Է.
ԵՐԱՆԻ՜ ՈՐ ՍՈՒՐԲ ԵՆ ՍՐՏԻՒՔ, ԶԻ ՆՈՔԱ ԶԱՍՏՈՒԱԾ ՏԵՍՑԵՆ

«Երանութիւնս այս (ասէ, եւ հաւատամ թէ յանձին փորձոյ, Շնորհալի հայրապետն մեր), գերազանց է քան զհասումն մտաց»։ Եթէ այնքանոյ առն հոգետեսի եւ նմանեացն՝ անհաս իցէ, զի՞նչ տկարիմացս մտաց. – այլ զի ամենեցուն պարտք եւ վախճան է տեսութիւնն Աստուծոյ, եւ որ արքայութիւն նորա, հարկ է թէ եւ որոց նման ուղէկցացն Պօղոսի՝ ոչ տեսանիցեն զշուրջ փայլատակեալ լոյսն զնովաւ գէթ ի լսելն զձայնն եւ զանունն, ընդոստուցեալ զգաստասցին եւ սրբեսցեն զտեսանելիսն, եւ եթէ ընդ աղօտ ինչ նշմարիցեն՝ գիտասցեն, զի մեծ եւ սքանչելի է տեսութիւնդ այդ՝ քան զամենայն պայծառութիւն աշխարհի. «զի նոքա՝ զԱստուած տեսցեն»։ Եթէ արքայութիւն երկնից՝ է տեսութիւն Աստուծոյ, որպէս եւ է իսկ եւ տեսութեան առիթ եւ յորդոր՝ Սրբութիւնն՝ ի Քրիստոսէ վկայեալ, ապա նոյն իսկ սրբութիւնն՝ արքայութիւն է յերկրի եւ առաջնորդ յերկինս։

Փարելի՜ եւ հեշտալի երանութւին յերանութեանս. այլքն թուին կերպարանս իմն ընծայել աշխատութեան եւ տառապանաց, աղքատութիւն, սուգ, ցածութիւն, քաղց, ծարաւ, զրկումն եւ հալածանք. իսկ աստանօր ոչ մի յայսցանէ պահանջի, այլ սեռն եւ անապակ անդորր սրտի, որպէս թէ նահատակութիւն անարիւն, անխառն սպիտակութիւն, համակ լուսակիզն կուսուափայլ երեւոյթ։ Բայց, առաքինութիւն է եւ սա. եւ չիք առաքինութիւն անջան եւ անհակառակ. հարկ է թէ իցեն եւ սորա ճգունք եւ մրցանք։ Սպիտակ է, այո՛, պատմուճան սրտի մաքրոյ, այլ՝ լուացեալ եւ ջնջեալ արեամբ Գառինն, զորոյ զհետ երթան սրբասիրտքն. «Սոքա են որք ընդ կանայս ոչ խառնակեցան (իմա՝ ընդ աղտս կենցաղոյս), եւ են կուսանք»։ (Յայտն)։

Կուսութիւն, գեղաղէշ եւ անփոխանակ ծաղիկ լաւութեանց, որ բաւական եղեւ զԱստուած պտղաբերել յերկիր. ոչ վայրապար կարգեցաւ չա ի զգաստից հոգեկրաց՝ թուակից եռահիւսակն մանեկի կրօնաւորութեան, Ողջախոհութեան պատուեալ անուամբ. եւ փառաւորեալ յերրեկի զուգակիցսն, զի մինչ այլքն գձձութեանն եւ անշքութեան իսն կերպարանօք յանդիման լինին, դա հրեշտակակերպ հանդիսանայ պարզութեամբ։ Կուսութիւն սուրբ, կամ Կուսական սրբութիւն. դու եւ յիմ եւ յիմոց եղբարց սրտի՝ կնիք եդար. զոր՝ եթէ ոք անլոյծ պահեաց, ներկբայ գտցէ եւ աստէն զվայելսն եւ զվարձս, եւ ի հանդերձեալսն իսպառ ընկղմեսցի ի տեսութեան Աստուծոյ։

Մտաիցուք արդ փափագանօք քննել նկատել զպատճառս եւ զհնարս կուսականիս սրբութեան, որպէս զի եւ քաջ ի վերայ հասանիցեմք արգասեացն։ Ողջախոհութիւնն ձգեսցէ զմեզ առ ինքն՝ պարկեշտութեամբ իւրով. իղձ տեսութեան Աստուծոյ յորդորեսցէ, մերձեցուսցէ եւ հասուսցէ զմեզ առ Սուրբն սրբոց։

