Ե.
ԵՐԱՆԻ՜ ՈՐ ՔԱՂՑԵԱԼ ԵՒ ԾԱՐԱՒԻ ԻՑԵՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ, ԶԻ ՆՈՔԱ ՅԱԳԵՍՑԻՆ.

Զի՞նչ այս լաւութիւն զարմանալի, որ յառաքինանալն՝ պահանջի քաղց եւ ծարաւ, եւ կատարմանն՝ յագուրդ։ Յերանութեան հեզոց՝ ուսաք ցածուցանել զամբոխ յուզմանց կրից, զցասումն եւ զցանկութիւն, զիջանել առ ընկերս, եւ անհակառակ միակամել ընդ Աստուծոյ. ոչ ըստ բնութեան բերմանց զանձն պաշտել, այլ որ ինչ արժանն է տալ նմա, նոյնպէս եւ զպատշաճն՝ առ ընկերս, եւ յօժարութիւն կամացն՝ առ Աստուած։ Աւ այս զի՞նչ էր եթէ ոչ Արդարութիւն գլխովին՝ առ անձն, առ ընկերն եւ առ Աստուած, եւ սովին ճանաչել զՊարտս. ուրեմն Պարտքն են մեզ Արդարութիւն, ըստ զանազան վիճակաց կենաց՝ առանձինն որակօք. որպէս զի ոչ ամենայն արժարութիւն՝ ամենայն մարդոյ պարտք, եւ ոչ ամենայն պարտք՝ ամենեցուն արդարութիւն. այլ իւրաքանչիւր արժանն ի գործել՝ այն իցէ պարտք իւր եւ այն արդարութիւն։

Իսկ անձանց նուիրելոց ուխտիւք առ Աստուած՝ առ որս յաւէտ ձգի երանութիւնս այս, վեհագոյն պարտք են ուժգնակի փափագանօք եւ ջանիւ նկատեալ ի խրատս Քրիստոսի, զոր օրինակեաց ի քաղց եւ ի ծարաւ արդարութեան. եւ ըստ այժմ՝ կրկին դէմս նկատեմ յերանութեանս յայսմիկ. զՊարտս մարդոյ՝ ըստ սեփական իւրում վիճակի կենաց, եւ զՊարտս յօժարութեան անդուլ ի լաւագոյն եւս կատարումն նոցին, որ զարգացելոցն է սահման։ Ընդհանուր պարտք են մեզ կրօնաւորացս նախ, կարգք եւ օրէնք կենաց՝ զոր ընտրեցաք պահել մինչեւ ի մահ. եւ առանձինն հրամայեալքն միոյ միոյ, որպէս շարժական կամ պատահական իմն պարտք։ Երկրորդ՝ որ եւ տիրապէս Արդարութեան քաղց, եռանդն եւ ճիգն կատարելապէս լրման պարտուց, իբրեւ անյագօրէն բերմամբ, մինչեւ տացի յագուրդ առ ի վերուստ։

Ա

Անհրահանգ ազատութեան կամաց՝ բեռն իմն ծանրակիր թուին պարտքն. այլ որ քաջ քննիցէ զչափ բնութեան իւրոյ՝ որ յեռեալ կապեալ կայ օրինօք աստուածայնովք եւ մարդկայնովք, որ յամէ ի վերայ հասանել՝ եթէ ամենայն բանականաց հարկ ի վերայ եդեալ են պարտքդ, զոր միաձայն ազդեն բանն եւ կրօնք առհասարակ, եւ հերքեալ զհեթեթանս մտաց՝ յայտ առնեն, զի Պարտք ոչ միայն են խրտուիլ ինչ կնճռադէմ ճակատագրի կամ հարստահարութիւն բռնաւորի, որ իբրեւ զվզէ կալեալ կարիցէ ի ծառայութիւն, այլ լուծ է դիւրիչ տաժանելի կենաց, եւ ըստ քրիստոնեան կրօնից՝ գործի թեթեւաբեռնութեան, քաղցրութեամբ ընտելացուցանելով զանզուսպ ազատասիրութիւն՝ ընդ ճանապարհ հեշի եւ անկասկած։ Զամենայն զոր եւ տեսանեմք իմանամք յերեւելիսս եւ յաներեւոյթս, ի նիւթաւան եւ յաննիւթս, ոչ կարեմք ըմբռնել եւ զանազանեզ՝ առանց ընդաբոյս իմն ընտրութեան մտաց, որ է օրէնք եւ պատշաճ իւրաքանյիւր էակի. եւ է այս բարոյական պարտք անյեղլի, առանց որոյ չէ մարթ գոլ եւ կալ նոցին, եւ զի են եւ գոն՝ ապա ընդ անհրաժարելի օրինօք կամ պարտուք գրաւեալք են, զոր ի դէպ է եւ յաւիտենական կոչել. եւ զամենայնն էսս յեռեալս յարմարեալս իրերաց, եւ զմարդս ի միջի նիւթականացն եւ աննիւթից, ընդ մէջ անբանից կենդանեաց եւ պարզապէս հոգեղինացն. որում հարկ է կալն եւ գործել ըստ իւրում էութեանն, եւ գործելն յօժար եւ ուղիղ։

