցանք քննելու Հռոմի Փրոփականտայի դարաւոր դիւանը, ուսկից քաղեցինք շատ մը փաստաթուղթեր, որոնք համադրելով կը ներկայացնենք հանրութեան, ամբողջացնելու համար սոյն պատմութեան մէջ մութ եւ անծանօթ մնացած կէտեր, առանց նպատակ ունենալու հակաճառել անոնց՝ որ կատարած են ենթադրութիւններ կամ յայտնած են կարծիքներ, որոնք չեն համապատասխաներ իրականութեան։

Ոսկան Վրդ. Երեւանցի՝ հիմնադիր

Գրպծ. Կ. Ամատունիի Ոսկան Երեւանցիի մասին ընդարձակ եւ մանրամասն ուսումնասիրութեան մէջ կը գտնենք որ 1672ի ամառը, այն է Յուլիս–օգոստոս ամիսներուն, Ոսկան թողլով Լիվոռնոն՝ իր տպարանով կը փոխադրուի Մարսիլիա [2] ։ Ոսկան իր այս ծրագիրը ներկայացուցած է Հռոմի ՀՍ. ի (Հաւատասփիւռ - Propaganda Fide) Ժողովին, որ այնքան համաձայն չըլլալով այս փոխադրութեան, /125/ տուած էր դիւրութիւններ որ մնար Ֆիրենցէ, որը Դուքսին ուղղած էր յանձնարարական գիրեր՝ ի նպաստ Ոսկանի։ Սակայն Ոսկանի յետին աղքատութիւնը եւ Լիվոռնոյի ազգայիններու պայմանը՝ տպարանը հաստատելու իրենց քաղաքին մէջ, ստիպած էին որ Ոսկան յանկարծ փոխադրուէր Մարսիլիա, ուր գործելու հրամանագիր եւ թագաւորական թոյլտուութիւններ արդէն ձեռք ձգած էր՝ Ամսդերտամէն Լիվոռնոյ եկած ատեն։

Ոսկան Լիվոռնոյ մնացած էր 1670 Յունիս ամիսէն մինչեւ 1672 Յուլիս–օգոստոս ամիսները։ Մարսիլիա հաստատուելու ծրագիրը Ոսկան ծածուկ չէր պահեր անշուշտ, մանաւանդ թէ, հազիւ Լիվոռնոյ հասած, 3 Յուլիս 1670 թուակիր նամակով կ՚իմացնէ ՀՍ. ի Ժողովին թէ «մեք եք փոյթ ունիմք վերստին դառնալ ի կողմանս Գաղղիացւոց՝ վասն հրամանաց թագաւորին, որով մեզ այց արարեալ մխիթարեաց, տալով հրաման գործարանին մերոյ ընդ իշխանութեամբ իւրով հնարաւորել» [3] ։

Մարսիլիա հայ տպարան մը հաստատելու լուրը անկախ Ոսկանէ կը հասնի Հռոմ, իբր արդէն իսկ հաստատուած. Հռոմ իբր արթուն պահակ, հրահանգ կու տայ Աւինիոնի Առաքելական փոխ նուիրակին, սպասելով անկէ անդրագոյն լուսաբանութիւններ։ Փոխ Նուիրակը 4 Մարտ 1671ին կը գրէ ՀՍ. ի Քարտուղարին. «Ձեր 10 Յունուար թուակիր նամակով պատուէր տուած էիք ինծի քննել թէ արդեօք Մարսիլիա բացուա՞ծ է հայկական տպարան եւ թէ հոն կը տպուի՞ն հայկական գիրքեր, Կաթողիկոսին Պատուիրակին կողմ է, եւ թէ տպուելէ առաջ կը քննուի՞ն եւ կը սրբագրուի՞ն սխալներէ։ Հետամուտ եղայ՝ բայց հետք չգտայ, անշուշտ որովհետեւ ծածուկ կը տպեն, ու ծածուկ տպելը նշան է՝ թէ առանց սրբագրելու կը տպեն եւ թէ ենթակայ են Կաթողիկոսին» [4] ։

Տպարանը դեռ չբացուած՝ Հռոմ մտահոգ էր, մտահոգութեամբ մը որ դարուն մտայնութեան հետ սերտօրէն կապուած էր, որովհետեւ Հռոմ այն համոզումն ունէր՝ թէ Արեւելեան Եկեղեցիները անպայման ունէին սխալներ, ծիսական գիրքերուն մէջ ունէին հերետիկոսական բացատրութիւններ, որոնք պէտք էին սրբագրուիլ՝ ազգերու մէջ չտարածուելու համար նոյն մոլորութիւնները։

1672 Յուլիս Օգոստոս ամիսներուն Ոսկան Լիվոռնոյէն կ՚անցնի Մարսիլիա. քիչ ետք կը ձեռնարկէ Նարեկացիի Գիրք Աղօթիցին եւ ապա Սաղմոսարանի տպագրութեան, որոնք կիսատ կը մնան Ոսկանի եւ Թադէոս Երեւանցիի միջեւ ծագած ծանօթ խնդիրներուն համար։

/126/ Ոսկան կը մահանայ 14 Փետր. 1674ին. կեանքի վերջին շրջանին, բացի ունեցած ներքին խնդիրներէն ու բարդուած պարտքերէն, աննպաստ էր նաեւ լատին շրջանակը, որմէ պաշարուած էր։ Francois Picquet, տիտղոսաւոր Եպիսկոպոս Կեսարուպոլսի, Բաբելոնի եւ Պարսկաստանի Առաքելական Նուիրակ, 14 Յունուար 1673ին հետեւեալ տեղեկութիւնները կը հաղորդէ ՀՍ. ի Ժողովին՝ Ոսկանի մասին. « ... առիթէն օգտուելով կ՚ուզեմ՝ իմացնել թէ Մարսիլիա հասած է հայ Եպիսկոպոս մը, որուն անունն է Ոսկան, ծանօթ անձ պէտք է ըլլայ Ս. Ժողովրդ՝ իբր սակաւահահատ անձ. սա երկար ատեն եղած է Ամսդերտամ եւ ապա Լիվոռնոյ, ու ներկայիս զբաղած է տպելով գիրքեր՝ որոնք կը շարադրէ ուզածին պէս, օգտագործելով հերետիկոս եւ կաթողիկէ հեղինակներ, աւելցնելով հոն իր տգիտական սխալները։ Կը պատարագէ եւ կաթողիկէ կը ձեւանայ՝ աւելի ազատօրէն գործել կարենալու համար։ Եւ որովհետեւ Լիվոռնոյ ապրած է խաբէութեամբ, նոյնը կ՚ընէ Մարսիլիայի մէջ։ Ես ազդարարեցի Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին, ինչպէս նաեւ գրել տուի արքունիք. բայց որովհետեւ ինք թագաւորէն ստացած է առանձնաշնորհութիւն, որուն ո՛չ ոք կը համարձակի դպչիլ, խնդիրները պիտի երկարին, մանաւանդ որ քաղաքին պաշտօնեաները պատրաստ են տալ իրեն ամէն ազատութիւն, որպէսզի նաւահանգիստին մէջ զարգանայ վաճառականութիւնը եւ բազմապատկուի հայերու թիւը։ Եթէ բարի կը նկատէք՝ Պապին կողմէ գրեցէք Փարիզի Նուիրակին, որպէսզի դիմէ թագաւորին. այն ատեն դիւրութեամբ կը վերջանայ այս գայթակղութիւնը» [5] ։

Բիգէի նման ծանրախոհ եւ փորձառու անձի մը, առանց գիտնալու բոլոր պարագաները, առանց հասու ըլլալու գործին՝ նման վճիռ գրել անմեղ անձի մը մասին, արդարեւ աններելի է։ Հազիւ հինգ ամիս էր որ Ոսկան հասած էր Մարսիլիա եւ գործնականին մէջ դեռ ոչինչ տպած էր. շատ հաւանաբար, Բիգէ զոհ գացած էր հայրենի ամբաստանողներու, ըլլալով անոնց թարգմանը։ Նոյն այս շրջանին պէտք է տեղաւորել Բիգէի մէկ անթուական նամակը, ուղղուած Հռոմի իր բարեկամին, Յովհաննէս Բասթրիցիոյի, որուն կը գրէ. «Իմ կողմէս ողջունէ երկու հայ քահանաները, Յովհաննէս Յակոբի (Հոլով) եւ Բարսեղը, որոնց իբրեւ նորութիւն կը հաղորդեմ թէ Ոսկան Եպս. միացած իր զարմիկին՝ Սողոմոնի, զբաղած է տպագրութեան գործով, որ երկար պիտի չտեւէ։ Շատ նամակներ եւ ազդարարութիւններ ղրկեց ինք զանազան ուղղութիւններով, եւ վերջապէս արքունիքէն հրահանգ եկաւ սպասելու (չտպելու) կաթողիկէ հաւատքի հակառակ գիրքեր. մօտ ատենէն երբ հասնելու ըլլայ (Մար/127/սիլիոյ) Եպիսկոպոսը, միասին դարման մը պիտի ընենք կացութեան։ Եւ արդարեւ Աստուծոյ թոյլտուութեամբ Ոսկանի ընկերներէն մէկը, Թադէոս քահանայ, ինծի եկաւ օգնութիւն խնդրելու Ոսկանի դէմ, որ կ՚ուզէ խարդախութեամբ չվճարել իրեն, եւ ճիշտ այսօր արդարութեան ճամբով կը բռնագրաւուին բոլոր գիրքերը, ապրանքներն ու տպարանը՝ ի նպաստ Թադէոս քահանային» [6] ։

Ոսկանի մահէն ճիշտ երկու ամիս առաջ, Բիգէ դեռ նոյն մտահոգութեան մէջ է Ոսկանի հանդէպ, ու 16 Դեկտ. 1673 թուակիր նամակով կը թելադրէ Հռոմի իր յիշեալ բարեկամին, որ կարելին ընէ համոզելու Յովհաննէս Հոլովը, որ Հռոմէն փոխադրուի Մարսիլիա, խոստանալով ապահովել անոր ապրուստը, որպէսզի նուիրուի քննելու եւ սրբագրելու Ոսկան հայ Եպ. ին տպագրելի գիրքերը»։ Այս առիթով Բիգէ կը յայտնէ Ոսկանի ունեցած ծրագիրները. «կ՚ըսէի թէ Եպիսկոպոսը կը մտածէ անցնիլ Հռոմ եւ անկէ Վենետիկ, ուսկից հրաւէր ստացած է երթալ իր տպարանով, որովհետեւ հոն կրնայ գործել մեծագոյն ազատութեամբ, տպել առանց սրբագրութեան եւ որեւէ քննութեան, ինչպէս կ՚ապահովցնեն իրեն իր թղթակիցները՝ եթէ այս ամէնը իրական է՝ հետեւանքները գէշ կրնան ըլլալ» [7] ։

Եղած առաջարկը կ՚ընդունուի եւ Յովհաննէս Հոլով Հռոմէն Մարսիլիա կը հասնի 1674) Մայիս ամսուն, երբ երեք ամիս առաջ Ոսկան մահացած էր. «Յովհաննէս Յակոբ հայ քահանան, — կը գրէ Բիգէ 17 Մայիս 1674ին, — հասած է Մարսիլիա, եւ արդէն կը զբաղի սրբագրութեամբ այն գիրքին որ տպուելու հետ է, ուղղելով բոլոր այն սխալները՝ որոնք հաւատքի հակառակ են, եւ որ կրնային խառնուիլ հեղինակներու տգիտութեան կամ չարութեան հետեւանքով։ Ոսկան Եպս., որու վրայ կռթնած էր ամբողջ գործը, Յովհաննէսի հասնելէն քանի մը օր առաջ յանկարծ մեռաւ, Յովհաննէս Յակոբ աւելի յարմար ատենին չէր կրնար հասած ըլլալ» [8] ։

Մարսիլիոյ տպարանին յաջորդ շրջանի պատմութեան անցնելէ առաջ, ուզելով մնալ դեռ Ոսկանի օրերուն պատահած դէպքերուն վրայ, կ՚ուզենք ակնարկել լատին ուրիշ հայագէտի մը բռնած դիրքին՝ հանդէպ Ոսկանի, աւելի եւս դուրս ցայտեցնելու Ոսկանի տառապանքը։ Այդ անձը Louis Marie Pidօսն է, ֆրանսացի Թէադինը, աջակիցը Կղեմէս Կալանոսի, որու տեղը անցած էր անոր մահէն յետոյ (1666), Լեոպոլսոյ հայ վարժարանը առաջ տանելու։ Այս անձը ունի միաէջ յուշագիր մը [9], ուղղուած ՀՍ. ի քարտուղարութեան, 28 /128/ Յուլիս 1673 թուականով, որը վերնագիրն է: «Ծանօթութիւն հայ հերետիկոս Կաթողիկոսի տպարանին մասին, որ վերջերս բացուած է Մարսիլիոյ մէջ»: Բնագիրը կ՚ըսէ. «Հայր Պիտու անցեալ Ապրիլ ամսուն Ֆիրենցէի մէջ տեսակցութիւն ունեցաւ Մարսիլիոյ փոխ– Եպիսկոպոսին հետ, ու միասին խորհրդակցեցան՝ առաջքն առնելու բոլոր այն վնասներուն որ կրնան գալ նկատմամբ մեր սուրբ հաւատքին, Արեւելքցի հայ Եպիսկոպոսին ձեռքով, որուն անունն է Ոսկան։ Ոսկան վերատեսուչն է եւ գրեթե առաջին հեղինակը հերետիկոս Կաթողիկոսի հայ տպարանին. Ամսդերտամի մէջ տպագրեց շատ մը հերետիկոսական գիրքեր, որոնք ներկայիս ծաւալած են Արեւելքի մէջ. իսկ ներկայիս տպարանը փոխադրուած է Մարսիլիա, ուր ինք կաթողիկէ ձեւանալով՝ ձեռք բերած է շատ մը առանձնաշնորհութիւններ ամենաքրիստոնեայ թագաւորէն։ Այժմ նոյն Պիտու կ՚իմանայ թէ Ոսկան տպելու հետ է ծիսական գիրքեր՝ առանց սրբագրելու եւ լի հերետիկոսութիւններով։ Արդ կը խնդրուի ՀՍ. ի Ժողովէն որ հաճի գրել ուղղակի Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին, եւ եթէ հարկը պահանջէ՝ բանակցել նաեւ Հռոմ գտնուող Ֆրանսայի դեսպանին եւ կամ Քարտինալ Տ'Էսթէի հետ»:

Ընդհանուր այս ծանօթութիւնները տալէ եւ ՀՍ. ի Ժողովին միտքը պղտորելէ յետոյ, Պիտու կ՚ընէ գործնական թելադրանքներ. «Եւ որովհետեւ չափազանց քիչ են լատիններ որոնք գիտնան հայերէն գրական լեզուն, ինչպէս նաեւ վտանգաւոր է այս պաշտօնը վստահիլ հայերու, այս կացութիւնը Ոսկանի համար կրնայ նպաստաւոր հանդիսանալ՝ խաբելու ֆրանսացիները։ Ուստի հարկաւոր կը նկատէ որ ոչ մէկ բան տպելու հրաման տրուի Ոսկանի, եթէ նախ բնագիրը չղրկէ Հռոմ, ամենախիստ սպառնալիքով՝ պատժելու զինք ծանրապէս եւ բռնագրաւելու ամբողջ տպարանը, եթէ երեւան գայ ամենափոքր խաբէութիւն մը։ Մեծապէս փափաքելի է որ գտնուի միջոցը, ու ամբողջապէս մէջտեղէն վերցուի այդ տպարանը, որ առաջինն է ցարդ ամբողջ Հայաստանի համար, եւ որ անսահման չարիքներու պատճառ պիտի ըլլայ՝ եթէ փոխադրուելու ըլլայ կրկին անգամ հերետիկոս կամ ազատ աշխարհ մը»։

ՀՍ. ի Ժողովը 1673 տարւոյն ընթացքին երկու նիստ ունեցած է քննելու համար վերեւ յիշուած հարցերը։ Առաջինը՝ 8 Մայիսին, ուր կը զեկուցուի Աւինիոնի Փոխ Նուիրակին 4 Մարտ 1673 թուակիր նամակը՝ որ կ՚ըսէ «Ինծի հրահանգ տուած էիք... սակայն կը կարծեմ Ձեր բոլոր ենթադրութիւնները պէտք է փարատին, որովհետեւ ո՛չ գրավաճառները, ո՛չ այդ քաղաքին տպագրիչները, ո՛չ կրօնական անձեր, որոնք յանձնարարութեանս վրայ մեծ հոգածութեամբ հետամուտ եղան, ոչ մէկ լոյս կրցան սփռել եղելութեան։ Որու եզրակացութիւնը մէկ է. եթէ տպարան գոյութիւն ունի՝ կը գործէ ծա/129/ծուկ, առանց հեղինակութեան, եւ որով աւելի եւս տարակուսական կը դառնայ եւ ենթակայ է հերետիկոս Կաթողիկոսին [10] ։ ՀՍ. ի Ժողովը լսելով նամակին պարունակութիւնը՝ ոչինչ կ՚որոշէ, ու արձանագրութեան մէջ կը կարդանք՝ «Զեկուցուեցաւ» [11] ։

Երկրորդ նիստը տեղի կ՚ունենայ 7 Օգոստոս 1673ին, ուր կը ներկայացուի գրեթէ բառացի կերպով Պիտուի աղերսագիրը՝ որ վերեւ պարզեցինք։ Ժողովին եզրակացութիւնը կ՚ըլլայ՝ «Գրել աղերսագիրին համաձայն» [12] ։

Տխուր եւ գրեթէ հալածանքի մէջ Ոսկան Վրդ. կը փակէ իր սկսած ազգանուէր գործունէութիւնը, զոհ երթալով դարու մը՝ որու մտայնութիւնը դարերու կարօտ էր լայնախոհութեան հասնելու։ Սողոմոն Լեւոնեան, Ոսկանի քեռորդին, որ աջակիցն էր եւ առաջին գրաշարը, այնուհետեւ ինք առաջ պիտի տանէր Ոսկանի թողած տպարանը, ծայր տալով Մարսիլիոյ հայ տպարանի երկրորդ շրջանին :

Տպարանը Ոսկանի մահէն յետոյ

Տեսանք որ Յովհաննէս Հոլով Բիգէի հետապնդումով Հռոմէն Մարսիլիա հասաւ Ոսկանի մահէն անմիջապէս յետոյ։ Հոլովի պաշտօնն էր հսկել տպագրութեան վրայ, ուղղելով վարդապետական սխալներն ու հերետիկոսութիւնները։ Տպարանը Սողոմոն Լեւոնեանի տեսչութեամբ կը սկսի ծաղկիլ, փոխն ի փոխ լոյս ընծայելով հատորներ, որոնց ցանկը կարելի է գտնել այլուր [13] ։ Այնպէս կը թուի որ Հոլով իբր գրաքննիչ՝ հաշտարար ու բարեխառն կեցուածք ունեցած ըլլայ տպարանին հանդէպ, որովհետեւ ոչ մէկ հետք կը գտնենք Փրոփականտայի դիւանին մէջ, ո՛չ նամակներու հատորին եւ ոչ ՀՍ. ի Ժողովի նիստերու արձանագրութիւններուն մէջ։ Մանաւանդ թէ, Հոլով Մարսիլիա հասնելուն, 1674ին, իսկոյն նոյն տպարանը տպել կու տայ Համառօտութիւն ճարտասանական արուեստի 154 էջնոց իր մէկ աշխատութիւնը, ինչ որ կը մատնանշէ համերաշխութիւնը իր եւ Սողոմոնի միջեւ1676ին ալ նոյն տպարանէն լոյս կը տեսնէ Նուագարան Երանուհւոյ կուսին Մարիամու 470 էջնոց Հոլովի մէկ թարգմանութիւնը, նշան թէ միշտ մնացած է սերտ կապը երկուքին միջեւ։ Յովհաննէս Հոլով հազիւ երկու տարի կը մնայ Մարսիլիա, 1676 Յունուար ամսուն սկիզբը կ՚ուղղուի Վենետիկ, իր նոր պաշտօնին։

/130/ Հռոմի մէջ, սակայն, նոյն դիրքն ու տրամադրութիւնը չկար Մարսիլիոյ հայ տպարանին հանդէպ։ Ծայրայեղն Տէր Բարսեղ իբր անքուն պահակ կը հետեւէր ամէն շարժումի, ինքզինք պատասխանատու զգալով ամբողջ հայ ազգին հոգիներու փրկութեան եւ կաթողիկէ Եկեղեցւոյ պայծառութեան։ Անոր ջանքն էր արմատէն չորցնել սկսուած գործը, ցոյց տալով անոր վնասակար ըլլալը։ Իր այս նպատակին հասնելու համար՝ ձեռք կառնէ զանազան միջոցներ։

Ոսկանի մահէն երեք ամիս յետոյ, երբ Հոլով դեռ չէր հասած Մարսիլիա, Տէր Բարսեղ լատիներէն լեզուով մենագրութիւն մը ունի, 4 Մայիս 1674 թուականով, թելադրանքներ ընելով ՀՍ. ի Ժողովին. թելադրանքներ՝ որոնք կարելի է կոչել նաեւ ամբաստանութիւններ։ Բարսեղ այս մենագրութեան մէջ Ոսկանի թողած տպարանին համար ունի սա տողերը. «Ոսկան Եպս., որ Յակոբ Կաթողիկոսի նամակներով հանձնարարուած էր Ս. Ժողովին, երեք ամիս առաջ վախճանած է Մարսիլիոյ մէջ. տպարանը ձգած է իր քեռորդիին՝ Սողոմոնի, որ Սարկաւագ էր եւ ֆրանսացի կին առաւ, ի գայթակղութիւն ժողովուրդին։ Ս. Ժողովը եթէ տպարանը փոխադրելու ըլլայ Հռոմ՝ սուրբ հաւատքին համար լաւագոյն գործը ըրած կ՚ըլլայ» [14] ։