Ա

Որքան մեղմ եւ քաղցր է իմաստն սրբութեան սրտի, այնքան եւ հզօր զօրութեամբ. գերազանցն ի մարդիկ՝ պատուի սրբութեան անուամբ. ա՜յնքան մեծ շնորհ համարեալ է անաղտ անբիծ մնալն յոգի եւ ի մարմին. վեհից մտա՛ց զարմանք նուիրին. արի արանց՝ փառք, ոգւոց անարատից՝ ի վերայ այսոցիկ՝ սէր եւ անմահութիւն, եւ անմարմինս ի մարմնի եւ հրեշտակացեալս համարել. եւ ինքն Աստուած՝ յորմէ ամենայն զօրութիւնք, բարիք եւ փառք, յաճախ արբութեան կոչմամբ պաշտի, որ արդարեւ մեծ իմաստասիրութիւն է մտաց։ Յօրինուած տիեզերաց հանապազ հռչակէ զիմաստութիւն եւ զվայելչութիւն արարչին. աշխարհք լայնասփիւռք՝ զզօրութիւն եւ զմեծութիւն նորա, եւ բովանդակ՝ զամենախնամ տեսչութիւնն. այլ յաւէտ եւ գերագոյն աղերս մատուցանի նմա սրբութիւնն. սքանչելիք են մտաց ե՛ւ իմաստութիւնն եւ զօրութիւն Աստուծոյ. համայն եւ այնպէս՝ խորք սրտի զսրբութիւնն խոստովանին նմա սքանչելահրաշ. բնաբոյս իմն ազդմամբ՝ սուրբ կարդան զԱստուած. եւ գերագոյնք բանականաց՝ հրեշտակքն՝ զնոյն դաւանութիւն տան եւ կրկնեն եւ երեքկնեն, եւ իննիցս եւ բիւրիցս ասեն սուրբ սուրբ բուրբ. եւ որ մեծ եւս է, ինքն պատուիրէ իմացական արարածոցն, «Սուրբեղերուք, զի ես սուրբ եմ». ոչ մեծք, ոչ հզօրք, ոչ հրաշագեղք կամ իմաստունք կամ այլ ինչ ի զօրութեանց, այլ միայն Սրբութիւն պատուիրի եւ խնդրի առ ի նմանութիւն եւ հաճութիւն Աստուծոյ։ Յայս ուրեմն բովանդակէր եւ լրումն մարդոյս. «Եղերուք կատարեալք, որպէս եւ Հայրն ձեռ երկնաւոր կատարեալ է»։ Սրբութեամբ ուրեմն հասու լինի մարդ անհասանելեացն կատարելութեան, զնոյն ուսուցանէ եւ Քրիստոս՝ ի սկզբան աղօթից կարգելով զիղձսն, «Հայր մեր, սուրբ եղիցի անուն քո». իբրու զի անմարթ է յաւելու ինչ յԱստուած կամ ընծայել, բայց հռչակել զանուն նորա սրբասացութեամբ։ Այլ ոչ այնքան բանիւ բացատրի սրբութիւն Աստուծոյ որչափ յանձին ճշմարտելով կամ պատուիրելով զայն, ի հոգի եւ ի մարմին։

Ահեղ իմն թուի այս իմաստ. զարհուրի բնութիւն ինքնագիտակ՝ մերձենալ առ Աստուած. այլ երկիւղդ ինքնին յայտ առնէ զանսրբութիւնն, խոչընդոտա յառ Աստուած ճանապարհին. անմաքրւոթիւնն, մեղքն, դա է կրճիմն եւ արգել ընդ հաստիչն եւ ընդ հաստուած բանաւոր։ Անդստին ի ծննդենէ եւ ի յղութենէ՝ անսուրբ մտեալ յաշխարհ՝ ոչ էր հնար մարդոյ առ ամենասուրբն յօդիլ կամ դառնալ. բայց գթութիւն նորին եցոյց ելի աղագս. «Առաքեաց զԲան իւր յերկիր, եւ փրկեաց զմեզ յամենայն ապականութենէ մարմէ». եւ Սրբութիւնն իսկաբուն՝ մարմին եղեալ ի նախասրբելում արգանդի Կուսին, հնարեաց սրբել զհոգիս եւ հոգիացուցանել իմն եւ զմարմին. քանզի ինքն Բանն այն՝ որ մարմին եղեւ ըստ բնութեան մարդոյս, «բնաւեցաւ ի մեզ», եւ սրբութեամբ իւրով ուսոյց սրբիլ եւ կեալ սրբութեամբ։