Իսկ արդ, ուստի՞ իցէ կարծեցեալն կամ զգացեալ ծանրութիւն եւ բեռն պարտուց, դժուարութիւնն եւ դառնութիւն։ – Ոչ այլ ուստեք թուի ինձ՝ բայց ի չճանաչելոյ զանձն եւ զընկերութիւն, զօրէնս աստուածայինս եւ զմարդկայինս, եւ ի տգիտութենէ՝ պատշաճապէ գործեալոյ, կամ ըստ անոպայ եւ ամեհի անասնոց կամելոյ լծընկէր լինել եւ անգամ թեթեւատարին որ ի Յիսուսէ հնարելոյ. սոպռ եւ յամառ ազատասիրութեամբ անզգայաբար խանգարելով զներդաշնակութիւնն զդասակցութիւն իւր ընդ համաբունսն եւ ընդ գերաբունս։ Այնքան մեծ իրք եւ օգուտ են պարտք ի կեանս անձին եւ առ կենցաղակիցսն, եւ այնքան մեծ վնաս աղիկամի լուծումն նոցին։ Օրհնեալ է Յիսուս, որ ծանոյց մեզ՝ զպարտս մեր լինել արդարութիւն, որով երկինք եւ երկիր վարին, եւ Աստուծոյ՝ ըստ մարգարէական բացաձայնութեան, «Յիրաւունս եւ յարդարութիւն հաստատեալ է աթոռ նորա». եւ այնու «զմարդիկ եւ զանասուն՝ կեցուցանես դու, Տէր». եւ մարդկան՝ որոց ետուր ի վերայ երկրի հաղորդ լինել տիրականդ իշխանութեան, պատուէր ի վերայ եդեր՝ սիրելի զարդարութիւն եւ այնպէս դատել զերկիր։ Զայն եւ արտաքին իմաստունքն ծանեան վեհագոյն լաւութեանց, եւ զըտիրն ի մարդկանէ՝ կոչեցին արդար, թէպէտ եւ ոչ հանդուրժեցին վարուց նորա, այլ եւ դարանակալք եղեն, զի ուղղութիւն նորա յանդիմանութիւն էր իւրեանց խոտարմանն։ Վասն այսորիկ յաճախագոյն լսեմ ի Ս. Գիրս՝ զգովութիւն արդարութեան. «Աչք Տեառն ի վերայ արդարոց, եւ ականջք նորա ի վերայ աղօթից նոցա. – Կարդացին արդարք առ Տէր, եւ Տէր լուակ նոցա. – Ոգիք արդարոց ի ձեռին Աստուծոյ են, եւ ոչ մերձեսցի ի նոսա մահ»։

Ըստ այսմ եւ աստուածապաշտք եւ քրիստոնեայք. զհաւատարիմսն յամենայնի ի պարտս իւրեանց կոչեն սուրբս եւ արդարս։ Յապականել երբեմն բարուց առ հասարակ մարդկութեան եւ ի վերայ հասանել համաշխարհական պատուհասին, ազատն յապականութենէ եւ ի պատուհասէ՝ կոչի «Այր արդար, կատարեալ յազգի անդ իւրում. – բազմահանդէս նահատակն համբերութեան՝ Յովբ, դրուատի, զի «Էր այրն այն ճշմարիտ, անարատ, արդար, աստուածապաշտ»։ Նախաշաւիղք եկաւորութեան գերագոյն Արդարոյն՝ գովին, զի էին արդարք երկոքին (Զաքարիա եւ Եղիսաբեթ) առաջի Աստուծոյ, եւ ընծայեցին զանուանեալն կարապետ Արեգական արդարութեան, զորոյ սպասաւորութիւն առ ինքն զիւրն առ համօրէն մարդկութիւնս՝ տէրն մեր Քրիտսոս ասաց, «Այսպէս վայել է մեզ լնուլ զամենայն արդարութիւն». եւ յորժամ կանխեաց ընտրեաց իւր մայր զամենեւին անբիծն եւ ողջախոհ կոյս, ընտրեաց նմին այլ եւ իւր հայրագիր զՅովսէփ, քանզի արդար էր։ Ոչ ինչ են կամ ոչ ընդ երկար զօրէն իմաստութիւնեւ հնարագիտութիւն մարդկան առանց արդարութեան. իսկ արդարութիւն թէպէտ եւ տգիտի եւ ռամկի՝ փրկէ եւ կեցուցանէ։ Բազմահնարն Աքիտոփել՝ որոյ «Խորհուրդք՝ որպէս թէ հարցանիցէ ոք բան յԱստուծոյ», քանզի ոչ ունէր զարդարութիւն Աստուծոյ՝ ի տագնապի պահուն՝ հանդերձեալ զէշ իւր փութայ խեղդանձին արկանել. իսկ կաղն յոտից եւ անդարման ի վարսից Մեմփիբոսթէ, զի խոնարհ էր եւ արդարախոհ՝ շնորհ գտանէր ի Դաւթէ, զոր միւսն դաւաճանել թելադրէր։ Եւ համօրէն ասել ընդ Զօրաբաբելի, «Մեծ է երկիր, բարձր են երկինք, եւ երագընթաց է արեգակն (այլովքն հանդերձ), այլ ճշմարտութիւն (որ է արդարութիւն) մեծ եւ զօրաւոր է քան զամե՞նեսեանս. կայ եւ մնայ… եւ իշխանութիւն նորա յաւիտեանս յաւիտենից»։