Տէր Բարսեղ, փորձառու Հռոմ ի գործելակերպին, գիտնալով թէ միայն մեկ անգամ ըսուածը կրնայ մոռացութեան մատնուիլ, ամէն անգամ առիթը ներկայանալուն՝ կը յիշեցնէ նոյն բանը, մտքերուն մէջ տեղ գրաւելու համար։ 9 Յունուար 1676ին, շարադրած է մենագրութիւն մը Յովհաննէս Եպս. Պալթաճիի մասին, դուրս ցայտեցնելով անոր խաբէութիւններն ու անուղղայ ընթացքը, ու այս պարագան առիթ առնելով՝ դիտողութիւն կ՚ընէ Ս. Ժողովին, որպէսզի չխաբուի հայ եկեղեցականներէն, որոնք գիտեն կեղծել՝ նպատակներ հետապնդելու համար. կը թուէ անոնց անունները, Տէր Փիլիպպոս մը՝ եկած Մեծ Հայքէն, Առաքել Եպս. Նախիջեւանի, Խաչատուր Կաթողիկոս Սիսի, Առաքել Եպս. Երեւանի, Յովսէփ, Մովսէս ու Սարգիս քահանաներ, որոնց շարքին նաեւ «այն Ոսկանը որ Հռոմ եկաւ, ապա Հոլանտա գնաց եւ հոն տպեց ապօրինի եւ սխալներով լեցուն գիրքեր. ապա Լիվոռնոյէն փախաւ Մարսիլիա, ուր իր սարկաւագ քեռորդին ամուսնացուց ֆրանսացի այրի կնոջ մը հետ, ու իր մահէն վերջ իր սրբապիղծ (sacrilegus) քեռորդին դեռ այսօր ալ կը շարունակէ հայերէն տպել» [15] ։

Այս տողերը գրել է երեք օր յետոյ՝ Տէր Բարսեղ պատրաստած է ուրիշ գրութիւն մը, 12 Յունուար 1676 թուականով, նպատակ ու/131/նենալով Ս. Ժողովին ծանօթացնել Թէոդորոս Եպս. Վարդանովիչի անձը, միշտ ժխտական գոյներով։ Նախ համառօտ մը կու տայ անոր կենսագրականը, եւ թէ այժմ կը գտնուի Լիվոռնոյ, ուսկից կ՚ուզէ անցնել Հռոմ։ Բարսեղ կու տայ մեկնութիւններ թէ ի՞նչ կրնան ըլլալ Վարդանովիչի նպատակները, ու չի վարանիր ըսել թէ «ոմանք կը համարին թէ Հռոմ գալու շարժառիթը՝ Մարսիլիոյ Ոսկան Եպս. ի տպարանին յաջորդ ուզել ըլլալն է»։ Բարսեղ կը վախնայ որ յանկարծ Վարդանովիչ Իտալիայէն անցնի Մարսիլիա ու գործէ աւելի գէշ քան Ոսկան Վրդ. ը, ու դարձեալ լեզուն ցաւած ակռային տանելով կը գրէ. «U. Ժողովը թող հաճի հետամուտ ըլլալ որ այս տպարանը փոխադրուի Հռոմ. եթէ Արդարութեան նախարարութիւնը թոյլ տայ՝ նաեւ բռնագրաւուի, իսկ եթէ ոչ՝ հայերը թող Հռոմ տպեն իրենց փափաքած գիրքերը։ Պէտք է սահմանել միսիոնար մը Մարսիլիոյ համար, որպէսզի թէ՛ հսկէ գիրքերուն վրայ եւ թէ զբաղի հայերով՝ որ քաղաքը կը գտնուին, եւ կամ գոնէ ազդարարել քաղաքին Վիճակաւորին որ չխաբուի կեղծ կաթողիկէներէն, որովհետեւ Հռոմի մէջ Ս. Ժողովը սրբագրել կու տայ Ժամագիրքն ու Պատարագամատոյցը, մինչ հոն այդ գիրքերը կը տպուին առանց սրբագրութեան, տարածելով իրենց սխալները, գործելով միշտ կաթողիկէ անունին տակ, ինչպէս կ՚ընէր Ոսկան ու ներկայիս անոր քեռորդին՝ սրբապիղծ Սարկաւագը» [16] ։

Տէր Բարսեղի ծրագիրը յստակ է եւ ունի երկու առաջարկ . կամ Մարսիլիա ղրկել խիստ գրաքննիչ մը եւ կամ տպարանը փոխադրել Հռոմ։ Մարդկօրէն խօսելով, քանի Բարսեղ այդ դաստիարակութիւնը ստացած էր, չէր կրնար ուրիշ կերպով խորհիլ. սակայն դժբախտութիւնը այն է որ ծայրայեղութեան մէջ դժուար է մարդս հետեւի մտքի լոյսին։ Իր դասընկերը Յովհաննէս Հոլով, որ ամէն կերպով նոյն դաստիարակութիւնը ստացած էր, նոյն համոզումները ունենալով հանդերձ, երբ կը բաժնուի Բարսեղէն՝ կը գործէ աւելի մեղմ, առանց զգացնելու չափազանցութիւններ։

Բարսեղի այս խիստ ու չհանդուրժող կեցուածքը ունի անշուշտ իր բացատրութիւնը, որ կարօտ է ընդարձակ ուսումնասիրութեան, որու համառօտութիւնը հետեւեալն է։ Բարսեղ, Յովհաննէս Հոլով, ինչպէս նաեւ Թոմաս Հայրապետ, երեքն ալ կուսակրօն քահանաներ, Արեւելքէն կուգան Հռոմ, կ՚աշակերտին Կղեմէս Կալանոսի նոր բացած վարժարանին, որ հազիւ տարուան մը կեանք ունէր։ Կղեմէս կը զարմանայ յատկապէս Բարսեղի մտայնութեան, որ թողած հայրենի աւանդութիւնները, ծոմերն ու ծէսը, ու հակառակ Կալանոսի պնդումներուն՝ կը միտէր լատինականութեան։ Հարցը այնքան կը ծան/132/րանայ որ կը միջամտէ Ս. Ժողովը, ու ապա կը փակուի վարժարանը։ Բարսեղ ու Հոլով կը փոխադրուին Ֆրանսա, Լիոն քաղաքը, Յիսուսեան կղերանոցին մէջ կատարելագործելու իրենց ուսումները, հոն ստանալով շատ մը համոզումներ, որոնց առաջին պտուղն իսկ ցոյց կու տան երբ 1667 Յուլիս ամսուն կը մտնեն Լիվոռնոյ իբր Միսիոնար։ Կը պաշտօնավարեն շուրջ երկու տարի, բաժնելով ժողովուրդը երկուքի, մեծամասնութիւնը իրենց հակառակորդ լինելով։ Վրայ կը հասնի Յակոբ Ջուղայեցի Կաթողիկոսին բանադրանքի նամակը, բան մը որ ամբողջ կեանքով պիտի չմարսեն։ Կը միջամտէ ՀՍ. ի Ժողովը, ու երկուքը, Բարսեղ ու Յովհաննէս, քաղաքին դուքսին հրամանով կը վռնտուին Լիվոռնոյէն, ու 1669 Յուլիս–օգոստոս ամիսներուն կը մտնեն Հռոմ։

Նման դաստիարակութեամբ եւ սրտի դառնութեամբ անձ՝ այնուհետեւ ուրիշ կերպով չէր կրնար մտածել ու գործել, եթէ ոչ առիթը ներկայանալուն դուրս տալ սրտին դառնութիւնը։ Եւ որովհետեւ Հռոմի մէջ Բարսեղ ալ սկսած էր Հայ Եկեղեցւոյ ծիսական գիրքերու սրբագրութիւնն ընել, չէր հանդուրժեր որ նոյնը տպուէր Հռոմէն դուրս, շատ լաւ գիտնալով թէ հայութիւնը ամբողջ պիտի նախընտրէր ոչ իր սրբագրութեամբ տպածները՝ այլ մաքուր հարազատ հայրենի աւանդութիւնները պահող տպագրութիւնները։

Համառօտ այս բացատրականէն վերջ գուցէ աւելի յստակ հասկցուի ուրիշ մէկ փաստաթուղթ մը, քիչ մը ընդարձակ, որ գրած է Բարսեղ, ուղղելով ՀՍ. ի Ժողովի քարտինալներուն։ Բարսեղ տեսնելով թէ համառօտ եւ անցողակի գրութիւններով չէր յաջողեր գրաւել Ս. Ժողովի ուշադրութիւնը, 27 Մայիս 1676ին հանգամանօրէն կը շարադրէ լատիներէն գրութիւն մը, համադրելով Մարսիլիոյ տպարանին պատմութիւնը, դիտուած իր ակնոցով։ Բարսեղ կը գրէ.

«Կը խնդրեմ՝ որ Մարսիլիայի հայկական տպարանը փոխադրուի Հռոմ, որովհետեւ առիթ է գայթակղութեան եւ արգելք մեր սուրբ հաւատքին տարածումին։ Տպարանին պատմութիւնը հետեւեալն է:

«Շուրջ քսան տարի առաջ Հռոմ եկաւ հայ սարկաւագ մը (իմա՛ Մատթէոս Ծարեցի), հրաման խնդրեց տպելու հայկական գիրքեր: Հրաման չստանալուն՝ գնաց Հոլանտա, իր ծախսով տպելու գիրքեր։ Երկու տարի յետոյ մահացաւ Ամսդերտամի մէջ, ու կտակով տպարանը ձգեց Մեծ Հայքի երկու վանքերու, Էջմիածնի եւ Ս. Սարգսի, ուր կը գտնուէր այդ անպիտան (perversus ille) Ոսկան Եպը. ը, որու արենակից եղբայրը Աւետիք՝ Ամսդերտամ էր, ու համոզեց Սարկաւագը որ տպարանը չկտակէ միայն Էջմիածնի, այլ նաեւ Ս. Սարգսի, յօգուտ իր եղբօր Ոսկանին։ Ոսկան լսելով կտակին գոյու/133/թիւնը, իսկոյն ճամբայ հանեց Կարապետ Վրդ. ը, որ ներկայիս Լիվոռնոյ կը գտնուի։ Կարապետ իր ծախսով ընդարձակեց տպարանը։ Ապա Ոսկան ճամբայ ելաւ, հաւաքելով Յանձնարարական նամակներ իր Կաթողիկոսէն (Յակոբէն), լատին միսոինարներէ եւ Պիրոմալիէ։ Հռոմ հասնելուն՝ հաւատքի դաւանութիւն տուաւ եւ ընդունուեցաւ իբր կաթողիկէ Եպիսկոպոս. հոս ստացաւ Յանձնարարական նամակներ եւ հրաման՝ Հայաստանի մէջ ըլլալու միսիոնար. Հայրենիք դառնալու պատրուակով գնաց Ամսդերտամ, ուր տպեց չվաւերացուած գիրքեր, սխալներով եւ հերետիկոսութիւններով լեցուն։

«Մենք այդ տպարանը հերետիկոս աշխարհէ փոխադրել տուինք կաթողիկէ աշխարհ. համոզեցինք Ոսկանն ու Կարապետ որ գան Ֆրանսա կամ Իտալիա, ու Ս . Ժողովէն հրաման առինք տպելու գիրքեր։ Նախ (Լիվոռնոյ) եկաւ Կարապետ, սկսաւ գործել, ապա հասաւ Ոսկան, որ ատեն մը ետք եկաւ Հռոմ եւ ընդունուեցաւ իբրեւ Եպիսկոպոս. կրկին անգամ խաբեց (decepit) եւ Յանձնարարական նամակ ստացաւ ուղղուած (Ֆիրենցէի) Մեծ դուքսին։ Լիվոռնոյ դառնալով խաբեց զԱստուած, U. Ժողովն ու մեզ, փախաւ Մարսիլիա, ուր շարունակեց գործել. տպարանը ձգեց իր սրբապիղծ քեռորդիին, որու անունն է Սողոմոն, որ ներկայիս կը տպէ Ժամագիրք ու Տօնացոյց։

«Մարսիլիայի տպարանը պետք է փոխադրել Հռոմ կամ Լիվոռնոյ, եւ կամ ֆրանսացիներուն ազդարարել որ հսկեն հայոց խորամանկութեան վրայ. կամ ալ հոն դնել հայազգի մը որ հսկէ տպագրութեան վրայ, որպէսզի Հռոմի մէջ մեր շինածը չքանդուի Մարսիլիայի մէջ։

«Երբ Սողոմոն Մարսիլիայի մէջ ամուսնացաւ, տեղւոյն հոգեւոր հովիւը հարցուց Ոսկանի թէ սա իր հայրենիքին մէջ նախապէս ամուսնացա՞ծ է։ Ոսկան մերժեց. լռեց նաեւ անոր Սարկաւագ ըլլալուն մասին, ու հակառակ Հայ Եկեղեցւոյ օրէնքին՝ ամուսնացաւ։ Պէտք է պատժել Սողոմոնը, որովհետեւ Լիվոռնոյի մէջ ալ նոյն բանը պատահեցաւ եւ անպատիժ մնաց. եթէ պատժուէր՝ այս երկրորդը չէր կրկնուեր։ Այս Սողոմոնն է որ կը յորդորէ հայ Եպիսկոպոսներն ու Կաթողիկոսը, որ հայերուն ստիպեն գործածել Մարսիլիա տպուած գիրքերը՝ փոխանակ Հռոմ տպուածներուն» [17] ։

Տէր Բարսեղ կը յաջողի շարժել ՀՍ. ի Ժողովը, որ 15 Փետր. 1677ի նիստով քննութեան կ՚ենթարկէ Տէր Բարսեղի գրութիւնը։ Ժողովի արձանագրութիւնը կ՚ըսէ «Տէր Բարսեղ կը ներկայացնէ թէ /134/ Սողոմոն անունով հայ հերձուածող մը Մարսիլիայի մէջ ունի տպարան, ուր կը տպէ Տօնացոյց եւ Ս. Ժողովէն արգիլուած գիրքեր։ Հարկաւոր է կա՛մ տպարանը փոխադրել Հռոմ եւ կամ տպագրելի գիրքերը քննուին հոս Հռոմի մէջ. պատժել նաեւ Սողոմոնը, որ սարկաւագ ըլլալով ամուսնացած է, գայթակղութիւն պատճառելով ժողովուրդին։ Սողոմոն համաձայնած է իր հերձուածող Կաթողիկոսին հետ, հրահանգ հանել տալով որ հայերը չգործածեն Հռոմ տպուած գիրքերը» [18] ։ Այդ նիստով կ՚որոշուի գրել Ֆրանսայի Առաքելական Նուիրակին, որ ինք տեղւոյն վրայ հոգայ ամէն հարկաւոր բան, ու կարելիութեան սահմաններուն մէջ ջանայ տպարանը փոխադրել Հռոմ, ու առժամապէս դադարեցնել տալ տպագրութիւնները, թողլով որ տպագրուին միայն Ս. Ժողովէն սրբագրուած ու վաւերացուած հատորներ։ Որոշումին համաձայն կը գրուի Նուիրակին, որ 7 Ապրիլ 1677 թուակիր նամակով կ՚ապահովցնէ ՀՍ. ի Նախագահը թէ կէտ առ կէտ պիտի կատարէ իրեն տրուած հրահանգները [19] ։

Տէր Թոմաս Հայրապետ Մարսիլիոյ մէջ

Մինչ Տէր Բարսեղ Հռոմէն կը ջանար արմատախիլ ընել Մարսիլիոյ հայ տպարանը, Սողոմոն անշուշտ անտեղեակ չէր կացութեան, ու Ոսկանի մահէն յետոյ գործը առաջ կը տանի, 1674–1677 տարիներուն տպելով շուրջ տասը հատոր։ Սողոմոն պէտք է գործած ըլլայ ձեռք առնելով մարդկային խոհեմութիւնը, 1674–1676 տարիներուն Յովհաննէս Հոլովի հետ, իսկ անոր մեկնելէն յետոյ աւելի ազատօրէն տպելով Մաշտոցը (1676), մինչեւ որ Մարսիլիա կը հասնի Տէր Թոմաս Հայրապետ կամ Հէրապետ, ծայր տալով անվերջանալի խնդիրներու։

Ո՞վ էր Թոմաս Հայրապետ։

Հետեւելով Փրոփականտայի դիւանին, կը գտնենք որ 1660ի Սեպտեմբեր ամսուն Թրիփոլիէն (ներկայ Լիբանան) դէպի Հռոմ կը մեկնին երկու կուսակրոն աբեղաներ, մին Պոլսեցի Յովհաննէս Վրդ. որդի Յակոբի (Հոլով), երկրորդը Թոմաս Եդեսացի, որդի Հայրապետի։ Զիրենք Արեւմուտք ղրկողը Հալէպի ֆրանսական Հիւպատոս Բիգէն է (ապա Արքեպիսկոպոս եւ Առաքելական Նուիրակ), որ սա ծանօթութիւնը կը գրէ ՀՍ. ի Նախագահին, 8 Սեպտ. 1660ին. «Հռոմ կերթան բարի դիտաւորութեամբ, սորվելու եւ ընդգրկելու կաթողիկէ հաւատքը. անոնցմէ առաջինը Յովհաննէս Վրդ., հոս ամէնքէն նկատուած է Հայերու մէջ ամէնէն գիտունը, եւ իրապէս ալ սորված /135/ է քիչ մը փիլիսոփայութիւն, կարդացած է հայ բոլոր հեղինակներու գիրքերը եւ եղած է քարտուղար Էջմիածնի Կաթողիկոսին։ Երկրորդը՝ Տէր Թոմաս, ան ալ գիտէ որոշ նիւթեր մը» [20] ։

Հռոմ Հասնելով կը մտնեն Կղեմէս Կալանոսի վարժարանը, որ հազիւ քանի մը ամսուան կեանք ունէր։ Կը սկսին հետեւիլ ընթացքին, այսինքն քերականութեան, տրամաբանութեան ու փիլիսոփայութեան։ Տէր Բարսեղ ապստամբելով Կալանոսի դէմ, կը ջանայ իր դասընկերներուն ալ ներշնչել նոյն հոգին. Յովհաննէս ու Թոմաս հեռու կը մնան այդ շարժումէն, սակայն վարժարանը վերջնական կերպով կը փակուի, ու հինգ-վեց աշակերտները կը ցրուին. Բարսեղ ու Յովհաննէս կ՚անցնին Ֆրանսա, մինչ Թոմաս հրապարակէ յանկարծ կանհետանայ ու բացարձակ լռութիւն կը տիրէ իր մասին, մինչեւ կարծել տալու աստիճան որ Կալանոսի աշակերտողը ըլլայ ուրիշ Թոմաս մը՝ քան Հայրապետը։ Այսպէս պիտի կարծէինք մենք ալ եթէ չունենայինք Բարսեղի մէկ վկայութիւնը, գրուած 1679ին, որով Բարսեղ կը բարեխօսէ Պետրոս Թիֆլիսեցիի (Ճամպօ) համար, որ 26 տարեկան սարկաւագ էր եւ կ՚ուզէր մտնել Ուրբանեան վարժարան. «Պէտք չէ նայիլ ո՛չ անոր տարիքին եւ ոչ մօրուքին, որովհետեւ ես, Յովհաննէսն ու Թոմաս Հայրապետն ալ նոյն պարագաներուն եւ գրեթէ նոյն տարիքով էինք երբ Հռոմ եկանք. պէտք է նայիլ անոր եռանդին», — կը գրէ Տէր Բարսեղ 24 Ապրիլ 1679ին» [21] ։

Կ՚ուզենք եզրակացնել, որ 1661ին Թոմաս Հռոմէն դարձած ըլլայ Արեւելք, շարունակելու իր առաքելական կեանքը, մինչեւ 1667 տարւոյն առաջին ամիսները, երբ զինք կը գտնենք Փարիզ, ուր գացած էին Բարսեղ ու Յովհաննէս Հոլով, Լիոն աւարտած ըլլալով իրենց ուսումները։ 31 Մարտ 1667ին Լիոնէն Բիգէ կը գրէ Հռոմի իր բարեկամին, ու ակնարկելով Բարսեղի եւ Յովհաննէսի՝ կ՚ըսէ. «Մեր հայերը ուսումները աւարտելով՝ Փարիզ գացին... Թոմաս միացաւ անոնց: երեքը միասին ընկերութիւն կ՚ընեն եւ լաւ յոյսեր կը ներշնչեն» [22] ։

1681ի Մայիս 11ին Թոմաս Հայրապետ նամակ մը ունի Սորպոնի Համալսարանի դասախօս Փրոֆ. Բիգէի (Picques), որ ազդարարութիւն ըրած էր իրեն նկատմամբ Մարսիլիա տպագրուած հայկական գիրքերուն։ Թոմաս կը պատասխանէ, նախ ներկայացնելով ինքզինքը, եւ այդ առիթով կու տայ կենսագրական գիծեր մը ինքն իր մա/136/սին, թէ 18 ամիս մնացած է Փարիզ Ս. Նիկողայոսի վանքը, ուր սորված է լատիներէն եւ սկսած է պատարագել լատին ծէսով։ Ապա անցած է Վիեննա, ուր չորս տարի դասաւանդութեամբ զբաղած է. անկէ անցած է Բրակա, Յիսուսեաններու Ս. Բարթողիմէոսի վանքը, Ֆերդինանտ Բ. Կայսրի խնամակալութեան ներքեւ չորս տարի սորված է փիլիսոփայութիւն, բարոյական աստուածաբանութիւն եւ հակաճառութիւն։