Ոչ ինչ այնպէս դառնութեամբ ստգտանէ զսիրտ՝ որպէս արատն անմաքուր, որ խաւար ածէ հոգւոյն տեսանելեաց, զի որպէս յառատութեան բնական աչաց՝ «ամենայն մարմինն լուսաւոր լինի», ըստ Քրիստոսի, նոյնպէս եթէ եւ հոգւոյ աչք յստակ եւ առատիցեն լուսով. «իսկ եթէ լոյսն որ ի քեզ է՝ խաւար է, խաւարն ո՞րչափ եւս», այսինքն, եթէ հոգին՝ որ աննիւթական է՝ մթագնեալ եւ աղտեղեալ իցէ կրիւք, ո՞րքան եւս երագ եւ հակամէտ է մարմին յախտս։ Աւա՜ղ, «զի զի որ ի խաւարի գնայ, ոչ տեսանէ զլոյս». ոչ տեսանէ զԱստուած՝ որ լոյսն է իսկական եւ ի լոյս բնակեալ, որպէս ասէրն, «Ես լոյս յաշխարհ եկի». ապա, լոյս եւ սրբութիւն իսկակիցք են. յոր սակս եւ աղաղակէ Առաքեալ, «Զհետ երթայք սրբութեան, առանց որոյ ոչ ոք կարէ տեսանել զՏէր»։

Այլ զի՞նչ բնաւ իցէ սրբութիւն. – Աղէ ասա եւ դու. զի՞նչ է լոյս. զի՞նչ է գեղեցկութիւն. զի՞նչ անդորրութիւն. զի՞նչ պատշաճն. եթէ զայսոսիկ կարիցես բացատրել պարզապէս, փորձեսցես սահմանել եւ զսրբութիւն։ Բայց գոգցուք մերովսանն ասել զայն՝ ազատութիւն յամենայն արատոյ հոգւոյ եւ մարմնոյ, եւ պայծառութիւն իմն խաղաղական. զոր՝ պարտ ի վերայ կայ մարդոյ ստանալ եւ պահել, առ որ երդուեալ իսկ է քրիստոնէի յաւազանին վերածնութեան. իսկ մեր՝ երկրորդ անգամ՝ ուխտիւ կրօնաւորութեան, հրաժարել ի կամաց մարմնոյ եւ ջանալ հոգալ տաճարացուցանել զնա հոգւոյն եւ Աստուծոյ։ Քրիստոս՝ նորոգող բնութեանս՝ ոչ ելոյծ զսա, այլ ելից. ոչ բացէ ի բաց ջնջեաց չքացոյց զկիրսն, այլ խոհեմացոյց նուաճեաց. ոչ այլակերպեաց զտնտեսութիւն կենաց մարդոյս, այլ ո՛ւսոյց զհինն ի նորս փոխել, եթող զմարմինն ի նուաստութեան իւրում, բայց զմիտսն վերացոյց, զկամսն պնդեաց, զհոգին զօրացոյց. եւ ի զուգակցութեանն անդ՝ մեկնեաց ընդ հոգի եւ ընդ մարմին, որպէս ընդ լոյս եւ ընդ խաւար. ոչ լռեցոյց զպատերազմն սորա, այլ ետ հնարս նմա՝ յաղթող լինել ոսոխի իւրում. եւ սպանանել իսկ ո՛չ, այլ ստրուկ եւ գերի առնել, կամ թէ շատ՝ ծառայ հլու եւ հանդարտ։ Այլ այն որ յանձն էառ խոնարհիլ խառնիլ ընդ ախտակիր բնութեանս մերում, խառնեաց եւ զմեզ ընդ աստուածութեան իւրում. խառնումն՝ թերեւս հիանալի քան զիւր մարմնաւորութիւնն. զի համարձակութիւն ետ ամենեցուն յօդիլ լինել անդամ յանդամոց իւրոց. «Ո՞չ գիտէք, գոչէ Առաքեալ, եթէ մարմինք ձեռ անդամք են Քրիստոսի… Ո՜չ գիտէք զի մարմինք ձեռ տաճարք են Հոգւոյն Սրբոյ՝ որ ի ձեզ, զոր ունիք յԱստուծոյ, եւ չէք անձանց տէր, զի գնոց գնեցայք. փառաւոր արարէք զԱստուած ի մարմինս ձեր», եւ որ այլն եւս։ Եւ յառաջ քան զայս՝ Քրիստոսի ինքնին օրինակաւ սխրալի բանն. «Ես եմ որթ, եւ դուք ուռ. որ հաստատեալ է յիս՝ եւ ես ի նա… Կացէք յիս, եւ ես ի ձեզ»։ Եւ զի՞նչ այսոքիկ ցուցցեն. բայց զի պարտականք եմք սուրբ առնել զՔրիստոս յանձինս մեր, կամ որ նոյն է սուրբ լինել ի Քրիտսոս. խառնիլ սիրով ընդ սէր նորին, հոգւով խոնարհութեան ի հոգին հեզութեան, կուսութեան ջանիւ՝ ընդ կուսածին մարմնոյն։ Ոչ միայն տաճար լինել նմին՝ այլ եւ առագաստ անուշահոտ եւ ջահաւորեալ յոր եկաւորեսցի փեսայն անմահ՝ առ հարսնն ակնկալու՝ զգաստութեամբ եւ անձկաւ։ Ո՜վ, արդարեւ անհաս այլ անսուտ խոստումն եւ բաստ հիգացելոյ բնութեանս. ո՜վ սրբութիւն սրտի հեզոյ, քանի՞ բարձրաթռիչ են թեւք քո. ո՜վ կուսութիւն, հրաշացեալ յերկրի եւ պսակեալ յերկինս. բաղդ չքնա՜ղ, յոր ընծայեցուցաք զանձինս եւ մեք՝ յաւուր ուխտադրութեան մերոյ առ ոտս սեղանոյն եւ Խաչին, յորմէ աւանդեցաւ մեզ ի մայր՝ Կոյսն կուսանաց եւ մեք՝ յորդեգիրս փոխանակ Միածնին իւրոյ. ի դէպ ժամու, ի դէպ եւ այժմ եւ յաւէտ էր, ասել զմէնջ՝ որպէս զՅովհաննէ եթէ «յայնմ ժամանակէ էառ զնա աշակերտն առ իւր»։ Ո՜հ, որպիսի սքանչելիք, եթէ քաջ իմտ դիցուք իրացն եղելոց անդ՝ ի կատարման տնօրէնութեանց Քրիստոսի, եւ աստ ի սկզբան կրօնաւորութեանս մերոյ. անդ արիւն, եւ աստ արտասուք, անդ մահ եւ աստ մեռելութիւն կամաւոր. եւ անդ սէր, եւ աստ սէր. եւ ոչ միայն որդեգրութիւն Կուսի, այլ եւ լրումն խոստմանն՝ եթէ «Եղիջիք որդիք Հօր ձերոյ որ յերկինս է»։