Թուիցիմ արդեօք անդրավազեալ զսահմանաւ բանի խորհրդածութեանս, ձգեալ ի շնորհաց արդարութեան. այո՛. եւ զի՞նչ ընդ այս զարմանք, եթէ զուգակիցս այս ճշմարտութեան՝ սքանչացոյց, սրբեաց, գերեաց զմիտս եւ զոգիս վեհից եւ հզօրաց, որպիսիք Յովբն եւ Դաւիթ, Սողոմոն եւ Սիրաք, մարգարէքն եւ Առաքեալք, եւ ամենայն աստուածախոհ հոգիք։ Ո՜ տայր եւ մեզ զմայլել յարել յիմաստ սորին, ճանաչելով պտուղ նորին զպարտուց կատարումն։ Եթէ չքնաղք են մեզ արդարեւ վարք եւ փառք արդարոցն, ցանկալի լիցին եւ գործք արդարութեան, կարգք եւ հրամանք պարտուց մերոց՝ որք կտակարանք են կրօնիս եւ դաշն ուխտի մերոյ յաւիտենականի, որով կայր մեզ յանդիման լինել յատենի Աստուծոյ. գիր կենաց՝ եթէ պահիցեմք զայդոսիկ, վճիռ մահու՝ եթէ զանց առնցեմք. քանզի եւ ամենայն առաքինիք՝ զոր յիշեցալ եւ զոր ոչ. այսպէս «Գործեցին զարդարութիւն, եւ հասին աւետեաց»։ Մի՛ ումմեք փոքր ինչ եւ արհամարհ թուիցի ի նոսին, զի մի՛ ընդ լուծողս փոքունցն կարծեցելոց պատուիրանաց՝ արատաքս անկցի յարքայութենէն Յիսուսի։ Ամենայն կարգք եւ օրէնք զոր միանգամ յանձն առաք՝ կատարումն պահանջեն ի մէնջ, եւ ոչ եւս քննութիւն, ոչ խտրութիւն ընդ մեծ եւ ընդ փոքր, կամ ընդ այժմուս եւ առ յապայն, զի մի՛ յանկարծակի հասեալ Տեառնն՝ անպատրաստ գտանիցէ զմեզ. այլ արթունս եւ կազմս ի կատարման պարտուց քրիստոնէի եւ կրօնաւորի, եւ առանձինն ի սպասու Տիկնոջ եւ մօր իւրոյ՝ որւոմ որդեգրեցաքս։

Ո՜վ, որպիսի՜ եւ որպիսւոյ որդեգրութիւն։ Հիացումն ամօթ, սխրանք եւ երկիւղ ունին զիս յայս յիշատակ. գոչեցի՞ց արդեօք՝ ծածկելով զերեսս իմ, ի բա՜ց դարձիր յինէն, Մայր, զի որդի անարժան եմ քո, եթէ գոյր հնար թաքչել յաչաց եւ ի գրկաց այնպիսւոյ մօր, որ զամենայն հաւատացելովք փարի, եւ պնդագոյն եւս զնուիրելովք նմա ի մանկուըենէ եւ ուխտիւք. արդար եւ մեղաւոր՝ եթէ միայն յոյս ունիցի՝ ամենուրեք շրջապատի յամենահաս գրկաց անտի. առ որս՝ յորպիսի եւ իցեմք կարգի շորհաց կամ ապաշնորհաց՝ դարձցուք եւ անկցուք, ասելով. Ուսո մեզ, ո՜վ մայր, զարդարութիւնս քո եւ զարդարութիւն Յիսուսի Միածնի քո։ Աւադիկ նա ինքնին յետին շնչովն կտակէ մել եւ յորդորէ, «Ահա մայր քո». եւ առ քեզ՝ «Ահա որդի քո». ո՜վ ամենակատարդ պարտուց եւ պատուիրանաց Աստուածորդւոյդ, անհնար է քեզ անցանել եւ ոչ զիմով նշանախեցիւ կտակի դորին. ապա ժողովեա զմեզ՝ ոչ միայն ընդ թեւօքդ, զի կատարեսցուք զհասարակաց պարտս մեր, այլ եւ ի թեւսդ, զի կատարեսցուք եւ զառանձին իւրաքանչիւր յանձնեալ մել պարտս, որ է միով բանիւ՝ Հնազանդութիւն։