1675 տարւոյն Թոմաս կը գտնենք Հռոմ։ 12 Նոյեմբերին ՀՍ. ի Ժողովի նիստին կը քննուի Թոմասի աղերսագիրը, գրուած լատիներէն. «Ես Թոմաս Հէրապետ, Միջագետքի Եդեսիոյ քաղաքէն, 1667ին Աւստրիա գացի, ու օգոստափառ Կայսրին շնորհիւ աշակերտեցայ Բրակայի Ս. Բարթողիմէոսի վանքը, ուր ուսումներս աւարտեցի եւ 28 Սեպտ. ին (1675) եկայ Հռոմ։ Կը խնդրեմ՝ ՀՍ. ի Ժողովէն որ ընդունի զիս իր ծառայութեան մէջ, տալով ինծի հայոց մէջ միսիոնար ըլլալու իշխանութիւնը: Կը խնդրեմ նաեւ անմիջական ապրուստի միջոց եւ կարգ մը գիրքեր» [23] ։ Թոմասի համար կը բարեխօսէ նաեւ Տէր Բարսեղ, որ ՀՍ. ի քարտուղարին ուղղած է գրութիւն մը, պարզելով Թոմասի խնդիրը: զրութիւնը կը վերջացնէ . «Հաճեցէք նշանակել տեղ մը Տէր Թոմասի համար, որպէսզի փութով մեկնի, որովհետեւ աղքատ է» [24] ։ ՀՍ. ի Ժողովը կը քննէ հարցը եւ ոչ մէկ որոշում կառնէ. արձանագրութեան մէջ կը կարդանք. «Նկատմամբ միսիոնարութեան՝ ոչինչ. նկատմամբ գիրքերուն՝ թող դիմէ Քարտինալին» [25] ։

Թոմաս Հռոմ է մինչեւ 1676ի Ապրիլ ամիսը։ Տէր Բարսեղ զանազան անգամներ փորձած է հրամաններ յաջողցնել Թոմասի համար [26], սակայն մեզի անծանօթ պատճառներով՝ Ս. Ժողովը խուլ ձեւացած է եւ միշտ զգուշացած Թոմասի պաշտօն մը յանձնելէ, պայման դնելով որ կրնայ երթալ Հայաստան իբր միսիոնար՝ եթէ գտնելու ըլլար ուրիշ ընկեր մը, ու այդ ընկերը չէ գտնուած։

Թոմաս Հայրապետ առանց յատուկ պաշտօն մը ստացած ըլլալու, Հռոմէն կը մեկնի Ֆրանսա, կը ներկայանայ Գրպծ. Բիգէի, որ կ՚ուզէ տեղաւորել զինքը Մարսիլիա, Յովհաննէս Հոլովի տեղ, որ չորս ամիս առաջ մեկնած էր Վենետիկ։ 1 Մայիս 1676ին Բիգէ կը գրէ /137/ Հռոմ, իմացնելով թէ Թոմաս կարգած է Յովհաննէս Հոլովի տեղ, ու կը յուսայ ապրուստի միջոց մըն ալ ճարել անոր, նկատած յատկապէս անոր առաքելական եռանդը, որը իբր ապացոյց՝ կը նշէ Մարսիլիա հասած օրն իսկ բանտին հիւանդանոցին մէջ դարձի բերած ու մկրտած ըլլալը թուրք մը. «բայց ինքը անորոշ վիճակի մէջ է, կը գրէ Բիգէ, չի գիտեր թէ Հայրենի՞ք դառնայ, աշխատելու Թուրքիոյ եւ Պարսկաստանի հողին վրայ, թէ մնայ Մարսիլիա ու զբաղի հայ վաճառականներով եւ հիւանդանոցի թուրքերով, անշուշտ մեծ յոգնութեամբ եւ քիչ վճարումով, որու կը կարօտի, քանի Հռոմէն եկած է առաքեալի նման, առանց դրամի եւ առանց զգեստի» [27] ։

Ամբողջ երկու տարի (1677–8) Թոմաս կը մնայ այդ պաշտօնին վրայ։ Այս շրջանին տեղաւորելու է Բիգէի մեկ անթուական պիտակը, ուղղուած Հռոմի Բասթրիցիոյ Յովհաննէսի, գրելով. «Թոմաս Հայրապետ վերջապէս հրաժարեցաւ Սպանիա երթալու ծրագիրէն ու կը մնայ Մարսիլիա, ուր հաստատուեցաւ բաւարար թոշակով. արդիւնաւոր կերպով կաշխատի հիւանդանոց գտնուող հայերու եւ թուրք գերիներու համար» [28] ։

Մարտ 1678ին ՀՍ. ի Ժողովին կը ներկայացուի Բիգէի եւ Տէր Բարսեղի առաջարկները ի նպաստ Տէր Թոմասի. առաջինը կը խնդրէ որ Ս. Ժողովը կարգէ Թոմաս իբր Միսիոնար Եդեսիոյ Հայոց, քանի Մարսիլիոյ բանտերու մատրանապետութիւնը ծանր պաշտօն է ու անմխիթար։ Տէր Բարսեղ աւելի նուրբ եւ մարդկային հաշիւներով լեցուն, կ՚առաջարկէ հաստատուն թոշակ կապել Թոմասի եւ պահել Մարսիլիա, որպէսզի տեղւոյն հայերը չմնան առանց հովիւի, ու այսպէս կազմ ուի երրորդութիւն մը, Վենետիկ – Լիվոռնոյ - Մարսիլիա, նոյն միսիոնարական կազմով, այսինքն Յովհաննէս Հոլով Վենետիկ, Կարապետ Վրդ. Լիվոռնոյ եւ Տէր Թոմաս Մարսիլիա։ Բայց որովհետեւ Լիվոռնոյ կային երկու Դոմինիկեան միսիոնարներ, իւրաքանչիւրը Հարիւր սքուտ տարեկան թոշակով, Տէր Բարսեղ կը թելադրէ հոն պահել միայն մէկ միսիոնար, իսկ միւսին թոշակը անցնել Տէր Թոմասի։ ՀՍ. ի Ժողովը ոչինչ կորոշէ ներկայացուած խնդրին նկատմամբ, այլ ամէն ինչ կը թողու Քարտ. Ալպ է գրիչիի կամքին» [29] ։

Տէր Թոմաս Հայրապետի անդրանիկ նամակը

Շուրջ երեք տարի Տէր Թոմաս Մարսիլիայի մէջ կը կատարէ իր համեստ պաշտօնը, բայց միաժամանակ կը տեսնենք որ սկսած է մտնել Սողոմոնի տպարանի հարցերուն մէջ։ Հոս կը թարգմանենք Թո/138/մասի 27 Փետր. 1679 թուակիր լատիներէն լեզուով գրուած նամակը, ուղղուած ՀՍ. ի Ժողովի քարտինալներուն, տեսնելու համար թէ ինչ էր նոյն օրերուն Մարսիլիայի տպարանի վիճակը եւ ունեցած խնդիրները։ Ընթերցողէն ներողութիւն կը խնդրենք եթէ երկար գտնէ այս մէջբերումը։

«Երեք տարի է, որ կը գտնուիմ այս քաղաքը, եւ ուրիշ բան չեմ կրնար հաղորդել հայ տպարանին մասին, եթէ ոչ ըսել թէ ամէն օր կը տեսնեմ հերետիկոսական գիրքերու ծաւալիլը։ Մեծագոյն ցաւս է տեսնել որ կաթողիկէ հաւատքը Հայաստանի մէջ միշտ աւելի կը խախտի, շատ մը շայերու շոգիներու փրկութիւնը վտանգի կ՚ենթարկուի, որովհետեւ դիւրաւ կը տպագրուին գիրքեր, եւ հերետիկոսները կը հաստատուին իրենց սխալներուն մէջ։

«Բացի շատ մը գիրքերէ, վերջերս տպուած են յատկապէս երկու հատ. առաջինը՝ Մաշտոց եւ երկրորդը՝ Հայոց Ժամագիրքը: Առաջինը տպուած է ծածուկ, եւ այս վատ գիրքէն շատ օրինակներ արդէն տարածուած են Արեւելքի մէջ։ Նկատմամբ Ժամագիրքին՝ Կեսարուպոլսոյ Եպիսկոպոսը (Բիգէ ) ամէն ջանք ըրաւ որ տպագրուի մաքուր, առանց կաթողիկէ հաւատքին դէմ իմաստներու եւ բացատրութիւններու, ու ասոր համար աշխատեցաւ, հետամուտ եղաւ, դիմեց հեղինակութիւններու, ըլլայ Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին, անոր բացակայութեան՝ Աթոռակալին, ըլլայ թագաւորական ատենակալին, որպէսզի իրենց ունեցած իշխանութեամբ միջամտեն եւ Ժամագիրքը տպագրուի սրբագրուած, ու այնպէս տարածուի Արեւելքի մէջ։ Սակայն այս սքանչելի մարդուն բոլոր ջանքերը ի թերեւ ելան, այդ գէշ կաթողիկէ Սողոմոնին պատճառով, որ կռթնած թագաւորական հրամանագրին վրայ՝ իր սխալները առաջ տարաւ։ Սա իր ունեցած առանձնաշնորհութիւնը այնպէս վատ կերպով կը գործածէ՝ որ ապագային յուսանք այդ տպարանը ամբողջապէս կործանի։

«Այս տարիներուս քաղաքէս անցան Արեւելք պաշտօնավարող երեք միսիոնարներ, երկուքը վեղարաւոր եւ մէկը Յիսուսեան, որոնք խնդրեցին որ այս տպարանը չշարունակէ գործել, քանի Արեւելքի մէջ մեծ գայթակղութեան առիթ է, որովհետեւ հոն հերետիկոս հայերը իբր յաղթանակ ցոյց կու տան միսիոնարներուն՝ իրենց հերետիկոսական գիրքերը, որոնք տպուած են կաթողիկէ աշխարհի մէջ։

«Անցեալ տարի (1678) Յուլիս 29ին Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին Աթոռակալին հետ գացինք Սողոմոնի բնակարանը, ուր գտանք հայերէն տպուած շատ մը ցրուած թուղթեր։ Աթոռակալը ուզեց որ իրեն ցոյց տամ հոն գտնուած սխալները, որոնց ցանկը ահա կը ներփակեմ, որպէսզի իմանաք նաեւ Ս. Ժողովիդ մէջ։

/139/ «Թագաւորական խօսարանը երբ իմացաւ հերետիկոսական գիրքերու տպուիլը եւ տեսաւ նաեւ իմ տուած մեկնութիւնս, ուզեց դատարանին յանձնել, ու թէեւ Սողոմոն հազար ոսկի (nummos) ծախսեց փաստաբաններու համար՝ որ արդարացնեն իր տպածները, սակայն ոչ մէկ օգուտ գտաւ անկէ։

«Անցեալ տարի, մինչ Զաքարիա Վրդ. (Ակամ) Հռոմ պիտի երթար, պարզեցի իրեն Սողոմոնի բոլոր չարութիւնները, եւ խնդրեցի որ անոր հետ բարեկամութիւն չընէ, այլ մենք միասնաբար աշխատինք Աստուծոյ փառքին եւ Ս. Եկեղեցւոյ համար։ Խոստացաւ. երեք օր վերջ միացաւ անոր, ու Սողոմոն գնաց Աթոռակալին, գովեց Զաքարիայի վարդապետութիւնը, ըսելով թէ քսանհինգ տարի անիկա ծառայած է Ս. Աթոռին, ու խնդրեց որ իմ տեղ Զաքարիան նշանակէ իբր թարգման։ Քանի մը օր վերջ Սողոմոն առաւ Զաքարիայէն բոլոր յանձնարարական նամակները որ ան ունէր Լեհաստանէն, Հունգարիայէն, Պոհեմիայէն եւ Գերմանիայէն, ու վերջերս նաեւ Հռոմէն տրուած Քարտինալէ մը, որ անշուշտ խաբէութեամբ ձեռք ձգած էր։ Բոլոր այս նամակները տարաւ խօսարան, գովեց Զաքարիայի գործունէութիւնը, խնդրելով զինքը իբր թարգման։

«Սողոմոն ինծմէ ոչ մէկ խորհուրդ խնդրեց, որպէսզի իր նենգութիւնները գաղտնի կերպով հետապնդէ եւ հերետիկոսական գիրքերը առանց վկայի տպագրէ։ Խօսարանը սակայն իր կամքին ընդ առաջ չելաւ, եւ միշտ զիս է որ իբր թարգման ճանչցաւ։ Սողոմոն տեսնելով որ չհասաւ իր նպատակին, թողլով Զաքարիա Վրդ. ը՝ Զմիւռնիա փախաւ, որպէսզի հերետիկոսական թուղթերու դատաստանը առկախ մնայ։

«Սողոմոն կին մը ունի որու ամուսինը դեռ ողջ է։ Վստահ կերպով գիտեմ նաեւ թէ Սողոմոն սարկաւագ է. ամուսնացաւ առանց Առաքելական Աթոռէն թոյլտուութիւն ստանալու։ Այս բանը Մարսիլիայի մէջ քիչեր միայն գիտեն. կնոջ արենակիցները Սողոմոնի կողմը կը բռնեն ու կը պաշտպանեն. կողմնակից են նաեւ Զաքարիա Վրդ. ի։

«Կը կարծուի որ Սողոմոն դառնայ, ու կրնայ պատահիլ որ ես նոյն շրջանին բացակայում՝ քաղաքէս։ Եթէ Տէր Յովհաննէս Յակոբ հոս դառնայ, շատ բարիքներ կրնան անոր հետեւիլ, որովհետեւ հաճելի անձ է կաթողիկէներուն, նաեւ հայերուն, գիտէ թուրքերէն եւ արաբերէն, ու կարող է դիմադրել Սողոմոնի խորամանկութիւններուն։

«Զաքարիա Վրդ. յաճախ Սողոմոնի քաջութիւն կը ներշնչէ։ Օր մը անոր ներկայութեան ըսաւ ինծի. Ս. Ժողովը ամէն տեղ չի կրնար /140/ արգելք ըլլալ Սողոմոնի, եթէ Մարսիլիոյ մէջ չկարենայ՝ Զմիւռնիա կը տպէ :

«Բայց Սողոմոնի խորամանկութիւնը գագաթնակէտին հասաւ երբ Մարսիլիա տպուած դիրքերուն ճակատը դրաւ՝ իբր Զմիւռնիա տպուած։ Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսը զիս վերահաստատեց թարգմանիչի պաշտօնիս վրայ, նոյնը ըրաւ նաեւ խօսարանը, ետ առնելու հաւանութիւնը իմ տիրոջս՝ Բիգէի։ Սակայն անօրէն Զաքարիան ձեռքը ունեցած Յանձնարարականներով կը խորհի զիս կասեցնել գործելէ, ու միշտ կը գիշերէ այն տան մէջ, ուր կայ տպարանը, որպէսզի ազատօրէն կարենայ գործել։

«Զաքարիա Վրդ. ի Մարսիլիա գալէն յետոյ՝ շատ քիչ հայեր սկսան ինձի խոստովանանքի գալ։ Ս. Ծննդեան տօնին երկու կամ երեք հոգի միայն ինծի խոստովանեցան. պատճառը որովհետեւ Զաքարիա խռովութիւն ձգեց։

«Առաքել Հայ Եպիսկոպոսը Վենետիկէն ինծի գրեց, որպէսզի օգնեմ Մարսիլիոյ հայ տպարանին, նպաստեմ՝ Սողոմոնի գործին, մինչեւ որ ինք Հռոմ՝ հասնի, ուրկէ կը յուսայ նպաստել Սողոմոնի։ Առաքել Եպիսկոպոսի հայերէն նամակը կը ղրկեմ Ս. Ժողովիդ, որպէսզի իմանաք իր ծրագիրները» [30] ։

Թոմաս Հայրապետի այս նամակը արդարեւ յայտնութիւն է մեզի համար։ Թոմաս երեք տարի մնացած էր Մարսիլիա, առանց երբեք ՀՍ. ի Ժողովին նամակ մը գրած ըլլալու, ու յանկարծ այսքան մանրամասն կերպով գրելը՝ մեզի կարծել կու տայ թէ Թոմաս շարժած է ուրիշէ մը։ Վերը տեսանք թէ Ոսկան Վրդ. ի կենդանութեան Հռոմէն Տէր Բարսեղ ի՛նչ տրամադրութիւններով էր իրեն հանդէպ. տեսանք նաեւ թէ Ոսկանի մահէն յետոյ Տէր Բարսեղ ինչ կերպով ուզեց շարժել Ս. Ժողովը, որպէսզի արմատախիլ ընէր նոյն տպարանը։ Շատ հաւանաբար նոյն Բարսեղի թելադրութեամբ է որ Թոմաս Հայրապետ շարադրած է Քարտինալներու ուղղելով նամակը, ուր լիով կը տեսնենք մենք բարսեղեան հոգին եւ բարսեղեան գաղափարներու ընդլայնումը։ Թոմասի մտքէն պիտի չանցնէր իջնել մանրամասնութիւններու՝ որոնք ուղղակի կերպով կապ չունին այս նիւթին հետ, մինչ ընդհակառակը Բարսեղի մեծապէս կը հետաքրրքրեն։ Այսպէս Սողոմոնի ամուսնութեան պարագաները, Յովհաննէս Հոլովի գովքը, Զաքարիա Վրդ. ի բռնած վատ ընթացքը, Առաքել Եպսի նամակը։

Ծանօթ է մեզի նոյն այս դիւանէն Տէր Բարսեղի սաստիկ պայքարը Զաքարիա Վրդ. Ակամի դէմ։ Նմանապէս նոյն Տէր Բարսեղ /141/ Լիվոռնոյ գտնուած շրջանին ստացած էր բանադրանք Ջուղայեցի Յակոբ Կաթողիկոսէն, ու դառնացած, եւ նոյն օրերուն (1679) երբ տարածուած էր նոյն Կաթողիկոսին Հռոմ գալու լուրը՝ Եկեղեցիներու միութեան խնդրով, անշուշտ հաճելի չէր Տէր Բարսեղի, որ կը շարունակէր կոչել Կաթողիկոսը «Գլուխ հերետիկոսներու»։ Եւ որովհետեւ Առաքել Եպս. նոյն օրերուն կը հասնէր Հռոմ, ղրկուած Յակոբ Կաթողիկոսէն, պատրաստելու հանդիպումը եկեղեցական երկու պետերուն, Տէր Բարսեղ եթէ յաջողէր ՀՍ. ի Ժողովին ցոյց տալ Առաքել Եպս. ը իբր նպաստող հերետիկոս Սողոմոնի, մասամբ գոնէ հասած կ՚ըլլար իր յետին նպատակներուն։ Եւ ահա Թոմաս Մարսիլիայէն Հռոմ կը ղրկէ Առաքել Եպս. ի նամակին ոչ թէ օրինակութիւնը՝ այլ բնագիրը։ Ի հաստատութիւն մեր ենթադրութեան՝ աւելցնենք որ Տէր Բարսեղ իբր թարգման ՀՍ. ի Ժողովին, յետ կատարելու յիշեալ զանազան նամակներու թարգմանութիւնը, իր կողմէ կ՚աւելցնէ հետեւեալը, խօսքը ուղղելով ՀՍ. ի Ժողովին. «Այս նամակները հասան Մարսիլիայէն. հաճեցէք տեսնել, նկատել եւ դարմանը ընել։ Նամակներուն մէջ կայ հատ մը, գրուած Առաքել Եպս. է առ Թոմաս (Հայրապետ), հակառակ Թադէոսի (Համազասպեանի) եւ ի նպաստ Սողոմոնի. այս նամակէն կարելի է եզրակացնել թէ Առաքել ինչ խղճով է, զոր ես ամենագէտ կը նկատեմ։ Թադէոս հայ կաթողիկէ քահանայ է: Սողոմոն սրբապիղծ սարկաւագ է, որ սարկաւագ ըլլալով առաւ կաթողիկէ կին, օգտագործելով հանգուցեալ Ոսկան Վրդ. ի սուտ վկայութիւնը՝ իբր նախապէս չամուսնացած, ծածկելով անոր սարկաւագ ըլլալը։ Զաքարիա Ակամ որ Մարսիլիա է՝ կը նպաստէ տպարանին ու Սողոմոնի, գործելով աւելի գէշ քան հոս Հռոմ եղած ժամանակ պէտք է զինք վռնտել տալ Մարսիլիայէն» [31] ։

Չենք կրնար ծանրանալ Զաքարիա Վրդ. Ակամի անձին մասին, որու ակնարկ կայ Թոմասի նամակին մէջ, որովհետեւ չունի անմիջական աղերս տպագրութեան պատմութեան հետ։ Թոմաս Հայրապետի նամակէն, սակայն, կը քաղենք կարեւոր ծանօթութիւն մը, որ կը փարատէ հայ հնատիպ գիրքերու պատմութեան մէջ մութ կէտ մը։ 1676ին Մարսիլիա տպագրուած Մաշտոցը չի ունեցած յար եւ եւ նման տպագրութիւն, նոյն տարւոյն մէջ, նաեւ Զմիւռնիա քաղաքը, այլ դատարանական հարցերու համար Սողոմոն փոխած է անոր ճակատը [32] ։

Թոմաս Հայրապետի վերոյիշեալ 27 փետր. 1679 թուակիր նամակը նիւթ կ՚ըլլայ ՀՍ. ի Ժողովին 20 Նոյեմբեր 1679-ի նիստին, ո/142/րու արձանագրութիւնը կը սկսի հետեւեալ յատկանշական տողերով։ «Բարսեղ կը ներկայացնէ Ս. Ժողովիս Թոմաս Հայրապետի նամակը, գրուած Մարսիլիայէն... »։ Կը համառօտուի ամբողջ նամակը, որու վերջաւորութեան քարտուղարութիւնը կ՚արձանագրէ վերեւ մէջերուած հատուածը հետեւեալ կերպով «Բարսեղ իր կողմէ նկատել կու տայ Ժողովիս՝ Առաքել Եպս. ի տրամադրութիւններու նկատմամբ, որ ի նպաստ են Սողոմոնի ու հակառակ են Հայրապետի. հակառակ են Թադէոսի՝ որ կաթողիկէ է, մինչ Սողոմոն սրբապիղծ է... Զաքարիա Ակամ որ Մարսիլիա է եւ Սողոմոնի հետ կը գործէ չարը՝ պէտք է վռնտել քաղաքէն»։ Յիշեալ նիստին առնուած որոշումը կ՚ըլայ հետեւեալը. «Հաւատքի վերաբերեալ հարցերը՝ անցնել Հաւատաքննութեան Ժողովին. ՀՍ. ի Քարտուղարը թող տեսակցի Քահանայապետին հետ, տայ անոր ծանօթութիւններ՝ Մարսիլիոյ հայ տպարանին մասին, որպէսզի մէջտեղէն վերցուի տպարանը» [33] ։

* * *

ՀՍ. ի Ժողովի 20 Նոյեմբեր 1679ի նիստի բնագիրներու համապատասսան հատորին մէջ կը գտնենք կարգ մը փաստաթուղթեր, որոնք այդ նիստին նկատի չեն առնուած, որովհետեւ ոչինչ կը գտնենք անոնց մասին Ժողովի արձանագրութիւններուն մէջ, եւ սակայն մեզ մեծապէս կը հետաքրքրեն։ Արդ, հիմ առած Թոմաս Հայրապետի յիշեալ նամակը, մաս առ մաս քննենք հոն ակնարկուած զանազան նիւթերը, որոնք կը կանխեն Թոմասի նամակին թուականը։ Այս կերպով կը կարծենք թէ միշտ աւելի յստակած կ՚ըլլանք պատմութիւնը, կազմելով ամբողջական գաղափար Մարսիլիոյ հայ տպարանի Գողգոթայի մասին։

Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին տպագիր վճիռը (7 Յունիս 1678)

Մեր տրամադրութեան ունինք կարգ մը փաստաթուղթեր, տըպուած նոյն օրերուն, որոնք կը հային Մարսիլիոյ հայ տպարանին։ Անոնցմէ առաջինը տպագրուած է 7 Յունիս 1678ին Մարսիլիոյ լատին եպիսկոպոսին կողմէ, ընդ ամէնը մէկ ու կես էջ, որու վերնագիրն է . «Extrait des Registres de l'Evêché de Marseille» [34]:

Ժանսոն Եպս. նախ կը յայտարարէ թէ իր պարտականութիւնն է հսկել որ մաքուր եւ անարատ պահուի հաւատքը իր ժողովուրդին մէջ, ու արգիլէ ամէն արարք որ հակառակ է կաթողիկէ հաւատքին, հսկելով նաեւ որ չտպագրուի ոչինչ որ կրնայ դպչիլ հաւատքի ա/143/նարատութեան եւ կամ սխալի առաջնորդէ հաւատացեալները։ Այս նախաբանը դնելէ ետք՝ Ժանսոն կ՚անցնի բուն նիւթին, տալով մեզի պատմական տուեալներ որոնք հետաքրքրական են մեզի համար։ Կը յայտարարէ թէ Ոսկան Եպս. ուղելով Մարսիլիոյ մէջ տպել հայերէն Ժամագիրքը՝ ինք թոյլ տուած է, պայմանով որ Ժամագիրքը ոչինչ պարունակէ հակառակ «կաթողիկէ, Առաքելական ու Հռոմէական Եկեղեցւոյ», եւ թէ իւրաքանչիւր պրակ երկերկու օրինակ պիտի ներկայացուի իրեն՝ սրբագրելու սխալները, եթէ գտնուին։ Նոյն այս գրութենէն կ՚եզրակացնենք որ Ոսկան հաւատարիմ գտնուած է դրուած պայմանին, սակայն անոր մահէն յետոյ Սողոմոն ձեռք զարկած է զանազան տպագրութիւններու, առանց յարգելու դրուած պայմանը, ու տպագրածները ծածուկ կերպով ղրկած է Արեւելք, ինչ որ տարակոյս կը յարուցանէ թէ գիրքերը կը պարունակէին ոչ ուղիղ կէտեր, բան մը որ հակառակ է վեհափառ Թագաւորի դիտումներուն, որ թոյլ տուած էր Ոսկանի տպագրել՝ պայմանով, որ մնայ քաղաքին եպիսկոպոսին հովանիին ներքեւ։

Եղած դէպքերը այս կերպով համառօտելէ յետոյ, Ժանսոն կու տայ իր վճիռը, թէ իր Աթոռակալը եւ Թոմաս Հայրապետ խուզարկութեան անցնին Սողոմոնի տունը, ուր կը գտնուի նաեւ հայ տպարանը, քննելու թէ կա՞ն տպագրուած ու տպագրելի հատորներու մէջ կաթողիկէ հաւատքի հակառակ կէտեր։ Խուզարկութեան արդիւնքը պաշտօնապէս բանաձեւել, որպէսզի հարկի պարագային գայթակղութեան առաջքն առնուի։

Ժանսոնի տուած վճիռը կը գործադրուի նոյն տարին (1678) Յուլիս 29ին, որու արդիւնքը մասամբ տեսանք վերեւ՝ մէջբերուած Թոմասի 27 Փետր. 1679 թուակիր նամակին մէջ, եւ դեռ յաջորդաբար ալ առիթ պիտի ունենանք անդրադառնալու։

Դատարանին վճիռը (8, 12, 22 Նոյեմբեր 1678)

Ոսկանի կենդանութեան՝ Թադէոս երէց Համազասպեան արդէն անհամաձայնութեան մէջ էր Ոսկանի հետ, ու խնդիրները այնքան կը ծանրանան, որ Սողոմոն Թադէոսի կը վերագրէ Ոսկանի մահը։ Ոսկանի մահէն յետոյ անհամաձայնութիւնը կը շարունակուի Սողոմոնի հետ, ու հարցը կելլէ դատարան։ Թադէոսի եւ Սողոմոնի միջեւ պատահած դէպքերը բազմահմուտ Ռափայէլ Իշխանեան գեղեցիկ կերպով համադրած է՝ իր տրամադրութեան ունեցած աղբիւրներու վրայ հիմնուած, մութի մէջ ձգելով զանազան անցքեր [35], որոնք կը լուսաբանուին ներկայիս յայտնուած նոր աղբիւրներով։

/144/ Ոսկան Վրդ. ի կենդանութեան, 1673ին, Մարսիլիայի տպարանը սկսած էր տպել Ատեան Ժամագիրքը, որու տպագրութիւնը կ՚երկարաձգուի մինչեւ 1678 թուականը։ 1676ին ալ կը տպուի Մաշտոցը։ Այս զոյգ գիրքերուն Յառաջաբանները, գրուած Սողոմոնէ, ծանր մեղադրանքներ ունին Թադէոսի անձին, կոչելով զինքը «Կայենածին եւ օձաբարոյ արիոսադաւան... աստուածամարտ եւ տիրասպան երկրորդ Յուդայ»։

ՀՍ. ի դիւանը պատուած է տպագիր էջ մը [36], ֆրանսերէն լեզուով, դատարանի վճիռը, 8, 12, 22 Նոյեմբեր 1678 թուականներով։ Այս թուղթէն կ՚իմանանք որ Թադէոս երէց, որդի Սարգիսի, բողոք ներկայացուցած է Սողոմոնի դէմ, որ զինք վատահամբաւած է՝ իր անձնական տպարանին մէջ լոյս ընծայած Ժամագիրքի եւ Մաշտոցի Յառաջարաններուն մէջ, ընդ ամէնը 21 էջ, որու հետեւանքով Սողոմոն ենթարկուած է բանտարկութեան։ Դատարանը վերաքննելով հարցը՝ կը վճռէ որ Սողոմոն կարենայ ազատիլ բանտէն միայն այն ատեն՝ երբ յանձն առնէ դրուած կարգ մը պայմաններ. այսինքն

ա. Եթէ յանձն առնէ յայտարարել պատասխանատու պաշտօնեաներու առջեւ եւ ի ներկայութեան Տէր Թադէոսի՝ թէ ինք գործած է յանդուգն եւ անիմաստ կերպով, քանի այդ կերպով շարադրած է Մաշտոցի Յառաջաբանը, ու ասիկա ըրած ըլլալուն համար զղջայ եւ ներողութիւն խնդրէ, յայտարարելով թէ Տէր Թադէոս վարքով ու բարքով բարի անձ է, իբր «Կաթողիկ է, Առաքելական եւ Հռոմէական»։

բ. Եթէ յանձն առնէ, ի ներկայութեան դատարանական պաշտօնեային, պատռել վատահամբաւութեան այն նամակը որ գրած է Տէր Թադէոսի մասին։

գ. Եթէ յանձն առնէ իբր տուգանք տալ երեք ոսկի (livres) թագաւորին, վեց ոսկի Տէր Թադէոսին եւ դատարանական ծախսերուն համար ալ 250 ոսկի։

դ. Եթէ խոստանայ որ ապագային նման արարք պիտի չկրկնուի։

ե. Եթէ յանձն առնէ ներկայ յայտարարութիւնը հրատարակել Ժամագիրքին սկիզբը։

Էքսի դատարանի այս վճիռը կը կրէ իբր թուական՝ 8 Նոյ: 1678։

Վճիռին իսկոյն կը յաջորդէ չորս տող ուրիշ յայտարարութիւն մը, թէ նույն ամսուն 12ին առաւօտ, բանտարկեալն Սողոմոն, ի ներկայութեան զանազան աստիճանաւոր անձերու եւ Տէր Թադէոսի, կատարած է դրուած պայմանները։

/145/ Նոյն այս գրութեան կը հետեւի 22 Նոյեմբեր 1678 թուակիր չորս տող ուրիշ գրութիւն մը, ուր կը ծանուցուի թէ դատարանը վճռած է թէ ներկայ ամբողջ Յայտարարութիւնը պիտի հրատարակուի Սողոմոնի ծախսով, ֆրանսերէն եւ հայերէն լեզուներով, ու թարգմանութիւնը պիտի կատարէ Թոմաս Հայրապետ՝ իբր խօսարանի պաշտօնական թարգման։

Այս վկայութիւններով յայտնի կ՚ըլլայ թէ Թադէոս Երէց եւ Սողոմոն մինչեւ 1678ի գոնէ Նոյեմբեր ամիսը կը գտնուէին Մարսիլիա, եւ թէ Սողոմոն այս թուականին է որ կազատի Մարսիլիայի բանտէն։ Քիչ ժամանակ վերջ, սակայն, Սողոմոն կը բացակայի քաղաքէն եւ կ՚երթայ Պոլիս, որու մասին յաջորդաբար պիտի անդրադառնանք։ Ոչ այնքան անոր բացակայիլը՝ որքան բացակայելու կերպը առիթ տուած է որ դատարանը նոր զգուշութիւններ ձեռք առնէ Սողոմոնի անձին եւ տպարանին նկատմամբ, եւ սա մեզի առիթ կու տայ ենթադրելու որ Սողոմոն ձեւով մը փախած ըլլայ քաղաքէն, հետը տանելով տպագրուած գիրքերը՝ ծախելու նպատակով։

Դատարանին նոր վճիռը (11 Սեպտ. 1679)

Սողոմոնի մեկնելէն յետոյ տպարանը ոչ մէկ գործունէութիւն ունեցած է մինչեւ 1683 տարին, ամբողջ չորս տարիներ, սակայն տպարանին հակառակորդները չեն դադրած ամբաստանելէ թէ գաղտնի կը տպագրուին հերետիկոսական գիրքեր ու ծածուկ կը ղրկուին Արեւելք, տարածելու համար հակակաթողիկէ վարդապետութիւն։ Հակառակորդ ամբաստանողներէն մէկը բացայայտ կերպով գիտենք թէ եղած է Տէր Թոմաս Հայրապետ, սակայն որոշ կերպով չենք գիտեր թէ նո՞ւյն անձն է որ դիմած է նաեւ քաղաքական ատեան, յաջողելով նոր վճիռ հանել տալ՝ 11 Սեպտ. 1679ին [37] ։

Վճիռին պարունակութիւնը հետեւեալն է։ Նախ կը յիշեցնէ թէ Ոսկան Արքեպ. ի շնորհուած էր 20 տարուան տպագրական իրաւունք, հրատարակելու եւ ծախելու գիրքեր՝ որոնք հակառակ չըլլային «Կաթողիկէ, Առաքելական եւ Հռոմէական Եկեղեցւոյ»։ Ատեան Ժամագիրքի տպագրութիւնը սկսելուն, երբ վախճանած է Ոսկան, Սողոմոն շարունակած է գործը, տպելով հերետիկոսական գիրքեր, «եւ ինք բացակայելով» տպարանը ձգած է հայ գրաշարի մը, որ ծածուկ կերպով, Զաքարիա Վրդ. ի օգնութեամբ՝ շարունակած է հերետիկոսական գիրքերու տպագրութիւնը։ Եւ որովհետեւ սա հակառակ է արքունի հրամանագիրին, հարցը կը յանձնուի արքունի առաջին դատաւորին, որպէսզի եկեղեցական գրաքննութեան հետ համաձայնելով՝ դարման մ ը գտնուի եղածներուն։

/146/ Մինչ այս՝ խստիւ կ՚արգիլուի փոխադրել որեւէ գիրք թագաւորական սահմաններէն դուրս, վաճառականներուն՝ ստանալ, նաւապետներուն՝ ստանձնել եւ տանիլ ուրիշ երկիրներ։ Զանցառուները պիտի պատժուին հազար ոսկի (livres) տուգանքով, իսկ քաղաքին ընդհանուր գործակալին փոխանորդը պիտի հաւաքէ հրապարակի վրայ գտնուած բոլոր գիրքերը։

Այս որոշողութեան վրայ է որ 5 Հոկտ. 1679ին կը հրատարակուի պաշտօնական վճիռը [38], ուղղուած ամէն տեսակ անձի, ամէն տարիքի եւ վիճակի, հայու կամ օտարի։ Հրովարտակը ամփոփուած է վեց կէտերու մէջ, եւ է հետեւեալը.

Ո՛վ որ գիտէ, տեսած կամ լսած է թէ :

ա. Ոմն, արհամարհելով բանտարկութիւնն ու արքունի արգելքները, տպած կամ տպել տուած է հայերէն լեզուով հերետիկոսական գիրքեր:

բ. այդ անձը վախնալով որ ձերբակալուի իր այս գործելակերպին համար, ձգելով քաղաքս՝ փախած է Արեւելք։

գ. փախչելէն առաջ կամ փախած ատեն՝ նաւերու վրայ բեռնաւորած է հերետիկոսական գիրքեր, հետը տանելու նպատակով:

դ. նոյն անձին հեռանալէն յետոյ, տպարանին տիրացած ըլլայ նոյնին կինը, ուրիշ անձերու օգնութեամբ շարունակելով տպել հերետիկոսական գիրքեր։

ե . որպէսզի նաւերով հասցնէ փախչող անձին.

զ. վաճառականներ կամ նաւապետներ, արհամարհելով բանտարկութեան սպառնալիքը եւ հազար ոսկիի տուգանքը՝ փոխադրեն գիրքեր եւ կամ գնելով տանին վաճառելու,

Արդ, յիշեալ արարքներու ականատեսներն ու ականջալուրները եթէ չյայտնեն պատկան իշխանութեան, արժանի պիտի ըլլան բանադրանքի»։

Այսքան խիստ հսկողութեան եւ սպառնալիքներու տակ՝ անկարելի էր որ կարենար գործել Մարսիլիոյ հայ տպարանը, որու գլխաւոր պատասխանատուն, Սողոմոն, բացակայ էր։ Եթէ չըլլար կրօնական մոլեռանդութիւնը եւ եղբայրասպան զգացումները՝ գուցէ տպարանը քիչ մը աւելի գոյատեւէր, տալով իր ազգօգուտ պտուղը։ Սակայն պայքարը չափազանց զօրաւոր էր՝ տեսանք թէ Հռոմի մէջ Տէր Բարսեղ ինչ զգացումներով էր եւ թէ Ս. Ժողովէն կը պահանջէր որ տպարանը փոխադրուի Հռոմ։ Մարսիլիոյ մէջ ալ ճիշտ այս տարիներուն Թոմաս Հայրապետ կաշխատէր նոյն հոգիով. տեսնենք մանրամասնութիւնները։

Առաքել Արքեպս. Նախիջեւանի նամակը (3 Դեկտ. 1678)

/147/ Տպարանին ունեցած ներքին խնդիրները շատ հաւանաբար ծածուկ չէին մնար ու կը տարածուէին սփիւռքին մէջ, քանի խնդիրը դարձած էր ազգային։ Մաշտոցի եւ Ատեան Ժամագիրքի արկածալից տպագրութեան պատմութիւնը հասած պէտք է ըլլայ մինչեւ Արեւելք, ուսկից ճամբայ ելած էր դեպի Արեւմուտք Առաքել Արքեպ. Նախիջեւանի, իբր պատուիրակ Յակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսի։

Առաքել Վենետիկ հասած է 6 Օգոստ. 1678ին, ու հոն մնացած մինչեւ յաջորդ տարւոյն առաջին օրերը։ Քաղաքէն մեկնելէ առաջ գրած է նամակներ դեպի Մարսիլիա, ըլլա՛յ Թոմաս Հայրապետի, ըլլայ հայ վաճառականներու, ի պաշտպանութիւն հայ տպարանին։ Մեզի չէ հասած վաճառականներու ուղղուած նամակը, այլ միայն Թոմաս Հայրապետին գրուածը, 3 Դեկտ. 1678 թուակիր, որ պաշտպանողական է Սողոմոնի եւ դատապարտութիւն մը Թադէոս Երէցի. մանաւանդ թէ Առաքել կը յորդորէ Թոմաս Հայրապետը, որ նամակը ստանալուն՝ քաղաքին իշխաններուն եւ հայ վաճառականներու օգնութեամբ բանտ նետել տայ Թադէոսը, որովհետեւ սա «ցարդ ոչ է դադարեցեալ յիւրոց չարեաց, այժմս եւս ներգործէ զիւր չարիսն եւ ածէ բազում աւերս տպարանի Սրբոյ Տանս»։ Նամակին մէջ Սողոմոն կը կոչուի «հոգեւոր որդի», ու նամակին վերջաւորութեան՝ «ի մէնջ շատ կարօտիւ ողջոյն մատոյ նազելի որդւոյ իմոյ Սողոմոնին»։

Մէջ կը բերենք Առաքել Արքեպ. ի նամակը, պատմութեանս ամբողջութիւն մը տալու նպատակով։

«1678 թվին Դեկդեմբերի 3

«Քրիստոս(իւ) զօրացելոյ եղբօր մերում նազելւոյ Թումայ Վարդապետի, մատուսցի ողջոյն տեառնաւանդ եւ համբոյր մուարար (՞), ընդ որս եւ իրազեկութիւն, զի եկն առ մեզ զրոյց ինչ բօթալիր սակս հոգեւոր որդւոյ մերում Սողոմոնի, իբր թէ թշնամի արդարութեան չԹաթէոս էրէցդ ցարդ ոչ է դադարեցեալ յիւրոց չարեաց, այժմս եւս ներգործէ զիւր չարիսն, եւ ածէ բազում աւերս տպարանի Սրբոյ Տանն, եւ դու այնպէս անհոգաբար կաս։ Գիտեաց, ո'վ սիրելի, զի այդ ոչ է հարազատութեան ցոյցք, այլ խորթութեան։

«Ահա գրեմ քեզ, զի թէ գուցէ առ քեզ նշխար սիրոյ, ի հասնել թղթոյս որքան կար է քո ջանս դիցես եւ ի տեղ(ւ)ոյդ իշխանաց ձեռամբ զինքն ի բանդ եւ ի կապանս մաշել տացես, ձեռնտուութեամբ տեղ(ւ)ոյդ եղեալ վաճառականացն, զորոց եւս գրեցի։ Եւ մեք յուսամք մերձակայ աւուրքս ի Հռոմ՝ երթալ, եւ թէ ձեօք ոչ լիցի հնար՝ /148/ գրեայ մեզ, զի անտուստ առից զվրէժ հնացելոյ չարիդ եւ ի կարապետէդ Նեռինն։

«Եւ այլ ինչ Կարապետ Վրդ. ն գրեալ գիտեմ մերս կուսէ, զորս աւելորդ համարիմք գրել, բայց այժմս կամք ի Վէնէտիկ եւ սպասեմք գալստեան Վեհին, մանաւանդ թէ հրամանաց Վեհապետին, որպէսզի երթայց ի Հռօմ։

«Այլ եւ ի մէնջ շատ կարօտիւ ողջոյն մատոյ նազելի որդւոյ իմոյ Սողոմոնին. չկարացաք զիր ինչ գրել, զի ի ժամանելն ձերում տրակի հազիւ զայսքան հասուցաք փոստուն։ Եւ յոյժ ըղձիւ ողջոյն մատոյ սիրելի որդւոց իմոց Պարոն Նասիպին, տիրացու Մաթոսին եւ Շոռոթցի Դանիէլին եւ այլոց զորս ոչ գիտեմք յանուանէ։

«Գրեցաւ ձեռամբ Առաքել Վրդ. ի եւ Արքեպ. ի Նախիջեւանայ» [39] ։

Տ. Կ.