Բ

Հնազանդութի՜ւն, հանապազալուր քարոզ ի վանորայս. առաջին տարր եւ յօդ միաբան կրօնաւորութեան։ Արկեալ միանգամ եւ այժմիկ զայս ձայն ի հոգեւոր ակըմբիս, ոչ գիտեմ զի՞նչ նոր ինչ ազդել ի լսելիս գիտնոց, կամ զիա՞րդ զհինն՝ նոր յարիւրել՝ ի հաճութիւն եւ յօգուտ։ Ո՞ւր ես պարագլուխդ միանձանց, կենդանութիւնդ յաւիտենից մեռելոց անապատից, նախաշաւիղ կրօնից մերոց, եւ հայրդ Անտոնիէ, եւ ո՞ւր քո հետեւողք եւ նմանիք, Մակարք, Պիմենք, Նեղոսք, Եւագրեանք, այլովք բազմօք հանդերձ, զի հոգիաշունչ շրթամբքդ կրկնէին մեզ զճառս կատարեալ կենաց կրօնաւորութեան, յորում նախաշար դասեցէք զՀնազանդութիւն ի կարգս ուղղութեանց, բացատրելով, եւ եթէ իշխեցից ասել, լնլով զպակասութիւն աւետարանին Քրիստոսի, եւ նոր աւանդելով աստուածասիրաց պատգամ զայս։ Դուք խօսեցարուք յոգիս սիրողացդ ձերոց, մինչդեռ յետնեալս յաշակերտութեան ձերում թոթովեցից բանս ինչ ի ներողամիտ լսելիս։ Մի՛ եւ ձեզ ծանր թուիցի, եղբարք պատուականք, յետ ամենայն գիտութեանց եւ զարգացեալ հասակի, մի անգամ եւ տղայանալ, ոչ ընդ իս կամ ըստ իս, այլ ըստ անմեղացն եւ պարզամտաց ի Տէր, զիջանել վերադառնալ յամսն առաջինս, եւ խփեալ առ վայր մի զմատեանս՝ վերառնուլ զպնակիտն նորընծայութեան ի կրօնս, լսել, հեգել, յօդել հեզաձայնութեամբ Յիսուսի զՀնազանդութիւն։ Շատ է այս ձայն՝ զգաստից կրօնամիրաց՝ ի յուշ եւ յիմացուաց ամբարելոց ի նմին խրատուց, տեսութեանց եւ սքանչելեաց իսկ, ընդ որս սքանչացեալ է եւ մեր, եթէ ոչ անձամբ յանձինս, այլ յայլս տեսանելով եւ լսելով, եւ նաք քան յայլսն՝ նոյն ինքն ի Տէր եւ ի վարդապետ մեր Յիսուս Քրիստոս։ Որ ինքնին յօրինակ մեզ հրամայեաց զինքն՝ լիել հեզ եւ խոնարհ, եւ աւետարանաւ իւրով եցոյց եւ Հնազանդ, ցորչափ ընդ ծնողական իշխանութեամբն կայր սխրալի վկայութեամբ, եթէ «էր նոցա Հնազանդ»։ Փորձեսցէ արդ իւրաքանչիւր ոք զանձն իւր, յո՞ր չափ ուսման գիտութեանս յայսմիկ հասեալ իցէ, եւ զարգասցի ի նոյն. զի ոչ որպէս զայլս ի լաւութեանց ըստ պատեհի եւ ժամանակի է սա, այլ մշտնջենաւոր, հանապազօրեայ է կրթութիւն սորա. եւ մրպէս զուգակիցն Աղքատութիւն՝ ոչ ըստ չքաւորութեանն է գովելի՝ եչլ ըստ կամաւոր յօժարութեանն, այսպէս եւ Հնազանդութիւն՝ յամենայն ժամ պատրաստութեանն՝ ի մերկանալ զկամս անձին եւ զգենուլ զհրամայողին կամ զհրամանաց։

Դիւրին եւ ոչ դիւրին է այս գործ. հեշտընկալ է լուծն՝ սիրողացն, այլ առ երանութիւն մեծ ինչ եւ դժուարին աւս պահանջի. քաղցր եւ անդորրիչ է լսել «Ազնիւ ծառայ, բարի եւ հաւատարիմ… մուտ յուրախութիւն Տեառն քո». այլ երանութիւն այնմ է՝ որ կարիցէ ասել, «Զամենայն զոր պարտն էր առնել՝ արարի»։ Իսկ որ անհաւատարիս գտանիցի ծառայ՝ ի նմին Տեառնէ առաքի ի խաւարն արտաքին։ Քանի՜ ահաւոր եւ թաղծագին մերժումն. քանի՜ քաղցր եւ սրտահեշտ հրաւէրն՝ Մո՛ւտ յուրախութիւն։ Չիք աստանօր ընդմիջնաշաւիղ պողոտայ. չիք տեղի բաղբաղանաց։ Հնազանդութեան հրաման պարզ է եւ յստակ, այնպէս պահանջի եւ կատարումնն. յայլս ա՛ռաքինութեանց՝ գոյ ինչ աղօտս նշմար ինքնակամ ներգործութեան. աստանօր՝ յայլոյ կամս է ապաստան գործ հնազանդողին։ Նուիրումն մեծ է հնազանդութիւն, որ ոչ միայն պատարագս պահանջի, այլ եւ պարարակս յողջակէզ, այնու հրով՝ զորմէ ասաց Քրիստոս. «Հուր եկի արկանել յերկիր». եթէ յօժարութեամբ ընդունիմ յոյգւոջդ՝ զհուրս այս, բորբոքիս՝ ըստ մորենւոյն եւ մնաս անկէզ անծախ. ապա եթէ կարկամել կամօք ազազուն սրտիւ, խանձէ կիզու լափէ ծախէ զքեզ։

Աղէ, դարձիր միւսանգամ, հայեաց ընդ անապատս եւ ընդ վանորայս. քանի՛ բիւրք իցեն միաբանից եղբարց եւ քերց դիմեցելոց առ լուծս այս, մտելոց ի բովս յայս. նոքա են արք հզօրք եւ կանայք իմաստունք՝ որք խաղացին ընդ հրոյ կիզանողի եւ ընդ հրոյ հանգուցողի. մերժեցին զհուր անձին կամաց եւ ջեռմանց, եւ վառեցան երկնաբեր հրովն Յիսուսի. նոքա են որ միամտութեամբ բուռն հարկանեն զմաճէն եւ ոչ դառնան հայել յետս. խաղան գնան աներկմիտ զհետ յառաջընթաց կոչողին, որ անդադար գնայ եւ զհետ կոչէ զհլուս։ Լուաք եւ զհետ եկաք եւ մեք ձայնի նորա. երթիցո՜ւք հանապազ եւ անխոտոր. զի աստուածային է ձայնն եւ շաւիղն եւ ագարակն. եւ նոյն ձայն լսի ի բերանոյ առաջնորդին ի վաներդ, եւ ամենեցուն են պարտք լսել եւ առնել. «Ամենայն անձն, ասէ Առաքեալն, որ ընդ իշխանութեամբ է, ի հնազանդութեան կացցէ, զի ոչ ուստեք է իշխանութիւն՝ եթէ ոչ յԱստուծոյ՝ եւ որ ենն՝ յԱստուծոյ կարգեալ են. այսուհետեւ որ հակառակ կայ իշխանութեան՝ Աստուծոյ հրամանին հակառակ կայ. եւ որք հակառակն կան՝ անձամբ անձանց դատաստանս ընդունին»։ Եթէ յայսր վերայ խնդիրիցէ ոք փաստս տկարամտութեանն, լուիցէ դարձեալ, «Ունկնդիր լերուք առաջնորդաց ձերոց եւ հպատակ կացէք նոցա. զի նոքա տքնին վասն ոգւոց ձերոց, որպէս թէ համարս տալոց իցեն ընդ ձեր, զի խնդութեամբ արասցեն զնոյն, եւ մի՛ յոգւոց հանելով, զի այն ոչ յօգուտ ձեր է»։

Եւ զի՞նչ առ այսպիսի վճիռ ունիցիս ընդդիմադրել, մի՜տք դժուարահաւան. իշխիցե՞ս դատել զառաջնորդ՝ զերեսփոխան Աստուծոյ, որ եւ զընկերն հրամայեցար չդատել։ Ասիցե՞ս արդեօք, թէ այս առաջնորդ՝ ոչ զորոց աթոռն կալաւ եւ զիշխանութիւն, ունիցի եւ զնոցայն չափ կատարելութեան։ Առ այդ՝ սաստեսցէ քեզ գլուխն առաքելոց. «Հնազանդ լերուք ամենայն մարդկեղէն ստեղծուածոց՝ վասն Տեառն». ապա ո՞րքան առաւել եւս այնմ՝ զոր ոչ միայն Տէր՝ այլ եւ ինքնին անկեալդ ընդ հնազանդութեամբ ընտրեաց կամ ընկալաւ իւր առաջնորդ եւ հրամայող. եւ եթէ չառեր հրաման հանել զշիւղ յականէ եղբօրդ, զիա՞րդ յանդգնիցիս ի գլուխ եղբայրութեանդ. ո՞ւր մոռանայցես զքո գերանն, իցէ թերեւս եւ այլ ոք՝ որ դատիցի զաւագն եւ բանք նորա ոչ ստունգանիցէ առ արտաքս. – այդպիսւոյդ արժան է ցիւր իսկ անձն ասել, «Արժա՞ն իցէ առաջի Աստուծոյ քեզ լսել՝ առաւել քան Աստուծոյ», եւ փոխանորդի նորա։ Ասիցէ եւ այլ ոք (քա՜ւ ի մէնջ), այդոքիկ հրամայեալքդ չեն վասն մերոցս ժամանակաց. եւ որք երբեմն կարեւորք՝ ոչ եւ յայժմուս. – առ որ վաղ իսկ յիշեցուցաք, զի եթէ բան Տեառն է որ հրամայի՝ «բան Տեառն մնայ յաւիտեան». եւ ամենայն լոյս պայծառացեալ ժամանակիս եւ դարուս՝ ոչ բաւէ ծածկել զճրագն վառեալ ի Քրիստոսէ. եւ զոր Պետրոս եւ Պօղոս, Անտոն եւ Բենեդիկտոս, Բարսեղեանք եւ Փրանկիսեանք ոչ նշմարեցին ի հնումն՝ ոչ յայտիեսցի եւ ի նորումս։ Հաւատք՝ միշտ ծածկեալ իրք են. նոյնպէս եւ հնազանդութիւն կրօնաւորաց. հնազանդութեան աչք յառաջնորդն տնկեալ են, ականջք՝ ի հպատակսն. եթէ առաջնորդն կայ յօրինական աթոռն՝ լուսաւոր է հրամանն. ամենայն փաստ եւ ընդդիմադրութիւն՝ թէպէտ եւ նուրբ եւ սուրբ եւս երեւեալ՝ ոչ է ընդունելի Աստուծոյ եւ նզովեալ յԱռաքելոյ նորա։ Եւ եթէ անձին կամօք փոխանակ պատուիրելոցն՝ ոք այլ եւ այլ օրէնս ուղղութեանց կատարիցէ եւ զոհս եւ ողջակէզ, սակայն, Ընդ (այնպիսի) զոհս եւ պատարագս ոչ հաճեցաւ Տէր, լսելիս հաստատեաց ընդունակս իւրոց կամաց եւ ձայնի փոխանորդի իւրում. ոչ խելամտութիւնս եւ հանճարս խնդրէ Տէր՝ առ ձայն նորա՝ առ ձայն իւր, այլ զԱհաւասիկ եմն Սամուելի, եւ զԱստուածամօր Կումին, «Ահաւասիկ կամ աղախին Տեառն»։ Այս բարբառ՝ որ ի սրտէ մտաց՝ կատարէ զբոլորանուէր պատարգն եւ զողջակէզ բանաւոր։