Առաքել Արքեպ. ի այս նամակը բնականաբար ընդունելի եւ հաճելի չէ անցած Թոմաս Հայրապետի, որ կողմնակիցն էր Թադէոսի ու հակառակ Սողոմոնի։ Այս տրամադրութեամբ է որ Թոմաս գրած է Հռոմ ՀՍ. ի Ժողովին, ղրկելով Առաքելի նամակին բնագիրը։ Իսկ Տէր Բարսեղ, որ թարգմանիչը եղած է Առաքելի նամակին, տեսանք թէ ինչ կերպով տուած է նամակին մեկնութիւնն ու ծանօթութիւնը Առաքելի մասին։

Թոմաս Հայրապետի պայքարը

Սողոմոնի բանտէն ելլելէն յետոյ արդեօք Մարսիլիոյ Հայ տպարանը իրապէս փորձա՞ծ է տպել գիրքեր, կամ Սողոմոնի Մարսիլիայէն մեկնելէն յետոյ իրապէս անոր ֆրանսիացի կինն ու հայ գործաւորները, միացած Զաքարիա Ակամի փորձա՞ծ են որեւէ գիրք տպել. չունինք ոչ մէկ ապացոյց։ Այդ թուականներուն՝ 1677ին տպագրուած է Սաղմոսարանը, եւ ապա միայն 1683ին տպուած է Ակն հոգեկան եւ Աղուէսագիրք մը։ Եւ սակայն Թոմաս Հայրապետ, պաշտպան կաթողիկէութեան, անհանդարտ ու խռոված՝ կը պայքարի տպարանին դէմ, եւ ինչպէս ակնարկեցինք, գուցէ ինքն ըլլայ շարժողը ֆրանսական ատեանը, որ 1679ին հանած է վերոյիշեալ վճիռը։

Թոմաս Հայրապետէ ունինք ուրիշ քառաէջ տպագիր գրութիւն մը [40], ֆրանսերէն լեզուով, ուղղուած Մարսիլիոյ լատին Եպիսկոպոսին «Ընդդէմ Հայ հերետիկոսութիւններու որ կը տպագրուին Մար/149/սիլիոյ մէջ»։ Գրութիւնը թուական չունի, սակայն պարունակութենէն դատելով պէտք է գրուած ըլլայ 1680ին։

Այս գրութեամբ Թոմաս կը խնդրէ Եպիսկոպոսէն որ հաճի միջամտել իր արդարութեամբ եւ խոհեմութեամբ, արգիլելու հայկական տպարանին գործունէութիւնը, որ ի նպաստ է հերետիկոսութեան տարածումին։ Նախ կու տայ պատմական տեղեկութիւններ, թէ Ոսկան Վրդ. ուղիղ կերպով սկսած է իր գործը, միշտ ենթարկուելով տեղական հոգեւոր իշխանութեան, սակայն անոր մահէն յետոյ սկսած է պայքարը Սողոմոնի եւ Թադէոսի միջեւ, երբ Սողոմոն մերժած է Թադէոսի իրաւունքը տալ, անցած են դատի։ Միջամտած է արքունի դիւանապետը եւ Ատեան Ժամագիրքի մէջ գտնուած են արտաքոյ կարգի բազմութիւն մը պրակներու, սխալներով եւ հերետիկոսութիւններով լեցուն, որոնցմէ հարիւրի չափ օրինակներ այրած են, բայց վախնալով որ յանկարծ ամբողջ տունը բռնկի, սկսած են պատռելով փճացնել մնացած 5700 պրակները, առանց կարենալ ձեռք ձգելու մնացածները, որ հաւանաբար Սողոմոն կրցած է ազատել ու փախչելով հետը տանիլ Արեւելք։

Պատմական այս յառաջաբանէն յետոյ, Թոմաս կ՚ըսէ Սողոմոնի համար թէ տգէտ անձ մըն էր, տեղեակ միայն եկեղեցական երգեցողութեան։ Աւելի եւս դուրս ցայտեցնելու համար Սողոմոնի տգիտութեան աստիճանը ու գործելու յանդգնութիւնը, Թոմաս օրինակ կը բերէ ինքն իր անձը, «որ Հայերու մէջ եղած եմ ուսուցիչ եւ լատիններու հոյլին մէջ սորված եմ փիլիսոփայութիւն, բարոյական աստուածաբանութիւն ու հռետորութիւն, ճանչցած եմ արեւելքցիներու սխալներն ու հերետիկոսութիւնները. հակառակ այսքան ուսումիս՝ ես ինծմէ չուզեցի ստանձնել Սողոմոնի տպածներուն սրբագրութիւնը, եւ մինչ անցեալ Յունուար 25ին (1680) Ձեզի այցելութեանս ընթացքին ինծի թելադրեցիք որ ընդունիմ այդ պաշտօնը, սակայն ես բաւարար գիտութիւն չունենալով՝ ուզեցի առնել միայն թարգմանի պաշտօնը, թողլով Ձեր Աթոռակալին որ կատարէ սրբագրութիւնները՝ հետեւելով թարգմանութեանս»:

«Գերապայծառ Տէր, - կը շարունակէ Թոմաս, - բոլոր կաթողիկէները անհամբեր կը սպասեն որ Ձեր հեղինակութեամբ առաջքն առնէք այսքան վտանգաւոր չարիքի, եւ ուրիշ միջոց չկայ կասեցնելու հերետիկոսութեան ընթացքը՝ եթէ ոչ փակել տպարանը…, Սողոմոնի փախչելէն յետոյ իր կինը գաղտնի կը պահէ տպարանը, կարծել տալով թէ ամէն բան վերջացած է։ բայց ես իմացայ եւ գիտեմ թէ հոն ծածուկ կերպով կաշխատին. շատ անգամներ իրենց այցելութեան գացի՝ զիրենք ծուղակի մէջ բռնելու համար, բայց անօգուտ»։

/150/ Ապա Թոմաս անդրադարձնել կու տայ թէ անկարելի է Սողոմոնի կնոջ յաղթահարել, ու գրաքննութիւնը չկարենալով ոչինչ ընել՝ ան համարձակ, ամբողջ աշխարհի առջեւ կը տպէ եւ ոչ ոք իրեն կը հակառակի, եւ երբ Թոմաս ուզած է տպարանէն ներս թափանցել՝ շատ դժուարութիւններու հանդիպած է։

Հետաքրքրական են Հայրապետի տուած յաջորդ լուրերը։ Ան կը պատմէ թէ Սողոմոն Արեւելքի մէջ հայէ մը փոխ առած է հազար էքիւ (écus), փոխանակագիր տալով որ նոյնը կարենայ գանձել Մարսիլիայի տպարանէն. պարտատէրը Մարսիլիա հասնելով՝ ամենեւին տարակոյս չէ ունեցած թէ գումարը պիտի կարենայ գանձել։ Թոմաս կեզրակացնէ տպարանին բանուկ ըլլալը, առանց սակայն յայտնելու մեզի թէ ինչ է տպուածը։

Միշտ Թոմաս Հայրապետի համաձայն, Սողոմոն Պոլիսէն 9 Փետրուար 1680ին նամակներ հասցուցած է իր կնոջ եւ Մելքոն Նազարի, յայտնելով իր գոհունակութիւնը, թէ Յակոբ Կաթողիկոս Պոլիս գալուն՝ գանգատած է թուրքերուն Թադէոս Համազասպեանի մասին, որովհետեւ սա ոչ միայն սրբագրած է Ժամագիրքը, որ սեփականութիւնն է Կաթողիկոսին, այլ նաեւ նոյնը կը ծախէ Հայաստանի միւս նահանգներուն մէջ, ուր կան երեք այլ Կաթողիկոսներ. ու այս արարքին համար Կաթողիկոսը յաջողած է բանտ նետել տալ Թադէոսը։ Թոմաս Հայրապետի եզրակացութիւնը մէկ է, թէ Թադէոս կաթողիկէ է, իսկ Սողոմոն եւ անոր տպարանին ընթացքը՝ հերձուածողական։

Այս բոլորէն Թոմաս կը հանէ հետեւանք մը. նկատած որ Մարսիլիայէն միսիոնարներ կը մեկնին Արեւելք, արմատախիլ ընելու հերետիկոսութիւններ, մինչ բուն Մարսիլիոյ մէջ կը տպուին նոյն հերետիկոսութիւնները, նկատած որ ամէն օր կը տպագրուին հին հերետիկոս Եւտիքոսի եւ Թէոսկորոսի սխալները, նկատած որ Մարսիլիայի քաղաքապետութիւնը ոչինչ կը շահէ այս տպարանէն, քանի հայերը մելանը բերել կու տան Ամսդերտամէն, գիրքերը կը կազմուին Արեւելքի մէջ, ու միայն թուղթն է որ կը գտնուի քաղաքէն, ինչ որ ոչինչ է շահի տեսակէտով։ Թոմաս խորհուրդ կու տայ որ փակուի տպարանը ի փառս Աստուծոյ, մինչեւ որ Ժամագիրքը ղրկուի Փարիզ, քննուին սխալները որ ինք նշանակած է, եւ հասնի թագաւորական վերջնական վճիռը։

Գրութեան կը հետեւի Թոմաս Հայրապետի Ատեան Ժամագիրքէն հաւաքած «հերետիկոսութիւնները», որոնք ղրկած է թէ՛ Փարիզ եւ թէ Հռոմ։

Թոմաս Հայրապետի գտած «հերետիկոսութիւնները»

/151/ Թոմաս Հայրապետի վերեւ յիշուած երկար գրութեան, ուղղուած Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին, կը հետեւի Թոմասի լատիներէն գրութիւնը, ուղղուած Եպիսկոպոսին Աթոռակալին։ Սա վերջինս շատ հաւանաբար Թոմասի հետ, 29 Յուլիս 1678ին, մտնելով Սողոմոնի բնակարան–տպարանը, գրաւած են տպագրուած էջեր, ու յաջորդաբար Թոմաս քննելով՝ անոնց մէջ գտած է վարդապետական սխալներ, պատրաստած է անոնց ցանկը, Աթոռակալին ներկայացնելու համար։ Այս երկար ցանկը, որու կը հետեւի Մաշտոցի մասին դիտողութիւններ, ունեցած է երկու տպագրութիւն, միշտ անթուական։ Առաջին տպագրութիւնը, որմէ ՀՍ. ի դիւանը կը գտնուի երկու օրինակ [41], մեծատառ է, եւ շատ հաւանաբար տպագրուած ըլլայ 29 Յուլիս 1678 թուականին շատ մօտիկ երկրորդ տպագրութիւնը [42] մանրատառ է, միացած Թոմասի առ Եպիսկոպոսը ուղղած գրութեան, որու թուականը ըլլալու է 1680 տարւոյն ընթացքին։

Թոմաս Հայրապետի նշանակած սխալները հետեւեալներն են:

Ատեան Ժամագիրքին մէջ սխալ են «ի վերայ վիմ ի հաւատոյ» եւ «Սուրբ Աստուած... որ խաչեցար վասն մեր» բացատրութիւնները (էջ 35)։ Ջնջելու է Մարութայ Եպիսկոպոսին տօնը (էջ 391)։

1667ին Սմսդերտամ տպուած Փոքր Ժամագիրքին մէջ ալ Սողոմոն ներմուծած է սրբագրութիւններ, եւ որով նոյն Ժամագիրքին ինչ ինչ էջեր վերատպած է, ինչպէս 11րդ պրակը վերատպած է ամբողջութեամբ։ Սրբագրուած այս էջերուն մէջ Թոմաս Հայրապետ կը գտնէ սխալներ ու կը նշէ այսպէս։

Էջ 162 եւ 170. կայ Սողոմոնի կողմ է հիւսուած խրատ մը, յորդորելով որ երդցուի «Ով Հրաշալի» շարականի նզովքները, առանց սակայն մէջբերելու նզովքի բնագիրը։ Թոմաս հոս կը տեսնէ Սողոմոնի խորամանկութիւնը, որովհետեւ կը յորդորէ երգել նզովքները, որոնց կարգին՝ նաեւ Ս. Լեւոնինը։

Էջ 155, 168, 172, 183, 195, 2006, 2016. այս էջերուն վրայ կը գտնուին «Սուրբ Աստուած»ի զանազան յաւելուածները։

Իբր ապացույց որ փոքր Ժամագիրքի կարգ մը էջեր վերատպուած են Մարսիլիոյ մէջ, Թոմաս ցոյց կու տայ փորձի համար տպուած 11րդ պրակը, որուն մէջ պատկերի մը տակ կը գտնուի Սողոմոնի ձեռագիրը։

Էջ 182. սխալ է «Ի վերայ վիմի հաւատոյ» բացատրութիւնը:

/152/ Էջ 197 - նշանակուած է Մարութայ Եպիսկոպոսի տօնը՝ որ սուրբ չէ։

Սաղմոսարան–Տօնացոյց, տպուած 1667ին, Թոմաս Սողոմոնի կը վերագրէ կարգ մը սխալներ, իբր իր կողմ է աւելցուած. այսպէս.

Էջ 401. Աւետումի տօնը նշանակուած է Ապրիլ 7ին, եւ ոչ Մարտ 25ին։

Էջ 411. Սողոմոն նշանակած է Կաթողիկոսներու անունները, սկսեալ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչէն մինչեւ Յակոբ Ջուղայեցի Կաթողիկոս։ Սողոմոն չարութեամբ չէ նշանակած Կաթողիկոսներու ո՛չ մականունը եւ ոչ թուականները, խառնելով կաթողիկէն հերձուածողին, որպէսզի կարելի չըլլայ զանազանել չարը բարիէն։

Մաշտոցին համար (տպ . 1676) Թոմաս չ՚իջներ մանրամասնութեան, այլ կ՚ընէ ընդհանուր դիտողութիւններ թէ «Հաւատամքին մէջ կան շատ մը սխալներ, թէ Յիսուս Յարութենէն վերջ չէ իջած դժոխք եւ չէ ազատած դատապարտեալ հոգիները. կ՚աւելցնէ ըսելով նաեւ թէ Սողոմոն խաբէութեամբ Մաշտոցի Յառաջաբանին մէջ կը յայտարարէ թէ Հայ Եկեղեցին կ՚ընդունի եօթը Ս. Խորհուրդներ, քանի որ բնագրին մէջ ունի միայն վեց Խորհուրդ՝ ինչպէս նաեւ տպած է մատաղի եւ հրէական զոհերու մասեր եւ ուրիշ զանազան սխալներ՝ որոնք հակառակ են Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ վարդապետութեան. ուստի Սողոմոն ծածուկ կերպով տպած է Մաշտոցը, ու հակառակ որ Թոմաս տասէ աւելի անգամներ հարցուցած է Սողոմոնի, միշտ ժխտական պատասխան ընդունած է թէ Մաշտոց չի տպուիր։

Ասոր կը հետեւի առանձին վերնագիրով գրութիւն մը, ուր ամփոփած է Մաշտոցի Յառաջաբանին գաղափարները, ջանալով պաշտպանել Թադէոս Համազասպեանը իբր կաթողիկէ, պարսաւելով Սողոմոնը իբր վնասակար տարր։

Սողոմոն եւ Թադէոս Պոլսոյ մէջ

Սողոմոն 1678 Նոյեմբեր ամսուն Մարսիլիոյ բանտէն ելլելով, քիչ ժամանակ ետք մեկնած ըլլալու է քաղաքէն, որովհետեւ 1678 Հոկտ. ամսուն դատարանական վճիռը տրուած է իր բացակայութեան։ Թոմաս Հայրապետի գրութիւններէն արդէն իմացանք թէ Պոլսոյ մէջ Սողոմոնի եւ Թադէոսի միջեւ ծագած է նոր անհամաձայնութիւն. հոս տեսնենք անոր մանրամասնութիւնները։

Յակոբ Ջուղայեցի Կաթողիկոս 1 Օգոստոս 1680ին Պոլսոյ մէջ կը վախճանի, յետ տալու իր հաւատքի դաւանութիւնը. հոն միասին ներկայ եղած են թէ՛ Սողոմոն եւ թէ Թադէոս, որոնք ստորագրած են նոյն դաւանութեան հետեւեալ կերպով։ «Ես Սողոմոն Լէոնեան, /153/ լսեցի ականջօքս զդաւանութիւն Տէր Յակոբայ Կաթողիկոսին, որ եւ ձեռնագրեաց ձեռամբն . վասն որոյ վկայեմք զի ձեռամբ իմով գրեցի:

«Ես Թադէոս Երէցս Համազափեան (sic) կայի առաջի, զոր իմ ով թարգմանութեամբ եդ դաւանութիւն Եպիսկոպոսին Ֆռանգաց, զոր ի վերայ թղթոյս կայ գրեալ» [43] ։

Սողոմոն Պոլսոյ մէջ կը գտնէ համակրանք։ Նոյն օրերուն (Մայիս 1691) քաղաքը կը հասնի Թէադին միսիոնար Հայր Պիտու, որ սա խօսքերով կ՚արտայայտուի Սողոմոնի մասին. «Նկատմամբ Սողոմոնի, Պոլիս հասնելէս առաջ ինքն արդեն շնորհք գտած էր թէ՛ լատին Առաքելական նուիրակ Գասպարինիի եւ թէ ֆրանսական դեսպանին առջեւ, քանի ամէնէն աւելի ինք պատրաստած է Յակոբ Կաթողիկոսի դաւանանքը. որով դժուար չէ եղած ստանալ Յայտարարութիւն մը դեսպանէն, — միջնորդութեամբ անոր խոստովանահօր Րէսսիէ (Ressier) Յիսուսեանի, — թէ ինք եռանդուն կաթողիկէ է, լի արդիւնաւոր գործերով, մեծապէս յարգուած հայ եպիսկոպոսներէ, քանի կը սերի Մեծ Հայքի առաջին եւ նշանաւոր ընտանիքէ մը»։ Պիտու կը շարունակէ . «Թէ արդեօք յաջորդաբար գրա՞ծ են Ֆրանսայի թագաւորին. տեղեակ չեմ. գիտեմ որ նամակ մը գրուեցաւ շատ մը հայ Եպիսկոպոսներու ստորագրութեամբ, խնդրելով թագաւորէն որ թոյլ տայ տպել (Մարսիլիոյ մէջ) ամէն տեսակ գիրք, առանց զանազանութիւն դնելու կաթողիկէի կամ ոչ կաթողիկէի։ Նամակը չվաւերացուեցաւ ո՛չ Գասպարինի է եւ ոչ ինծմէ։ Սողոմոն խոստացաւ սրբագրել նամակը, սակայն երբ անակնկալ կերպով Վենետիկ մեկնեցաւ, ես խղճի պարտք զգացի գրել Ֆրանսայի արքունիք բնակող Պիտու եղբօրս, յանձնարարելով իրեն Թոմաս Հայրապետի խնդիրը» [44] ։

Տարի մը ետք Սողոմոն կը գտնենք Վենետիկ, ուրկէ նամակ մը ունի իտալերէն լեզուով, 29 Նոյեմբեր 1681 թուականով, ուղղուած Պոլսոյ լատին Առաքելական Նուիրակ Գասպար Գասպարինիի, որու ծանօթացած էր Պոլիս, շատ հաւանաբար Յակոբ Կաթողիկոսի ճամբով։ Իտալերէն գրուած նամակը բնագիր չէ։ Սողոմոն lայերէն dրած է, — ինչպէս ինք կը յիշատակի նամակին մէջ, — խնդրելով որ Պիտու Պոլսոյ մէջ թարգմանէ իտալերէնի։

Նամակին պարունակութիւնը հետեւեալն է։ Նախ կ՚ըսէ թէ այս նամակէն առաջ ուրիշ նամակ ալ գրած է իր հարցերուն մասին, իսկ /154/ ներկայիս ստիպուած է գրել, իմացնելով թէ Պոլիսէն Վենետիկ հետը ընկերացող երկու lեղինակաւոր անձեր, – որոնց անունները դիտմամբ կը ծածկէ, վախնալով յայտնելէ, — Վենետիկի մէջ դատաստանի կանչած են զինքը եւ հարցաքննած, իմանալու իրմէ թէ արդեօք իրապէս Պոլսոյ Լատին Առաքելական Նուիրակը տուա՞ծ է հրաման Թադէոս Համազասպեանի՝ որ Մարսիլիա տպագրուած Ժամագիրքը ազատօրէն փոխէ ու սրբագրէ։ Երբ Սողոմոն կը յայտնէ հարցին անտեղեակ ըլլալը, անոնք կը հասկցնեն թէ Գասպարինի այդ թոյլտուութիւնը տուած է Թադէոսի՝ կաշառքի զօրութեամբ։ Արդ Սողոմոն կը խնդրէ Գասպարինի է որ հաճի պատրաստել երեք վկայական՝ թէ «Տէր Թադէոս իր գլխէն եւ ազատ կամքով փոխած է Ժամագիրքը, որու կը վկայեն Ղալաթիոյ քահանաները՝ Անտոն, Պօղոս եւ ուրիշներ»։ Սողոմոն կը խնդրէ այդ վկայականներէն օրինակ մը ղրկել Հռոմ, երկրորդ մը Սպահանի միսիոնարներուն եւ երրորդը իրեն՝ ուղղելով Մարսիլիա։ Սողոմոն նամակը կը փակէ սա խօսքերով։ «Հաճէիր փութացնել վկայականները, որովհետեւ այդ անձերը միշտ չարը կը խորհին, եւ Աստուած ուզեց որ ես հոս Վենետիկ գտնուիմ» [45] ։