Յայտ ուրեմն է յայսքան վկայութեանց սրբոց եւ աստուածային գրոց՝ զի հնազանդութիւն ոչ քննութիւնս եւ ընտրութիւնս պահանջէ՝ այլ հաւատս աներկմիտս, որ յանդորրու պահեն զսիրտ եւ զխիղճ միաց. իսկ ստունկանութիւն եւ դատումն՝ անձամբ յանձն տանջէ խայթիւ գիտակցութեան եւ ալէկոծէ զսիրտ. եւ բազում անգամ ըստ Յովնանու ծովընկէց լինի փախչելով յերեսաց հրամանի Տեառն, կամ զանձն եւ իւր մարգարէ ասելով՝ հակառակ մարգարէի Աստուծոյ՝ պատառի յառիւծոյ։ Այս դատաստան՝ եթէ վաղ եւ եթէ անագան, թէպէտ յայտ՝ եւ թէպէտ գաղտ՝ ի վերայ կայ ամենեցուն որ ընդ լծով հնազանդութեան են եւ ընդոստուցանեն զլուծ։ Մի շաւիղ է կրօնաւորի, այլ աստի եւ անտի կան, Գեբաղ եւ Գարիզին, կամ հնազանդութիւն եւ օրհնութիւն, կամ անհնազանդութիւն եւ անէծք. «Ահաւասիկ տամ առաջի ձեր այսօր օրհնութիւնս եւ անէծս. օրհնութիւն՝ եթէ լսիցէք պատուիրանաց Աստուծոյ ձերոյ… անէծս եթէ ոչ լուիցէք»։ Երանի՜ որ գնայցէ եւ կացցէ ի լերին օրհնութեան. լցցի նորա քաղցն եւ ծարաւ. իսկ որ ստերիւրեալ իցէ եւ յանիծիցն անկեալ լեառն, եթէ ոչ կամի զան՞ն ի կորուստ մատնել իսպառ՝ դարձցի՝ յաջակողմն, ի կատարումն պարտուց անպատճառ ունկնդրութեամբ։

Ի սխրալի վիճի խոնարհութեան Կարապետին ընդ Քրիստոսի, համառօտեաց սա եւ հաւանեցոյց, ասելով, «Այսպէս վայել է մեզ լնուլ զամենայն արդարութիւն»։ Այսպէս, ոչ զիարդեւ պէտ օրինակաւ, այլ որպէս սահմանեալ էր եւ հրամայեալ, կտարել անվրէպ եւ համակամութեաբ. որպէս եւ իսկոյն կատարեցին նոքա, մին զկամսն երկնաւոր Հօրն, միւսն զնորայն՝ զՄիածնին Հօր, իսկոյն, հաճ եւ հաւան։ այսպէս վայել է լնուլ կրօնաւորի զպարտս հնազանդութեանն, որ ոչ եւս է այնուհետեւ պարտք, այլ հաւանութիւն երկուստեք, հրամայողին եւ հրամայելոյն, որով գոգջիր երկաքանչիւր գործակիցք լինին առաջարկեալն խնդրոյ. եւ եթէ ինչ խտիր եւ առաւելութիւն միոյն ի յառաջագոյն կշռելն եւ քննելն է, միւսոյն ի յօժար եւ փութաջան կատարումն եւ անթերի կամ լիուլի, ըստ դիտման պատուիրողին եւ ըստ օգտի այլում՝ կամ այլոց բազմաց։ Քանզի այլ է հնազանդութիւն եւ կատարումն գործոյ ըստ աշխարհի, եւ այլ ըստ կրօնի. աշխարհ՝ զշահ իւր եւ զգործն սոսկ պահանջէ, կրօնք՝ եւ զկամս գործողին. նա՝ զիւր պէտս հոգայ առնել վայելչապէս, սա՝ առնել առաքինօրէն եւ վարձս երկնաւորս ընդունել, մինչ նա զերկրաւորն եւեթ խոստանայ. նորայն չափ՝ սահմանաւոր էր, սորայս անչափողական. քանզի յօժարութեան՝ որ է սէր հոգեւոր չիք սահման, թէպէտ եւ գործն ըստ արտաքին երեսաց՝ յոյժ փոքր երեւիցի, որպէս խերեւէշքն այրւոյն, որ ըստ կարի եւ յօժարութեան նորին գերազանց գտան քան զբազում տուրս մեծատանց՝ ի գանձանակն Աստուծոյ։ Այսպիսի պահանջի հնազանդութիւն ի կրօնաւորէ. «Այսպէս պարտ է լնուլ զարդարութիւն»։