Եզրակացութիւններ lանելէ առաջ, տեսնենք Սողոմոնի երկրորդ նամակը, գրուած 28 Յունուար 1682ին, Լիվոռնոյէն, ուղղուած նոյն Գասպարինիի։ Սողոմոն կը կրկնէ նախորդ նամակով ըսածները, եւ վախնալով որ Պոլիսէն Վենետիկ հետը ճամբորդող երկու անձերը յաջողին իրենց դիտաւորութեան մէջ եւ սուտ վկայութիւններ բերել տան հակառակ Գասպարինիի, իբր թէ կաշառքով թոյլ տուած ըլլայ Թադէոսի հերետիկոսական սրբագրութիւններ ներմուծել Ատեան Ժամագիրքին մէջ, Սողոմոն կը թելադրէ Գասպարինիի որ հաճի վկայական մը պատրաստել՝ Ղալաթիոյ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ Տէր Անտոնի եւ Տէր Պօղոսի ստորագրութեամբ, թէ իրենք անձամբ կատարած են սրբագրութիւնները, թելադրութեամբ Տէր Թադէոսի ու հակառակ Նուիրակի կամքին. այս ճշմարտութեան ստորագրէ` Երեմիա Քէօմիւրճեան, իբր հեղինակաւոր անձ։ Սողոմոն բացի այս վկայականէն, որպէսզի հետը տանի Մարսիլիա, կը խնդրէ Գասպարինիէ ուրիշ վկայական մըն ալ, թէ ինք կատարած է կաթողիկէ lաատքի դաւանութիւն։ Սողոմոն նամակը կը փակէ թելադրութեամբ մը, թէ ցորքան Հռոմ մնայ Տէր Բարսեղ ու Մարսիլիա՝ Տէր Թոմաս Հայրապետ, անկարելի է որ իրականանայ եկեղեցիներու միութիւնը [46] ։

/155/ Պոլսոյ Առաքելական Նուիրակը Սողոմոնի զորու նամակներու իտալերէն թարգմանութիւնը կը ղրկէ ՀՍ. ի Ժողովին, միասին դնելով իր նամակը, 9 Մարտ 162 թուականով։ Նուիրակին նամակին թարգմանութիւնը կու տանք հաւատարմութեամբ, որովհետեւ իր պարզութեան մէջ կը լուծէ ամէն կնճիռ. «Ձեզի կը ղրկեմ Մարսիլիաի մէջ տպագրիչ Սողոմոն հայուն նամակները. սա իր ընկեր Տէր Թադէոսի հետ Պոլիս եկած էր ծախելու Ժամագիրքեր, որ իրարու մէջ բաժնեցին մեծ հակառակութիւններով։ Տէր Թադէոս ջանաց փոփոխութիւններ մտցնել գիրքին մէջ՝ հերձուածողներու ծախելու համար։ Սողոմոն իմանալով պատահածը՝ ջանաց արգիլել տալ Յակոբ Կաթողիկոսի եւ ուրիշ քահանաներու ձեռքով։ Ես կուզէի Տէր Թադէոսը բանտարկել տալ, ֆրանսական դեսպանին միջոցով, սակայն Պիտու միջնորդեց եւ արգելք եղաւ. Թադէոս երկար ատեն ծածկուած մնալէ յետոյ՝ Պիտուի միջոցով ինծմէ ներողութիւն խնդրեց։ Սողոմոնի հետ Վենետիկ մեկնեցան՝ Վենետիկի Պայլը Cicuraոi եւ անոր Դոմինիկեան խոստովանահայրը P. Trono, որոնք Վենետիկի մէջ դատ բացած են եպիսկոպոսներու դէմ, որովհետեւ հոս չյաջողեցան գրաւել այն վանքը… [47] ։

Այս հարցը նիւթ եղած է ՀՍ. ի Ժողովի 22 Սեպտ. 1682ի նիստին, ուր միայն զեկուցուած է խնդիրը, առանց որեւէ որոշում առնուելու [48] ։ Սակայն մեզի համար այս նամակներէն կը պարզուի որ Թադէոս ու Սողոմոն Պոլիս հասնելով իրարու հետ փոխանակած ըլլան դրօշները։ Սողոմոն որ ցարդ հերձուածող նկատուած էր եւ նման գիրքերու տպագրիչ, կը բարեկամանայ Լատին Նուիրակ Գասպարինիի հետ, հակառակելով սրբագրութիւններուն. Թադէոս որ Մարսիլիոյ դատարանները դիմած էր ու կը ներկայանար կաթողիկէ, չհանդուրժելով ոչ մէկ սրբագրութիւն, Պոլսոյ մէջ կը ներմուծէ սրբագրութիւնները Ժամագիրքէն ներս, որպէսզի աւելի թիւով օրինակներ ծախէ, խափանելով Սողոմոնի ասպարէզը։ Դեռ ուրիշ անգամ առիթ կ՚ունենանք անդրադառնալու Թադէոս Համազասպեանի գործելակերպին մասին, երբ պատմականն ընենք 1686ին Վենետիկ տպուած Խորհրդատետրին։

Սողոմոն Լիվոռնոյէն պէտք է դարձած ըլլայ Վենետիկ, ուր պիտի սպասէ ր Գասպարինիի ղրկելիք վկայականներուն։ Այնպէս կը թուի որ ստացած ըլլայ, եւ Պոլիսէն ձեռք ձգած Յանձնարարականներով՝ ուղղուած ըլլայ Փարիզ։ Թոմաս Հայրապետ երբ անհամաձայնութիւն կ՚ունենայ Պիտուի հետ, 27 Ապրիլ 1683 թուակիր նամակով կամբաստանէ զինքը ՀՍ. ի Քարտուղարին, ըսելով թէ Պի/156/տու իր դէմ գործած է անցեալին մէջ, եւ թէ Սողոմոն «Պիտուի միջնորդութեամբ Պոլսոյ մէջ ստացաւ Յանձնարարական նամակներ ֆրանսական դեսպանէն եւ Գասպարինիէ, ինչպէս նաեւ Պոլսոյ հայերէն, որպէսզի սուտ ամբաստանութիւններ ընէ (Ֆրանսայի) թագաւորին։ Սողոմոն Փարիզ եկաւ եւ նամակները ցոյց տուաւ թագաւորին» [49], որու հետեւանքով Թոմաս կ՚ենթարկուի հարցաքննութիւններու։

Թոմաս Հայրապետ այս բոլորը կը գրէ 22 Ապրիլ 1683ին, յիշելով անցեալը, բայց թէ նոյն թուականին Սողոմոն կ՚ապրէ՞ր։ Սողոմոն Լիվոռնոյէն գրած էր Գասպարինիի 28 Յունուար 1682ին. Թոմաս Հայրապետի գրածներուն համաձայն՝ Սողոմոն շարունակելով ճամբան հասած է Փարիզ չենք գիտեր հուսկ Փարիզէն կրցա՞ծ է անցնիլ Մարսիլիա։ Թոմասի 11 Նոյեմբեր 1683 թուակիր նամակէն կ՚իմանանք որ Սողոմոն արդէն իսկ վախճանած է [50] ։

Թոմաս Հայրապետ եւ լատին հայագէտներ

1663ին Կղեմէս Կալանոս երբ Հռոմէն կ՚ուղղուի Լեոպոլիս, սկսելու հայ վարժարանը, իբր օգնական կը խնդրէ իրեն կրօնակից P. Louis Marie Pidou, ֆրանսացի Թէադին կրօնաւորը, որ Կալանոսէն կը սորվի հայերէն, ու քիչ ժամանակի մեջ այնքան կը տիրանայ լեզուին՝ որ 1668ին կը շարադրէ եւ վարժարանին մէջ ձեւացնել կու տայ Ս. Հռիփսիմէի մասին երկարաշունչ հայերէն թատրոն մը. ծրագիրներ կը մշակէ երթալու եւ անձամբ խօսելու Յակոբ Կաթողիկոսի հետ՝ լեհահայոց եկեղեցական խնդիրներու մասին, կը ծրագրէ անցնիլ Հռոմ՝ հսկելու հայ տպագրութեան վրայ եւն. ։

Պիտու, որ սկզբնական շրջանին խիստ արտայայտութիւններ ունեցած է Ոսկանի Մարսիլիոյ մէջ տպածներուն մասին, ինչպէս վերեւ տեսանք, յաջորդաբար ոչ միայն կը մեղմանայ, այլ տեսնելով Թոմաս Հայրապետի եւ Հռոմի Տէր Բարսեղի անիմաստ խստութիւնները, ինք կ՚անցնի պաշտպանելու Հայ Եկեղեցւոյ իրաւունքները։

Լէոպոլսոյ մէջ խնդիրներ ունենալով, 1679ին Պիտու կը քաշուի Փարիզ, իր ծնողքին մօտ, առանց սակայն քաշուիլ ուզելու հայոց համար աշխատելէ։ Երբ Պոլսոյ մէջ Յակոբ Կաթողիկոսի ներքին տրամադրութիւններուն շնորհիւ կը սկսի որոշ մերձեցում մը հայ եւ լատին եկեղեցիներու միջեւ, Լատին Նուիրակ Գասպարինի կը խնդրէ ՀՍ. ի Ժողովէն հայ քահանայ մը, որպէսզի զբաղի Պոլսոյ հայ ժողովուրդին հոգեւոր պէտքերով։ ՀՍ. ի Ժողովը 14 Յունուար 1681ի /157/ նիստով, չունենալով հայ տրամադրելի քահանայ՝ կը սահմանէ Պիտուն, իբր միսիոնար Պոլսոյ» [51] ։

Պիտու Մարսիլիոյ ճամբով կը մեկնի Պոլիս, ուր կը հասնի 1681ի Մայիսի կէսին։ Շուրջ երկու տարի յետոյ, երբ Թոմաս Հայրապետ կամբաստանէ Պիտուն իբր իրեն հակառակ գործող եւ նպաստող Սողոմոնի գործունէութեան, 20 Մայիս 1683ին, Պիտու Հռոմէն, — ուր դարձած էր Պոլիսէն, — կը գրէ ՀՍ. ի Քարտուղարին արդարացնելով ինքզինքը. «Նկատմամբ անոր որ զիս տեսած են Սողոմոնի հետ, պատմութիւնը հետեւեալն է. (Մարսիլիայէն) Պոլիս մեկնելէ 10– 12 օր առաջ, Սողոմոնի կինն ու երեք մատղաշ մանուկները ինծի եկան, ոտքերուս իյնալով խնդրեցին որ զիրենք պաշտպանեմ Թոմաս Հայրապետի դէմ, որովհետեւ զիրենք թագաւորին առջեւ ամբաստանելով՝ վերածած էր յետին աղքատութեան։ Ես անտեղեակ էի հարցին, հակառակ որ զանազան անգամներ տեսած էի Թոմասը։ Երեւան եկաւ որ Թոմաս խիստ կերպով կը վարուի, քննադատելով ամէն փոքր տարակոյս, պահանջելով տարուան մը ժամանակ՝ քննելու համար Նոր Կտակարանը։ Կը խոստովանիմ որ գութս շարժեցաւ, եւ հակառակ որ մերժած էի գրել թագաւորական արքունիք, ի վերջոյ բոլոր հայերու խնդրանքին վրայ՝ դրեցի։ Գրեցի նաեւ (Սորպոնի Համալսարանի) Բիգէին (Picques), քանի կը ճանչնար լեզուն, որպէսզի պաշտպան կանգնի արդարին։ Աստուած որ տուած է ինծի մասնաւոր տկարութիւն այս խեղճ ազգին հանդէպ՝ թող ներող գտնուի այսպէս գործած ըլլալուս համար»:

Պիտու կ՚անցնի Սողոմոնի Պոլսոյ մէջ ըրածներուն, — որու վերեւ ակնարկեցինք, – կը գրէ թէ ներկայիս (1683) Մարսիլիոյ հայերը զինք կը հրաւիրեն Թոմաս Հայրապետի տեղ անցնելու, պաշտօն մը՝ որու չ՚ակնկալեր, ու նամակը կը փակէ հետեւեալ կերպով։ «Ներկայիս Սէյլան կղզիներուն համար միսիոնար կը փնտռուի, կրնաք զիս նշանակել, ու ապահով եմ որ Թոմաս երջանիկ պիտի զգայ, իսկ ես՝ իրմէ աւելի. սակայն եթէ Թոմաս իր չափերուն մէջ չմնայ, կը վախնամ որ հայերը իրենց տպարանը փոխադրեն Հոլանտա, ուր պէտք չկայ ո՛չ Պիտուի եւ ոչ Թոմասի» [52] ։

* * *

Թոմաս Հայրապետ ի՞նչ պատճառի համար այս դիրքը բռնած էր Պիտուի հանդէպ։

Երբ Պիտու Մարսիլիայէն անցքին գրած է Սորպոնի Համալսարանի Փրոֆ. Բիգէի, բացատրելով Թոմասի բռնած դիրքը հայ տ/158/պագրութեան հանդէպ, Բիգէ նամակ մը հասցուցած է Թոմաս Հայրապետի՝ 21 Ապրիլ 1681 թուակիր, ուր շատ մեղմ եւ քաղցր շեշտով կը գովէ Թոմասի եռանդը ի նպաստ կաթողիկ է եւ Հռոմէական Եկեղեցւոյ, սակայն ոչ այն կէտերուն մէջ` որոնք բացայայտ կերպով հակառակ չեն հաւատի կամ եկեղեցիներու միութեան, ու կը յորդորէ յատկապէս չդպչիլ ո՛չ Հին եւ ոչ Նոր Կտակարաններուն։ Բիգէ մանրամասնութիւններու մէջ իջնելով կը յորդորէ Թոմասը որ չտեսնէ անսովոր կամ մոլար վարդապետութիւն «Անհարսնացեալ» բառին մէջ, գործածուած Աստուածածնի համար. անսովոր չտեսնել Ս. Պատարագի մէջ ժողովուրդին ունեցած յարգանքը վերաբերումի պահուն, քանի լատին եկեղեցւոյ մէջ ալ ծնրադրութեամբ կը յարգուի Ս. Իւղը։ Սիրոյ շեշտով գրուած այս նամակը Բիգէ կը փակէ յորդորական խոսքերով. «Մի՛ ըսեր հայ եղբօրդ թէ մեղքի մէջ ծնած ես, եւ ինչ որ կը կարդաս հերետիկոսութիւն է, կամ աղօթածներդ հայհոյութիւն է, մտածութիւններդ հերձուածողական են» [53] ։

Սորպոնի Բիգէի նամակը թէ եւ գրուած ազնիւ շեշտով, սակայն վիրաւորիչ էր Թոմասի համար, որ իսկոյն կը պատասխանէ նամակին, 11 Մայիս 1681ին [54], արդարացնելու համար ինքզինքը։ Նախ կը ներկայացնէ իր անձը՝ թէ ծնած է Եդեսիա, Յակոբ Կաթողիկոսի օրով վեց տարի քարոզած հայ ժողովուրդին, որով քաջածանօթ է հայկական լեզուին եւ հայոց վարդապետական սխալներուն, այնքան որ Արեւելքի մէջ լատին միսիոնարներու ալ նոյնը բացատրած է: 1666–1675 տարիները անցուցած է Փարիզ — Վիեննա – Բրակա, ուսանելու նպատակով։ Մարսիլիոյ մէջ ստացած է հայ տպարանին վրայ հսկելու պաշտօնը, ըլլալու լոկ թարգման եւ ոչ իբր գրաքննիչ. իր թարգմանութեամբ է որ Եպիսկոպոսին Աթոռակալը անդրադարձած է թէ տպագրելի Ժամագիրքը լեցուն է սխալներով։

Թոմաս յետ ակնարկելու Սաղմոսարանի եւ Մաշտոցի ծածուկ տպագրութեան, կ՚անցնի խօսելու Պիտուի անձին մասին, թէ վիճած է հետը, համոզելու զինքը որ Ժամագիրքին մէջ չներմուծէ սրբագրութիւններ՝ նկատմամբ Ս. Հոգիի բխումին, ու չաւելցնէ «Ես յՈրդւոյ» բացատրութիւնը, քանի Աւետարանին մէջ չկայ նման բացատրութիւն. թէ Պիտու յանդիմանած է զինքը որովհետեւ «Ի վերայ այդր վիմի» բացատրութիւնը փոխած է «Ի վերայ հաւատոյ Պետրոսի». յանդիմանած է զինքը կղերանոցի Մեծաւորին ներկայութեան, յորդորելով որ հայ Ժամագիրքը ձգէ իր սխալներով։ Թոմաս կը զանազանէ միսիոնարներու երեք տեսակ. անոնք որ ոչ մէկ սխալ կը տեսնեն. անոնք որ ամէն տեղ սխալ կը գտնեն, եւ երրորդ, ակ/159/նարկելով Պիտուի, անոնք՝ որոնք հայերէն լեզուին ամբողջապէս տեղեակ չըլլալով՝ սխալը կը շփոթեն ուղիղին հետ։

Այս բոլորը իբր յառաջաբան դնելէ յետոյ, Թոմաս բացատրութիւն կու տայ կատարուած սրբագրութիւններուն, չուզելով ամենեւին ստանձնել սրբագրողի տիտղոսը՝ այլ լոկ թարգմանի պաշտօնը։ Ջանալով միշտ արդարացնել ինքզինքը, կը բացատրէ «Անհարսնացեալ» բառին պղտոր իմաստ ունենալը, Պատարագի պահուն վերաբերումի ատեն ժողովուրդին չափազանցեալ յարգանքը հացին ու գինիին, Հաւատամքին մէջ «Ի նմին բնութենէ Հօր» բացատրութեան անտեղի ըլլալը։

Նամակին շեշտէն կը հասկցուի որ Թոմաս վիրաւորուած է, ո՛չ Բիգէի գրածներուն համար, այլ Պիտուէն, որ ժխտական կերպով արտայայտուած է իր մասին. եւ որով իր այս երկարաշունչ նամակին մէջ ստէպ կ՚ակնարկէ անոր, ջանալով ցույց տալ անոր հայագիտութեան սահմանափակ աստիճանը, անազնիւ վարմունքը եւ յատկապէս հայկական խնդիրներու եւ հոգեբանութեան անտեղեակ ըլլալը, որ փոխանակ լուսաւորելու՝ աւելի եւս խաւարի մէջ կը թաղէ Հայը։

Թոմաս Հայրապետ, որ սրտակից էր հռոմաբնակ Տէր Բարսեղի, շատ հաւանաբար հաղորդած է անոր այս անցուդարձը, ղրկելով թէ՛ Բիգէի նամակը եւ թէ իր պատասխանը, քանի երկու նամակներու օրինակները մտած են ՀՍ. ի դիւանը։ ՀՍ. ի Ժողովի քարտուղարը գրած է Պիտուի, բացատրութիւն ուզելով եղածներուն։ Պիտու Պոլիսէն պատասխանած է 3 Դեկտ. 1681ին [55], ընդարձակօրէն վերլուծելով անցեալն ու ներկան, հանելով որոշ եզրակացութիւններ՝ որ հոս կ՚ամփոփենք։

Պիտու նամակը կը սկսի յիշելով Ֆրանսուա Բիգէի անցեալ մէկ նամակը, գրուած 8 Յունուար 1675ին, որմէ օրինակ մը կը ներփակէ ղրկելով Հռոմ։ Բիգէ գրած էր ՀՍ. ի Նախագահին, երբ Տէր Թադէոս Համազասպեան բողոքած էր Յովհաննէս Հոլովի դէմ, որ Ժամագիրքը խիստ գրաքննութեան ենթարկած էր. բան մը որ Արեւելքցիները փոխանակ մերձեցնելու, — կը գրէ Բիգէ, – կը հեռացնէ կաթողիկէ Եկեղեցւոյ հետ միութենէն, որովհետեւ ամէն ոչինչ բան գրաքննութեան կ՚ենթարկուի՝ արհամարհելով ծէսը։ «Եւ այդ ալ ո՛չ այնքան ճշմարտութեան սիրոյն, այլ անարդար զգացում է շարժած... ։ Հետեւաբար իմ ներկայ գրութեամբ կը խնդրեմ Ձեզմէ ... թոյլ տրուի Թադէոսի ու անոր ընկերներուն, ինչ որ կաթողիկէ կրօնքի դէմ չէ, իր գիրքերուն մէջ, հայ ծէսին համաձայն պահուի» [56] ։

/160/ Հետեւելով այս ուղեցոյցին՝ Պիտու կ՚ընդլայնէ իր տեսակէտը, օգտագործելով երկար փորձառութիւնը որ ունեցած է Լեհաստանի մէջ, ճանչնալով հայ ժողովուրդին զգայնութիւնը եւ դիրքը՝ իրենց ծէսը անաղարտ պահպանելու, կը քննադատէ Հռոմէն ճանչցուած թարգմանները կամ «հայագէտները», — ակնարկելով Տէր Բարսեղի, – որոնք ըստ կամս սրբագրութիւններ կատարելով եւ ՀՍ. ի Ժողովի հսկայ ծախսով տպել տալէ յետոյ՝ ատեն մը ետք գիրքերը անընդունելի կըլլան ամբողջ ժողովուրդէն, մանաւանդ որ նման հոգիով սրբագրուած ու տպագրուած գիրքեր՝ Ս. Ժողովը կը ստիպէ որ գործածուին միսիոնարներէն ու հայերէն, հակառակ արդարութեան եւ ողջմտութեան։ «Այս պատճառին համար, կը գրէ Պիտու, ես այն կարծիքէն եմ որ Արեւելքցիներու ծիսական գիրքերուն դպչելէ առաջ` պէտք է շատ մեծ ուշադրութեամբ եւ ծանրախոհութեամբ կշռել զանազան պարագաներ, բացի՝ եթէ բացայայտ է սխալը». իսկ հոն ուր չի համապատասխաներ լատին բառամթերքին, բայց ուր չկայ ո՛չ մէկ հերետիկոսութիւն, թողուլ բնագիրը ինչպէս որ է, օրինակի համար երբ հայերը Որդւոյն համար կ՚ըսեն Անսկիզբն՝ չեն հասկնար թէ Որդին Հօրմէն չէ, բան մը՝ որ բնաւ երբեք հայերը չեն դաւանած, եւ սակայն ծուռ իմաստով հասկցած են գրաքննիչները, որոնց այս ներքին տրամադրութիւնը կը ստեղծէ հակազդեցութեան հոգին, հեռացնելով հոգիները նոյնիսկ Եկեղեցիէն. «մաքուր զգացումներով կաթողիկէներ լինելու փոխարէն՝ կը ստեղծեն լուտերականներ կամ կալվինականներ»։