Եւ զի մի՛ տակաւին անուն պարտուց ծանր լսիցի, աղէ՜, արկցուք ի բովս զհնազանդութիւնդ՝ զոր այսքան ստէպ յեղյեղեմք, որպէս շնչոյ առիթ կենդանութեան՝ օդ կրօնական համարելով. որ եւ, ներեսցի նմանեցուցանել, ըստ նմին տարերս երկուս յայտնէ. մի տարրն՝ խոնարհութիւն մեռունակ, միւսն՝ սէր կենսունակ. եւ երկոքումբք կեայ հոգի։ Եթէ հնար էր խոնարհութեան առանց սիրոյ լինել, արդարեւ անարգութիւն էր, լուծումն եւ մահ անձին. եւ սէր՝ առանց խոնարհութեան, եթէ եւ այսմ հնար օր լինել, պղպջակ իմն պայծառ իսկ եւ տսկ պայթելի. իսկ յօդեալք եւ յեռեալք յիրեար՝ չքնաղ մանեակ պարանոցի եւ զարդ լանջաց միանձին. կամ դարձեալ, խոնարտութիւն՝ յատակ կրօնաստանի, սէր՝ գմբէթն, զորս ընդ մէջ պարսպեն կանոնք։ Յայսպիսեաց լաւութեանց տարրացեալ Հնազանդութեան՝ հարկ է թէ ոչ միայն թեթեւ՝ այլ եւ փարելի իցէ. եւ տեսիլն անգամ հնազանդին, յօժարակամ հնազանդին ասեմ, համբոյր եւ հաճոյական ընծայի զգաստ աչաց. եւ քան զարտաքին դիմացն՝ զներքին պարզութեան հոգւոյն արտայայտէ, որ է սրբութիւն. յայս թուի ինձ ակնարկել Առաքելապետն, «Զանձինս ձեր սրբել հնազանդութեամբ ճշմարտութեանն»։ Ա. Պետր. ա. 21։

Կամք՝ ազատութիւն է մարդոյ, եւ լծակցելն զնոյն յօժարութեամբ ընդ այլում կամաց՝ ընդարձակութիւն եւ զօրութիւն ազատութեան. չէ ապա հնազանդեալն՝ գերութիւն եւ կուրութիւն. եւ որոյ հասուն մտօք յանձն առեալ է զհնազանդութիւն՝ ի բարձրագոյն իմն յոյս կառուցեալ ունի զակն հոգւոյն, եւ ոչ այնքան գործոցն ունի ուշ՝ որքան վասն որոյ գործէն, գիտելով՝ զի ի կամս սրտին հայի Աստուած, եւ ի նմին նկատէ զպատկեր իւր, ի կամսն ասեմ մարդոյն, քան յայլ ինչ զօրութիւնս նորին։ Եւ զի՞նչ են կամքն՝ եթէ ոչ սէր. եւ զի՞նչ սէրն՝ եթէ ոչ կեանք հոգւոյ. առանց սիրոյ՝ մեռեալ է հոգի. անշահ մեռելութիւն է հնազանդութիւն ակամայ եւ անսէր։ Ո՞ր շնորհ էր Աբրահամու հանելն զորդին ի պատարագ եւ Իսահակայ հանդուրժելն, եթէ ոչ երկոցուն եւս հաւանեալ էր կամացն Աստուծոյ, թէպէտ եւ մորմոքմամբ զիրերաց աղիս գելուին հայրն եւ որդին. քան զորս թուէր իմն առաւել գորովեալ հրամայողին, որ յանձն իւր երդուեալ՝ օրհնելով օրհնեցից ասէր զնոսա, եւ օրհնէր մինչեւ ցապագալի սերունդ նոցա։

Եւ արդ, եթէ այսքան մեծամեծք են գործք եւ արիդւնք յօժարակամ հնազանդութեան, հարկ է ասել՝ զի եւ ցանկալ արժան է դմին, ոչ լոկ հաճութեամբ կամ հաւանութեամբ, այլ եւ փափագանօք եւ բուռն իմն տենչանօք, որպէս թէ քաղցիւ եւ ծարաւով բերեալ. որպէս ւոսուցանէ Քրիստոս, եւ այնմ վարձս կշռէ զերանութեանն յագուրդ։ Զոհ եւ պատարագ է նուիրումն կամաց, հնազանդութիւնն եւ զոհ ընտիր՝ կենդանին է եւ ոչ մեռեալն ապա կենդանւոյն ի դէպ է կրօնաւորի զգալ, կրել, անձուկ ունել, հոգալ, սիրել եւ զգործն եւ զգործելն. առ որ նուիրել՝ ոչ միայն զզօրութիւնս իւր՝ այլ եւ զողջոյն անձնն՝ մահու չափ. ի նախ օրինակն իւր նայելով ի Քրիստոս, «որ Սիրեաց զմեզ, եւ մատնեաց զանձն իւր վասն մեր». եւ յառաջագոյն գործով եւ բանիւ ծանոյց, եթէ «Եկի, ոչ զի զկամս իմ արարից, այլ զկամս այնորիկ՝ որ առաքեացն զիս»։