Սկզբունքները այս կերպով դնելէ յետոյ, Պիտու կ՚անցնի վարդապետական մասին, ստէպ արդարացնելով սրբագրութիւնները՝ որոնք արդարացի կերպով կատարուած են, շեշտելով սակայն որ հարկ է մնալ սահմաններու մէջ՝ առանց չափազանցութեան անցնելու, այսպէս՝ հարկ կը տեսնէ հանգանակին մէջ աւելցնել Ս. Հոգիին բխումին համար «եւ Որդւոյ» բացատրութիւնը, սակայն ոչ հոն ուր հարկը չի պահանջեր, եւ այս առիթով կը յիշէ Թոմաս Հայրապետի ֆրանսերէն լեզուով տպագրած Ատեան Ժամագիրքի սխալները, ուր Թոմաս կը շեշտէ թէ «Հայերը եւ ընդունին Ս. Հոգիին բխումը միայն Հօրմէ, եւ այս սխալը Ժամագիրքին մէջ հինգ անգամ կրկնուած է»։ Պիտու, ի զարմացումն Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին, ցոյց տուած է Թոմասի ըրած այս չափազանցութիւնը, թէ հայկական մատենագրութեան մէջ ոչ մէկ տեղ կարելի է գտնել միայն բացատրութիւնը, այլ թէ Ս. Հոգին կը բխի Հօրմէ, առանց «եւ Որդւոյ» բացատրութեան։ Նմանապէս չափազանցեալ եւ անիմաստ կը գտնէ Ժամագիրքին մէջ ժամամուտին սրբագրութիւնը «Տէր որ հիմնեցուցեր զեկեղեցի քո ի վերայ վիմի Հաւատոյ» որ վերածուած է «ի վերայ վիմին Պետրոսի». նրբութիւններ, կամ ամէն տեղ սխալը տեսնելու ախտը՝ /161/ կը փճացնէ պարզամիտ ժողովուրդին հաւատքը, որոնք Պոլսոյ մէջ պարզութեամբ հարցուցած են Պիտուի թէ Պետրոս ուրկէ՞ գտած կամ գնած է այդ վէմը, եւ թէ ներկայիս Հռոմի ո՞ր սրբատեղիին մէջ կը պահուի անիկա։

ՀՍ. ի Ժողովը 5 Մայիս 1682ի նիստով ժողովի նիւթ ըրած է բոլոր այս հարցերը. Քարտ. Սաքէդդի համառօտ մը կը ներկայացնէ Սորպոնի Համալսարանի Փրոֆ. Բիգէ ի 21 Ապրիլ 1681 թուակիրը, Թոմաս Հայրապետի 21 Մայիսի պատասխանը, Գրպծ. Բիգէի 8 Յունուար 1675 թուակիրը՝ ուղղուած ՀՍ. ի Նախագահին, եւ հուսկ Պիտուի Պոլիսէն գրած 3 Դեկտ. 1681 թուակիր նամակը։ Ժողովին արդիւնքը կ՚ըլլայ՝ «Ներկայացուեցան (նամակները)», առանց սակայն որոշում մը առնելու» [57] ։

* * *

Թոմաս Հայրապետի եւ Պիտուի միջեւ եղած անհամաձայնութիւնը որոշ ատեն մը մարելէ յետոյ, 1683ին կրկին կ՚արծարծի։ Թոմաս ՀՍ. ի Քարտուղարին կը ղրկէ 1677ին Մարսիլիա տպուած Սաղմոսարան մը, նշանակելով սխալներ, միաժամանակ կ՚ուղղէ նամակ մը 22 Ապրիլ 1683ին, բողոքելով Պիտուի դէմ, որ Պոլիսէն անցած էր Հռոմ։ Թոմաս կը գրէ թէ Պիտու Պոլսոյ մէջ օգնած էր Սողոմոնի՝ ձեռք բերելու Յանձնարարական նամակներ, որոնցմով զօրացած՝ Փարիզի մէջ անուանարկ ըրած էր զինքը Թագաւորին առջեւ, ու Փարիզէն հրահանգ գացած է Մարսիլիոյ արդարութեան նախարարութեան, իմանալու համար խնդրին իսկութիւնը։ «Տնօրէնը նախ տեղեկութիւն առաւ Եպիսկոպոսին Աթոռակալէն, — կը գրէ Թոմաս, — որ իմ անմեղութեանս տեղեակ էր, ապա կանչեց Հայեր, Սողոմոնի կինն ու զիս, եւ անոնց հարցուց. Ի՞նչ ունիք այս քահանային դէմ, ձեզմէ դրամ պահանջե՞ց։ Պատասխանեցին՝ Ո՛չ։ … Ապա հարցուց կնոջ. Sպածներդ ցոյց կու տա՞ս այս քահանային որ տեսնէ։ Կինը՝ միացած հայերուն, պատասխանեց թէ Թոմասը չենք ուզեր՝ այլ Պիտուն։ Տեսուչը ինծի հարցուց թէ ո՞վ է Պիտուն. պատասխանեցի թէ Թէադին կրօնաւոր մըն է եւ կը գտնուի Պոլիս։ Հայերը պատասխանեցին թէ Պոլիսէն անցած է Հռոմ, որովհետեւ Հռոմէն գրեց մեզի իմանալու տպարանին ընթացքը։ Տեսուչը գրաւոր բանաձեւեց մեր խօսակցութիւնը ու ղրկեց թագաւորին. կը սպասենք պատասխանին» [58] ։

Շատ հաւանաբար ՀՍ. ի Քարտուղարը Թոմասի նամակին պարունակութիւնը հաղորդած ըլլայ Պիտուի, որ գրաւոր կերպով կը պա/162/տասխանէ 20 Մայիս 1683ին, ոչ թէ արդարացնելու համար ինքզինքը, այլ բաց ճակատ կրկին անգամ պարզելու իր տեսակետը. «Կը ցաւիմ որ առիթ տուած եմ Թոմաս Հայրապետի իմ մասիս դժգոհութիւններ յայտնելու, հակառակ որ բնաւ երբեք ծրագիր չեմ ունեցած վիրաւորելու զինքը ոչ մէկ կերպով. մանաւանդ թէ միշտ ինքն է յարձակողն ու վիրաւորողը, մինչ ես պարտական եմ ջատագովել անձս կամ՝ հայ գիրքը՝ շարժած ճշմարտութենէն։ Թոմաս Հայրապետ ամբողջ կրակ է ու եռանդ, կ՚ուզէ որ աշխարհիս բոլոր հայերը համոզուին իրմէ եւ իր միւս երկու ընկերներէն (ակնարկելով Բարսեղի եւ Յովհաննէս Հոլովի) թէ Հայոց ամբողջ ծէսը, տօները, արարողութիւնները, ծոմերը, լեզուն, գրութիւնները՝ հերձուածողական ու հերետիկոսական են, եւ որ ձգելով ամէն բան՝ ամէնքը իրենց նման լատին դառնան։ Բայց ասիկա անկարելի բան ըլլալով՝ փորձելն անգամ՝ վնասակար է թէ՛ Հայոց եւ թէ ամբողջ Արեւելքի համար... Եթէ ՀՍ. ի Ժողովը թոյլ կու տայ ինծի որ ազատ կերպով ըսեմ կարծիքս Հռոմ տպուած (1676ի) Խորհրդատետրի մասին, ուր կան 70– 80 սրբագրութիւններ, նոյն հրամանը պետք է տայ նաեւ Հայրապետ՝ առանց վիրաւորուելու, եթէ իրմէ տարբեր կարծիք կը պաշտպանեմ» [59] ։

* * *

Զոյգ Բիգէներու եւ Պիտուի նամակները ոսկի օղակներով կը կազմեն շղթայ մը, մատնանշելով լայնախոհ եւ իմաստուն ուղեգիծ մը՝ Արեւելեան Եկեղեցիներու նկատմամբ։ Դժբախտաբար նոյն շրջանին ազգային գործողները եկեղեցական մարզին մէջ, լատինէ աւելի լատինացած Հայեր, չէին կրնար իւրացնել նման լայնախոհ գաղափարներ եւ որով առիթ տուած են ծանրապէս վնասելու ազգային շահերուն։ Եթէ Հռոմի մէջ Տէր Բարսեղ գիտնար գործել հաշտարար հոգիով, ՀՍ. ի Ժողովին վրայ իր ունեցած ազդեցութեամբ՝ անսահման օգուտ կրնար ընել իր ազգին. նմանապէս եթէ Թոմաս Հայրապետ գիտնար միջնորդի դեր կատարել Մարսիլիոյ հայկական տպարանին եւ եկեղեցական ու քաղաքական իշխանութիւններու միջեւ, տպարանը գուցէ աւելի երջանիկ ելք ունենար։ Բայց թողլով գրաքննութիւնն ու օտարները, անցնինք տեսնելու տպարանին կարծեցեալ գործունէութիւնը։

Տպարանին ընթացքը 1682–1686 տարիներուն

Մարսիլիա տպուած գիրքերուն ցանկին նայելով, կը տեսնենք որ 1683–6 տարիներուն տպագրուած են չորս գիրքեր։ 1. Ակն հոգեկան – /163/1683 (133 էջ). 2. Աղուէսագիրք - 1683 (200 էջ). 3. Պարտէզ հոգեւոր – 1683–4 (166 էջ)։ 4. Գիրք Ժամակարգութեան – 1686 (484 էջ)։

Մարսիլիոյ մէջ Թոմաս Հայրապետի պաշտօնը հսկել էր հայ տպարանին վրայ, հսկել ու թարգմանել տպագրուած տարակուսական հատուածները, որպէսզի Եպիսկոպոսին Աթոռակալը կատարէր սրբագրութիւնները։ Թոմաս ինքզինքը կը ծածկէ թարգմանի տիտղոսին ետեւ, — եւ իրապէս ալ ոչ մէկէն ստացած է գրաքննիչի պաշտօն, - սակայն գործնականին մէջ Աթոռակալը պիտի հետեւի իրեն ցոյց տրուած ուղղութեան, այսինքն Թոմասի թելադրութիւններուն։ Թոմաս Ֆրանսայի քաղաքական ատեանին առջեւ ալ պաշտօնապէս ճանչցուած էր իբր թարգման, որու համար կը ստանար որոշ թոշակ մը։ ՀՍ. ի Ժողովը իր ղրկած միսիոնարներուն կը վճարէր տարուէ տարի ապրուստի բաւարար գումար, սակայն Թոմաս չէր ղրկուած ՀՍ. ի Ժողովին կողմէ, որով չունէր ապրուստի հաստատուն եկամուտ։ Այսպէս ապրած էր 1676–1680 տարիներուն։

1680 Հոկտեմբեր ամսուն ի նպաստ Թոմասի՝ Ֆրանսայէն կը գրուին յանձնարարական նամակներ, ուղղուած ՀՍ. ի Ժողովի Նախագահին 3 Հոկտեմբերին կը գրէ Էքսի Քարտինալը Կրիմալտի. 4 Հոկտեմբերին՝ Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսական փոխանորդը. 5 Հոկտեմբերին՝ Մարսիլիոյ հիւանդանոցին տնօրէնութիւնը [60] ։ ՀՍ. ի Ժողովը 25 Փետրուար 1681ի նիստով կը քննէ ղրկուած նամակները, որոնք համադրուած են սա խօսքերով. «Մարսիլիոյ արքունի հիւանդանոցի տնօրէնութիւնը կը յայտնէ թէ քաղաքին նաւահանգիստը ազատ հռչակուելէն յետոյ, շատ մը հայ վաճառականներ կը խուժեն քաղաքը, որոնց համար անհրաժեշտօրէն պէտք է սահմանել հովիւ մը, որ գիտնայ հայերէն ու թուրքերէն, մանաւանդ որ 3. 000 թուրքեր կը գտնուին քաղաքին բանտերուն մէջ։ Նոյնը կը հաստատէ նաեւ Քարտ. Կրիմալտի։ Կը մտածուի Թոմաս Հայրապետի մասին, որ արդէն իսկ կը գտնուի Մարսիլիա, կատարած է շատ մը թուրքերու դարձեր եւ հսկած է հայկական տպարանին վրայ»։ Ժողովին արդիւնքը կըլլայ. «Երեք տարուան համար տալ պաշտօն, տարեկան 100 սքուդով» [61] ։ Այս կերպով Թոմաս Հայրապետ կը դառնայ կախումնաւոր ՀՍ. ի Ժողովէն, եւ միւս միսիոնարներու նման կը հաղորդէ լուրեր, յատկապէս յաջողութիւնները։ 30 Յունուար 1882ին կը գրէ թէ երեք թուրք մկրտած է, երկու ուրացած յոյներ կրկին հաւատքի առաջնորդած է, երկու թուրք կը պատրաստէ մկրտելու եւ քանի մը հայեր իր աշխատանքով տուած են կաթողիկէ հաւատքի դաւանութիւն. իսկ տպարանին համար կը գրէ թէ քաղաքէն բացա/164/կայ է Եպիսկոպոսը, եւ որով գաղտնի կերպով կը տպուին գիրքեր, ու ինք ոչինչ կրնայ ընել՝ մինչեւ Եպիսկոպոսին դարձը, որմէ վերջ կը մտածէ դատարանին յանձնել խնդիրը [62] ։

Յաջորդաբար Թոմաս Հայրապետի գրած նամակները չենք գտներ դիւանի մէջ իրենց համապատասխան նշանակուած տեղերը սակային նամակներէն մէկը քննուած է ՀՍ. ի 20 Յուլիս 16-ի նիստին, որու արձանագրութիւններէն քաղելով կիմանանք որ կրկին անգամ ընդարձակօրէն զեկուցուած է Մարսիլիոյ հայկական տպարանին ամբողջ պատմութիւնը, որու մասին վերեւ մենք անդրադարձանք։ Արձանագրութեան մէջ նորութիւն են ինչ ինչ անցքեր, որոնք իրականութիւն չըլլալով՝ կը մատնանշեն Թոմասի ունեցած կանխակալ կարծիքները. այսպէս՝ թէ Սողոմոնի Արեւելք մեկնելէն յետոյ տպուած են շատ գիրքեր եւ ղրկուած Հայաստան, եւ տպուած գիրքերէն Թոմաս չէ յաջողած ձեռք ձգել ոչ մէկ օրինակ, սակայն իմացած է թէ 500 օրինակ իբր գրաւական տրուած է վաճառականի մը։ Թոմաս կը յուսայ անկէ գոնէ օրինակ մը ձեռք բերել ու ղրկել Հռոմ, հակառակ պարագային կը մտածէ դատարանին տալ վաճառականին անունը։ Նմանապէս կ՚իմանանք թէ Թոմաս հանդիպած է հայու մը որ իբր գրաւական ստացած է 11 Սաղմոսարան, որոնցմէ պատրաստ է ծախելու Թոմասի, սակայն Սողոմոնի կինը համոզած է Հայը որ չծախէ՝ ի շահ տպարանին։ Նոյն ՀՍ. ի արձանագրութեան համաձայն Ս. Ժողովը ստացած է նամակներ երրորդ անձերէ, որոնք կը հաստատեն Թոմասի գրածները, այսպէս «U. Մարկոսի Հիւպատոսը որ ունի տպուած գիրքերէն, ու կը խոստանալ դեռ ուրիշ օրինակներ ձեռք ձգել եւ Լիվոռնոյի ճամբով ղրկել Հռոմ» [63] ։

ՀՍ. ի Ժողովին 26 Յունուար 1683ի նիստին կը զեկուցուի Թոմաս Հայրապետի ուրիշ մէկ նամակը, որու բնագիրը նոյնպէս բացակայ է համապատասխան հատորէն։ Ժողովի արձանագրութենէն քաղելով կիմանանք որ Թոմաս ազդարարութիւն ընդունած է Մարսիլիոյ քաղաքին տպագրութիւններու վերատեսուչէն, հսկելու եւ թոյլ չտալու որ տպագրուին հերետիկոսական գիրքեր։ Թոմաս կ՚արդարացնէ ինքզինքը՝ ըսելով թէ տպագրութիւններ կը կատարուին ծածուկ եւ թէ ինք կանգիտանայ տպարանին տեղն անգամ [64] ։

11 Նոյեմբեր 1683 թուակիր նամակով Թոմաս կը գրէ ՀՍ. ի Քարտուղարին, թէ Ֆրանսայի թագաւորը իմանալով Մարսիլիոյ տպարանին հարցը, խնդիրը յանձնած է Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսի Աթոռակալին, ու սա կը կարգադրէ որ տպարանով զբաղին Թոմաս Հայ/165/րապետ եւ Զաքարիա Վրդ. Ակամ, որ երկու ամիս առաջ հասած էր Փարիզէն՝ հայոց խնդրանքին վրայ։ Թոմաս յանձն չառներ, պատճառ բերելով Զաքարիայի անհաւատարիմ ըլլալը Հռոմի Ս. Աթոռին, եւ թէ օր ու գիշեր տպարան անցնելով՝ ծածուկ կերպով կը նպաստէ անոր. ուստի կ՚առաջարկէ որ ՀՍ. ի Ժողովը հաճի գրել Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին, որպէսզի Զաքարիա Վրդ. քաշուի հրապարակ է եւ տպարանը ամբողջապէս յանձնուի Թոմաս Հայրապետի [65] ։

Այս տարիներուն (1683-4) նոր դժուարութիւններ կելլեն Թոմասի դիմաց, միշտ տպարանի առնչութեամբ։ Յովսէփ Եպս. Տիարպէքիրի, կոչուած նաեւ Յովհաննէս, կեղծ անունով «Թիւթիւնճի», որ 1678էն 1681 Հռոմ մնացած է, Նապոլիէն անցնելով կը հասնի Փարիզ, ուր դեռ նոր հասած էր Սողոմոն։ Թոմաս կը գրէ 11 Նոյեմբեր 1683ին. «Սողոմոն միացաւ Թիւթիւնճի Վարդապետին, դէմս զանազան ամբաստանութիւններ գրեց թագաւորին... »։ Նոյն Արքեպիսկոպոսը Փարիզէն Մարսիլիա գալուն՝ Թոմաս կը պատուէ զինքը, որովհետեւ այդ հրահանգը ստացած էր Հռոմի Տէր Բարսեղէն, միշտ յոյսով որ մեծամեծ օգուտներ պիտի հետեւի նկատմամբ Եկեղեցիներու միութեան։ «Հոս ամիս մը մնաց, - կը շարունակէ Թոմաս, — իրեն չզգացուցի թէ գիտեմ ինծի դէմ գրած ըլլալը. բա յց երբ Լիվոռնոյ գնաց, Մարսիլիոյ հայ վաճառականները նամակով հրաւիրեցին զինքը. անոր նպատակն է ստանալ տպարանը՝ Կաթողիկոսին հրահանգով. կ՚ուզէ ընկեր մըն ալ ունենալ որ լեզու գիտնայ եւ ինք դրամ հաւաքէ» [66] ։

Տարուան մը լռութենէն յետոյ Յովսէփ Եպս. կը յայտնուի Մարսիլիա, սակայն ոչ տպարանը ստանձնելու, այլ դրամ հաւաքելու համար։ Թոմաս 17 Օգոստոս 1684 թուակիր նամակով լուրը կը հասցընէ ՀՍ. ի Քարտուղարին. «Յովսէփ Եպս. Վեղարաւորի զգեստով անցաւ քաղաքէս եւ ամբողջ գաւառին մէջ դրամ կը հաւաքէ... միացաւ Զաքարիա Վրդ. ի եւ սպանացի կնոջ մը, ողորմութիւն հաւաքեց, Փորթուկալ երթալու համար» [67] ։

1683–4 տարիներուն տպարանէն լոյս կը տեսնեն երեք հատորներ, որոնց արձագանգը չկայ Թոմասի նամակներուն մէջ, եւ ասով կը հաստատուի իր գրածը թէ տպարանը ծածուկ կերպով կը տպէ. «Երեք ամիս է տպարանը չի գործեր, — կը գրէ Թոմաս 17 Օգոստոս 1684ին, — Սողոմոնի ժառանգներուն մէջ կռիւ ծագած ըլլալուն համար. քիչ ատենէն սակայն կը վերսկսի գործը: Հայ գրաշարը Սպանիա /166/ գնաց: Հիմա կը փնտռուի տեղացի մը՝ որ հայերէն գրաշարութիւն ընէ» [68] ։

Մինչ այս կաւարտի Թոմասի միսիոնարութեան եռամեայ շրջանը. Թոմաս 24 Յունուար 1684 թուակիր նամակով կը յիշեցնէ ՀՍ. ի Ժողովին անցեալ երեք տարիներուն ունեցած յաջողութիւնները ու կրած յոգնութիւնները, յատկապէս տպարանին պատճառով [69] ։ Իր մասին յանձնարարական նամակ մը կը գրէ Էքսի Քարտինալը Կրիմալտի, 31 Յունուար 1684ին, ուղղուած ՀՍ. ի Նախագահ Քարտինալ Ալդէրիի [70], որու վրայ 20 Մարտ 1684ի նիստով կ՚որոշուի որ ուրիշ երեք տարի ալ երկարաձգուի Թոմասի պաշտօնը, նոյն թոշակով, որ է տարեկան հարիւր սքուդով [71] ։

* * *

Տարուան մը լռութենէ յետոյ 1686ին Մարսիլիոյ տպարանը կը սկսի լոյս ընծայել իր վերջին հատորը Գիրք Ժամակարգութեան. շատ հաւանաբար նոր դժուարութիւններու չբախելու համար՝ տպագրութիւնը սկսելէ առաջ տպագրողները ուզած են օրինաւոր կերպով գործել տեղական իշխանութիւններուն հետ։ Այս ուղղութեամբ Թոմաս 11 Հոկտ. 1685ին, այն է տպագրութիւնը սկսելէ տասը ամիս առաջ, կը գրէ ՀՍ. ի Նախագահին. «Երեք ամիս առաջ հայ տպագրիչները ուզելով կրկին տպագրել Ժամագիրքը, հետեւելով Ամսդերտամ տպուած օրինակին, ինծի ահագին նեղութիւն սկսան պատճառել։ Մարսիլիոյ նոր անուանուած Եպիսկոպոսը թոյլ չի տար որ տպագրուի առանց իմ սրբագրութեանս. ուստի ինծի ղրկեց Ժամագիրքը, որպէսզի տամ իմ բացատրութիւնս, նշանակելով սխալները. իսկ ես ջանասիրութեամբ ըրի կրցածս։ Եպիսկոպոսը գտած սխալներս ղրկեց Յիսուսեան աստուածաբանի մը, որ հետս կրկին անդամ սրբագրելով՝ կաթողիկէ ձեւին վերածեցինք: Եպիսկոպոսը սրբագրուած օրինակը ղրկեց տպագրիչներուն, յանձնարարելով ինծի որ տպագրիչներուն յանձնեմ սրբագրութիւնները» [72] ։

ՀՍ. ի Ժողովը 13 Նոյեմբեր 1685ի նիստով, յետ քննելու Թոմաս Հայրապետի յիշեալ նամակը, հրահանգ կը ղրկէ իրեն՝ Հռոմ հասցնել Ամսդերտամի Ժամագիրքէն օրինակ մը, շատ հաւանաբար ցոյց տալու համար Տէր Բարսեղի [73] ։ 22 Յունուար 1686ին Թոմաս կը պա/167/տասխանէ թէ սրբագրուած Ժամագիրքը դարձուցած է հայ տպագրիչներուն, իսկ ազատ օրինակ մը անհնարին կ՚ըլլայ գտնել՝ ոչ իսկ հինգ անգամ աւելին վճարելով, ուստի կը թելադրէ որ Տէր Բարսեղ Հռոմի մէջ հետամուտ ըլլայ գտնելու։ Թոմաս Հռոմ կը ղրկէ իր եւ Յիսուսեանի կատարած սրբագրութիւնները, աւելցնելով թէ Մարսիլիոյ հայ տպագրիչները երբ տեսած են նոյն սրբագրութիւնները՝ հրաժարած են տպագրութիւնը սկսելէ, պատճառ բերելով դրամի պակասը [74] ։ Թոմաս Հայրապետի այս վերջին գրածներն ալ կը զեկուցուին ՀՍ. ի Ժողովի 19 Նոյեմբեր 1686ի նիստին, որոշելով միայն որ Մարսիլիայէն հասած Ժամագիրքի սրբագրութիւնները փոխանցուին Հաւատաքննութեան Ժողովին [75] ։

Ժամագիրքին տպագրութիւնը գիրքին ճակատին համաձայն՝ կը սկսի 25 Մայիս 1686ին։ Տպագրութեան ընթացքին հետաքրքրական են Թոմաս Հայրապետի Հռոմ գրած արտայայտութիւնները, ջանալով ցոյց տալ իր ջանասիրութիւնը, լրջութիւնն ու գործին հետամուտ ըլլալը։ Տպագրութիւնը սկսել է 40 օր առաջ, 19 Ապրիլ 1686ին կը գրէ ՀՍ. ի Նախագահին. «Տպարանին մասին նորութիւն չունիմ. մեծագոյն խղճմտանքով կը հետեւիմ՝, եւ ամենափոքր տարակոյսիս՝ իսկոյն գործի կ՚անցնիմ» [76] ։ 5 Յունիս 1686ին կը գրէ . «Արդէն իսկ սկսած են Ժամագիրքին տպագրութիւնը. քանի մը ամիս առաջ Փորթուկալէն Մարսիլիա դարձաւ Զաքարիա Վրդ. Ակամ, միացաւ տպագրիչին, ըսելով թէ տպագրելի իւրաքանչիւր էջ ցոյց պիտի տան ինծի։ Մեծ ջանքով կը հետեւիմ գործին, որպէսզի հերետիկոսութիւններ չտպուին» [77] ։ 13 Փետրուար 1687 թուականով Թոմաս ունի երկու նամակ, նոյն պարունակութեամբ, ուղղուած ՀՍ. ի Նախագահին եւ Քարտուղարին, յիշեցնելով թէ աւարտած է եռամեայ թոշակի շրջանը, ու կը խնդրէ որ նորոգուի, եւ յաւելում մըն ալ կատարուի, որովհետեւ «պէտք եմ շարունակ հսկել հայ տպարանին վրայ, եւ ստիպուած եմ երթալ թէ՛ Եպիսկոպոսին, թէ գիտնականներու եւ թէ աշխարհական դատաւորին», որոնց համար կը ստիպուի կատարել արտաքոյ կարգի ծախսեր [78] ։ Թոմասի թոշակի նորոգութեան խնդիրը կը քննուի 15 Սեպտ. 1687ի նիստին, առանց որոշում մը առնելու [79], սակայն 4 Մայիս 1688-ի նիստին խնդիրը կորոշուի դրական կերպով [80] ։

/168/ Տպուած Ժամագիրքին մասին չունինք անդրագոյն ծանօթութիւններ։ Քիչ ետք պիտի տեսնենք թէ ինչ եղած է ժողովուրդին ընդունելութիւնը Մարսիլիա տպուած այս վերջին հատորին նկատմամբ:

Յովսէփ Արքեպս. Քէօլեան Աստապատեցիի միջամտութիւնը

Մխիթարական չէ այն համբաւը որ կը վայելէր Մարսիլիոյ հայ տպարանը. եւ սա շնորհիւ Թոմաս Հայրապետի եւ իր կատարած սրբագրութիւններուն։ Այնպէս կը տեսնուի որ ազգին մէջ տարածուած էր լուրը՝ թէ Մարսիլիոյ մէջ կը տպագրուին եկեղեցական գիրքեր, որոնք չեն համապատասխաներ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ աւանդութիւններուն։

Զմիւռնիոյ Առաջնորդը Յովսէփ Արքեպս., 18 Օգոստոս 1686ին նամակ մը գրած է սա հասցէով. «Հասցէ թուղթս Մարչիլիա, ի ձեռս հասարակ վաճառականաց Լուսաւորչադաւան ժողովրդոց. Հասցէ գիրս ի ձեռն Պարոն Սաֆռազին, եւ նա տացէ հասարակ վաճառականաց»։

Նոյն ժամանակ Սաֆռազ նկատուած էր Մարսիլիոյ եւ այլ շրջանակներու մէջ իբր ազգային հոգիով գործիչ, եւ որով Յովսէփ Եպս. կը դիմէ իրեն։ Սաֆազ հաշտ չէր կրնար ըլլալ Թոմաս Հայրապետի հետ. եւ իրապէս երբ Սաֆռազ գացած է Սէն Մաքսիմիուս, եւ առանց հաւատոյ դաւանութիւն տալու խոստովանած է եւ հաղորդուած, յորդորելով ուրիշներու ալ նոյնը ընել. Թոմաս Հայրապետ լսելով եղելութիւնը՝ Մարսիլիոյ Եպիսկոպոսին եւ աշխարհական դատաւորին ձեռքով յաջողած է բանտ նետել Սաֆռազը, որ զղջալով կրցած է ազատիլ բանտէ [81] ։ Հռոմ Տէր Բարսեղի տուած տեղեկութիւններուն համաձայն Սաֆռազ նախապէս եղած է Նախիջեւանի Խանին մտերիմ, եւ փորձած կեղծ ստորագրութիւններով նամակ գրել Ֆրանսայի թագաւորին, որպէսզի անկէ ստանայ Յանձնարարական գիր մը, ուղղուած Պարսից Շահին, որ սա միայն զինքը ճանչնայ պատասխանատու եւ պաշտպան Հայ ունիթոռներու, ու այնուհետեւ կարենայ ուզածին պէս կառավարել խնդիրները։ Սաֆռազ Յանձնարարական նամակ ստացած է Եղիազար Կաթողիկոսէն. ունի նաեւ բարեկամ մը Ֆրանսայի արքունիքը, Ռափայէլ Ռուբլի, որ կաթողիկէ ձեւանալով՝ կը յուսայ ստանալ Սաֆռազի ուզած հրամանագիրը [82]. Տէր Բարսեղ դեռ աւելի մանրամասն լուրերով՝ կուզէ ու/169/շադրութիւնը գրաւել ՀՍ. ի Ժողովին, իր 26 Սեպտ. 1686 թուակիր գրութեամբ, որպէսզի Սաֆռազ չյաջողի իր ծրագիրներուն մէջ, ի վնաս կաթողիկէ հայերուն [83] ։ Սաֆռազ այս գործողութիւններուն վրայ է՝ երբ կը ստանայ Յովսէփ Եպս. ի նամակը։

Յովսէփ Եպս. ի 7 Օգոստոս 1686 թուակիր նամակը, գրուած Լիվոռնոյէն, ուղղուած Մարսիլիոյ հայ վաճառականներուն, յորդոր մըն է որ բերեն իրենց նիւթական մասնակցութիւնը, օժանդակելու Էջմիածնի, նմանելով Վենետիկի հայերուն։ Նույն այս նամակը ունի յաւելուած մը, 18 Օգոստոս թուականով, որ կը հայի մեր նիւթին։ Յովսէփ Եպս. կը գրէ թէ մինչեւ օրս չէր լսած Սողոմոնի որդիներուն տպագրութեամբ զբաղիլը, բայց երբ Մարսիլիայէն Լիվոռնոյ հասած է Պարոն Աբգար, եւ անկէ իմացած Ժամագիրքին տպուիլը, զարմացած է, ու կը յորդորէ հայ վաճառականները՝ մաս չունենալ այդ գիրքին հետ, որովհետեւ «Հոգեւոր Տէրն (Յակոբ Կթղս. ) ամենայն քաղաքաց եւ Առաջնորդաց վերայ գրեալ է եւ պատուիրեալ թէ այսուհետեւ Ոսկան Վրդ. ի քարխանիցն (տպարանէն, ինչ գիրք որ դուրս գայ ձեռամբ Սողոմոնի տղայոցն՝ չինի թէ ամենեւին առնուք եւ կամ ձեռնամուխ լինիք, որ հրաման չկայ նոցա գիրքն ի յեկեղեցիս հայոց մտանելոյ եւ կամ Լուսաւորչադաւան ժողովուրդ առնելոյ եւ կամ կարդալոյ. իսկ թէ ոք յանդգնեսցի ընդդէմ հրամանաց մերոց այլ եւ այլ խօսեսցի, եւ կամ նոցա տպեալ գրքէն առցի, ինքն եւ իւր առեալ գիրքն այլ բանադրեալք եւ նզովեալք են»։ Ապա կու տայ երկու պատճառ Կաթողիկոսին այս կերպով շարժելուն. առաջին՝ որ Էջմիածնի մեծ Աստուածաշունչը, որ յիշատակն է Հեթում թագաւորի, այն որ Ոսկան գործածած է իր տպագրութեան համար Ամսդերտամի մէջ, ներկայիս գրաւուած է եւ չէ դարձուած Էջմիածին. «դոցա խղ(ճ)մտանքն այդքան է. խօշ. այս Աստուածաշունչդ Ոսկան Վրդ. ի չէ, փողով չեն առեալ, այդ մէկ ամանաթ գիրք է, մինչեւ հիմա թէ բանացրին եւ գերի պահեցին՝ բաւական է, այժմս հասուցանեն իւր տեղն, չունքի ո՛չ տալիս են եւ ոչ Հոգեւոր Տիրի հրամանին հնազանդում. այժմս Հոգեւոր Տիրի մեծ բարկութիւն նորա համար է։ Երկրորդ՝ այժմս Ժամագրքէն շատ բան փոխեր են եւ պակսեցուցեր հակառակ Հայոց… վասն այն՝ ոչ ոք հրաման չունի որ դոցա գրգիցն առնու եւ կամ բերէ այն երկիրն եւ կամ վաճառէ» [84] ։

/170/ Յովսէփ Եպս. ի երկրորդ նամակը, 1 Սեպտ. 1686 թուականով, գրուած Լիվոռնոյէն, ուղղուած է «Մարչիլիա, ի ձեռն Մըշ Աղբիւրեցի Պարոն Գրիգորին»։ Յովսէփ Եպս. նոյն Պարոն Աբգարէ իմացած է թէ Գրիգոր դրամական օգնութիւն ըրած է Մարսիլիա տպուած Ժամագիրքին. սակայն Յովսէփ Եպս. կ՚անգիտանայ թէ Գրիգորի դրամո՞վ է որ կը տպուի Ժամագիրքը թէ պարզապէս դրամը փոխ տրուած է՝ շահով վերստանալու համար։ Ինչ ալ ըլլայ պարագան, Յովսէփ Եպս. աննպաստ կը համարի Գրիգորի. «Ծանիր, սիրելի, ոչ գիտեմ չէք լուեալ թէ լուեալ էք ու զանց արարեալ, զերա Հոգեւոր Տէրն ի յԱրզրումայ հետ մինչեւ ի Ստամպօլ, Իզմիր եւ ի Հալապ, որքան քաղաք եւ Առաջնորդք կան, ամենեցուն վերայ գիր է գրեալ եւ պատուիրեալ» չառնել որեւէ գիրք որ լոյս կը տեսնէ Ոսկանի տպարանէն։ Ուստի Յովսէփ Եպս. կը յորդորէ Գրիգորը, պարզապէս անոր շահին համար, տպարանէն ետ առնել դրամը, ապագային անակնկալի չհանդիպելու, չսնանկանալու եւ բանադրանքի տակ չիյնալու համար, որովհետեւ այդ գիրքէն ոչ իսկ օրինակ մը պիտի ծախուի, քանի հոն «շատ բան փոփոխել են եւ պակասեցուցեալ»։ Յովսէփ Եպս. նամակը կ՚աւարտէ տեսակ մը անէծքով, ուզելով վերջին անգամ մըն ալ զգաստացնել Գրիգորը, իջեցնելով թէ հայութեան մէջ արդէն տարածուած են ամէն տեսակ գիրքեր, եւ որով տեղ չէ մնացած Մարսիլիա տպուած Ժամագիրքին. «Մսըրդամ էռ (7. 000) ստամբայ են տվեալ եւ բարձեալ նաւ, որ գնալոց է Իզմիր, ի Ստամպօլ. եւ բռ (2. 000) Շարակնոց եւ բռ (2. 000) այլ Ժամագիրք դէպի Հալապ են բարձեալ. ես ոչ գիտեմ թէ որով խելքով եւ դիտաւորութեամբ եք տալիս եւ կամ այդ բանիդ մէջն մտեալ. նոցա գիրքն ինչ որ Մսրդամ ստամբայ են անում, ամենեւին բան եւ գիր մի ոչ է փոխած.., Աստուած անէ այդ գրքերդ որ տիկն ապականեր է, գայ ծովու այն կողմն, այն ժամանակն նորա բերօղն տեսանէ թէ ինքն եւ գրքերն այլ ինչ տեղ եւ կամ ինչ փառաց կու հասնին» [85] ։

Թոմաս Հայրապետի ձեռքը կ՚անցնին Յովսէփ Եպս. ի երկու նամակները. վաճառականներուն ուղղուած նամակին օրինակը եւ Գրիգորի ուղղուած նամակին բնագիրը, որու վրայ կայ Յովսէփ Եպս. ի կնիքը։ Թոմաս երկու նամակները կը ղրկէ Հռոմ, Տէր Բարսեղի, իսկ ՀՍ. ի Քարտուղարին կը գրէ 18 Հոկտ. 1686ին, իմացնելով թէ Յովսէփ Եպս., այն որ Լիվոռնոյի մէջ ջրախառն կը պատարագէր եւ վեց ամիս առաջ Հռոմ էր, գրած է Մարսիլիոյ հայ վաճառականներուն, բանադրելով Ժամագիրքը սրբագրողները, տպել տուողները, կարդացողները, Հայաստան փոխադրողները եւ նիւթապէս տպող/171/ները. սա վերջիններս՝ որովհետեւ Սողոմոնի մահէն յետոյ չեն տուած Էջմիածնի իրենց ազգային տուրքը։ Թոմաս Հայրապետ ՀՍ. ի Քարտուղարէն կը խնդրէ որ Ս. Ժողովը հաճի հայերէն լեզուով նամակ մը ուղղել Մարսիլիոյ հայ վաճառականներուն, որոնք մեծապէս խռոված են Յովսէփ Եպս. ի նամակներէն, «թէեւ լաւ գիտեմ, — կ՚աւելցնէ Թոմաս, — հերետիկոսներու բանադրանքը ոչ մէկ արդիւնք ունի կաթողիկէներու վրայ, սակայն հայերու սրտին հանդարտութեան համար կը խնդրեմ որ այս մխիթարութիւնը պատճառէք իրենց» [86] ։

Բացի այս զոյգ նամակներէն Յովսէփ Եպս. պէտք է գրած ըլլայ երրորդ մը, ուղղուած նոյնպէս հայ վաճառականներու, նախատական խօսքեր ուղղելով Թոմաս Հայրապետի, կոչելով զինքը «անմիտ», «չքահանայ» եւն. ։ 21 Նոյեմբեր 1686ին Թոմաս կու տայ պատասխան մը ու կը ղրկէ Յովսէփ Եպս. ի, ջանալով ցոյց տալ իր մեծանձնութիւնը ու հոգեւոր անտարբերութիւնը, արդարացնելով ըրած սրբագրութիւնները։ Ապա իր կարգին կ՚անցնի նախատելու դիմացինը՝ գրելով. «Իսկ դու, ով Յովսէփ Վրդ., գացիր Հռոմ, խոստովանեցար Քրիստոսի մէջ երկու բնութիւն, Ս. Հոգիին Հօրմէն եւ Որդիէն բխիլը, պատարագեցիր եօթը եկեղեցիներու մէջ. Լիվոռնոյ դառնալով շարունակեցիր ընել նոյնը, պատարագելով ջրախառն։ Բայց այս բոլորը ըրիր դրամի սիրոյն. ի՞նչ եղաւ քեզի որ հինգ ամիս ետք ամէն բան ձգելով դարձար հին ճամբուդ՝ եթէ ըրածդ գէշ էր՝ ինչո՞ւ ըրիր. իսկ այժմ ինչո՞ւ ետ դարձար»։ Այս տողերէն յետոյ դեռ աւելի գռեհիկ բացատրութիւններով կը փակէ նամակը։

Նամակին հայերէն օրինակը Թոմաս ղրկած ըլլալու է Յովսէփ Եպս. ի, իսկ լատիներէն թարգմանութիւնը՝ Հռոմ [87] ։ Հռոմի մէջ Տէր Բարսեղ լատիներէնի կը թարգմանէ Յովսէփ Եպս. ի զոյգ նամակները, աւելցնելով իր անձնական տեսութիւնները, ջանալով դուրս ցայտեցնել Յովսէփ Եպս. ի «հերետիկոս» ըլլալը, իսկ անոր Կաթողիկոսը «հերետիկոսապետ», պարզապէս պաշտպանելու համար Թոմաս Հայրապետ եւ անոր գործելակերպը։

* * *

1687–8 տարիներուն Թոմաս Հայրապետի նամակներուն մէջ ոչ մէկ ակնարկ կը գտնենք տպագրական հարցի։ 10 Փետր։ 1689ին Մարսիլիայէն Fr. Giacinto David Avaniense, նախկին սան Ուրբանեան վարժարանի եւ ապա հայ Դոմենիկեան, կը գրէ Հռոմ, իմացնելով /172/ աստուածաբանական ուսումներուն աւարտած ըլլալը, եւ թէ տեղւոյն Եպիսկոպոսը տրամադիր է զինքը կարգել փոխան Թոմաս Հայրապետի՝ որ վախճանած է [88] ։ Մահուան ճշգրիտ թուականը կը պակսի մեզի։

* * *

Մեր գրութեան նպատակը զուտ պատմական ըլլալով, ուզեցինք պարզապէս ներկայացնել Փրոփականտայի դիւանը պահուած անտիպ փաստաթուղթեր, որոնք կը հային Մարսիլիոյ Հայկական տպարանին։ Չենք կրնար սակայն չեզրակացնել ընթերցողին հետ՝ թէ արդարեւ քարուտ եւ դժուարին եղած է միշտ հայ տպարանին պատմութիւնը, եւ կենդանի հերոսներ՝ այդ գործին նուիրուողները։ Գաղափարականով լեցուն Կաթողիկոսներ, ազգային մաքուր շունչով գործիչներ՝ երբ աչքերնին դարձուցած են Արեւմուտք, յոյսերով լեցուն, դժբախտաբար չեն հասկցուած պէտք եղածին պէս եւ զոհ գացած են դարուն նեղ մտայնութեան։ Որքան մխիթարական է տեսնել սակայն որ հազար նեղութիւններու եւ խոչընդոտներու մէջ՝ հայը գիտցած է գործել, երբեմն գլուխ ծռելով, երբեմն յարմարիլ ձեւացնելով, ստէպ հալածուելով, նիւթական վնասներ կրելով՝ առաջ տանելու համար ազգային եւ սրբազան գաղափարական մը։