Բանւս այսու խրատէ զմեզ ոչ միայն զվեհագունի կամս կատարել, այլ եւ զմեր յատուկ կամս ուրանալ. նա եւ ի գործս հնազանդութեան եւ պաշտամանց՝ ոչ ընտրել ինքեան կամ ակն ունել իմիք, մանաւանդ դիւրագունի կամ պատուականի, այլ եթէ հնար է՝ ամենեցուն յետին լինել եւ երթալ բազմել ի յետին տեղւոջ, ըստ նորին Քրիստոսի ազդարարութեան. ծառայելեւ ոչ տիրանալ, ոչ պաշտօնատեարս լինել այլ պաշտօնատարս, եւ եթէ ըստ հարկի կամ կարգի՝ յառաջին աստիճանս հասցէ կալ, յիշել եւ յայնժամ զպատուէրն, «Մեծն ի ձէնջ՝ եղիցի ամենեցուն ծառայ», խոնարհութեամբն, սիրովն եւ սպասարկութեամբ, ըստ կարի իւրում։ Իբրեւ յաստուածուստ վիճակեալ նմա պաշտօն՝ այնպս խնամով եւ հոգալով գործեսցէ. եւ որպէս յօժարութեամբ ընդունել վայել է նմա, նովին եւ թողցէ՝ յորժամ հրաման նոր պատուիրէ, եւ մի՛ դժկամակութեամբ՝ որպէս ի սիրելւոյ իմեքէ անջատելով եւ զսրտին պատառ թողլով ի նմին։ Զօրականք եմք Քրիստոսի. ըստ ազդման ձայն նորա եղիցի մեզ Երթն եւ եկն, Արա՛յն եւ մի՛ առներ. կա՛ց յայսմ կամ յայնմ տեղւոջ. եւ ել այտի։ Մեծ պատուհաս ի վերայ կայ այլ ընդ այլոյ գործող զօրականի, եւ մեծ վարձք հաւատարմութեանն՝ քան զքաջութեանն ինչ. «Եւ նոքա՝ զի զերծանելի պսակն առնուցուն, իսկ մել՝ զի զանեղծութեանն». մի լիցի մեզ որդւոցս լուսոյ՝ հեղգանալ կամ անմտանալ քան զորդիս շախարհի, եւ մի՛ յամօթ առնել զզօրագլուխն մեր Քրիստոս։ Տե՛ս, ո՞ւմ զինուորեալդ ես. եւ ո՞րպէս ընթանաս առ կոչն, առ նշանն, առ դիւրինն եւ առ դժուարին. զի ոչ է օրէն զինուորի խտրել, այլ այնպէս փութալ կատարել զհրամանն՝ որպէս թէ վասն այնր միայնոյ զինուորեալ էր։ Բայց Քրիստոս աշաւել եւս պահանջէ ի մէնջ, այնքան պատրաստ եւ փոյթ գնալ գործել, որպէս թէ քաղցեալ ոք եւ ծարաւի ընթանայցէ առ ջուր եւ առ ոգեպահիկն թոշակ, զի յայսմ իսկ հաստատեաց զերանութիւն արդարութեան։

Ո՜հ, քանի՜ դոյզն ինչ է եւ համառօտ տառապանք քաղցին եւ ծարաւոյ, քիրտն եւ վաստակ առ սեղանովն՝ որ պատրաստեալ է համբերողաց ի տան Հօրն Քրիստսոսի, եւ քանի՜ կենդանարար եւ հանգուցիչ աղբիւրն անմահութեանեւ ուղխք փափկութեան երկնաւորն Եդեմայ. Հռոմ ԺԴ, 17. ոչ ըստ մերս գձուձ ախորժակաց «Կերակուր եւ ըմպելի, այլ արդարութիւն եւ խաղաղութիւն եւ խնդութիւն ի Հոգին Սուրբ»։ Զայս արքայական սեղանոյ եւ կենսաբուղխ աղբեր՝ իբրեւ ծագիւ մատին առեալ զճաշակ՝ ողջախոհքն հնազանդք, խայտալով խաղան ի վաստակս պարտուց կրօնի իւրեանց եւ ակնարկութեան հրամանաց. պատրաստք եւ երազք ի «լնուլ զամենայն արդարութիւն»։ որ յանձինս եւ որ յընկերս եւ յամենայն մարդիկ, եւ հանապազ մաղթեն առ Տէր, «եկեսցէ արքայութիւն քո եղիցին կամք քո». եւ չիք նոցա դառն եւ դժնեայ՝ քան տեսանել զանիրաւութիւն եւ զոչ նոցա դառն եւ դժնեայ՝ քան տեսանել զանիրաւութիւն եւ զոչ հաճոյսն Ատուծոյ յով ոք եւ ուր եւ իցէ. վասն որոյ եւս քան զեւս աճէ քաղց եւ ծարաւ արդարութեան ի նոսա. եւ ժամու ժամու անձկացեալ մնան լսել զհրաւէրն, «Ո՜ որ ծարաւիքդ էք, եկա՜յք առ իս». եւ որպէս վիմաբուղշ ջրոյն գաւազանաւ՝ Խաչիւն Քրիստոսի հարկանեն զապառաժ աշխարհիս եւ աղցաւոր կենաց, ցայտել գոնեա կաթիլս ինչ զովարարս տապոյ հոգեկանի, զի կազդուրեալ ընթանայցեն հատցեն զմնացուաց ասպարիզի նահատակութեան իւրեանց։ Ընդ որս եւ մեք մաղթեսցուք ի կենդանարար աղբերահոս փրկչէն մերմէ. զարթուցանել՝ միանգամայն եւ լցուցանել ի մեզ զքաղց եւ զծարաւ Արդարութեան, առհաւատչեայ յաւիտենականացն զմայլաւան վայելից խոստացելոց։