Զի՞նչ քան զայսոսիկ յորդորակք մեզ հզօրք՝ առ ի զգաստութիւն, յառաջադիմութիւն եւ յարատեւութիւն ի սրբութեան սրտի։ Իցէ՞ օրէն եւ արժան՝ յաւելուլ ի վերայ սոցին՝ միւս եւս սքանչելիս՝ ոչ ինչ նուազագոյն, այլ եւ առաւելահրաշ իսկ. անդունդք խոնարհութեան Քրիստոսի, եւ բարձունք մարդկութեան գեր քան զհրեշտակացն. ովկի՜ան անչափելի սիրոյ՝ չափաւորեալ յափին փոքու ձեռին… իմանայք զոր ասելս կամիմ եւ ոչ կարեմ բովանդակել… խորա՜նն, սեղանն, եւ որ ի վերայ նորա, յոր ոչ բաւէին մատչել Մովսէսք եւ Ահարոնք, ոչ Աբրահամ եւ ոչ անհայրն եւ անմայր Մելքիսեդեկ… Պատարագն… յորում, թուի իմն Քրիստոսի նուաստանալ քան ի մկրտութեան ընդ ձեռամբ Կարապետին, եւ ճահագոյն ասել եւ աստ, «Մկրտութիւն մի եւս ունիմ մկրտիլ, եւ զիա՞րդ փութամ մինչեւ կատարեսցի՝» ո՜հ, եւ որպիսի՞ ձեռօք, որոց շնորհի կատարել զՔրիստոս՝ ի նուէր եւ ի զոհ՝ արեամբ չափ, մինչ ինքն իսահակօրէն կապեալ իմն ձեռօք եւ ամենայն անդամօք՝ քահանայացուցանէ զիս, զնուաստս, զանարժանս, զոչինչս… եւ երանի՜ թէ այսչափ միայն, եւ ոչ մեղաւոր եւ անմաքուր եւս։ Այլ չիք աստանօր տեղի եւ գամ վարանաց եւ ապշութեան. հարկ է զանհնարինսն հնարաւոր առնել, եւ եղանիլ սուրբ, կամ բաւական վառեալ սիրով, առ ի մտանել ի հնոց անշիջանելի սիրոյն, որոյ բոցք յերկինս ի վեր հատանին եւ շուրջ զերկրաւ պարունակին, շօշափել մահացու մատամբք զանմահ մարմինն, համբուրել հողեղէն շրթամբք զհրեղինաց անմերձենալին, եւ ոչ եւս տաճար եւ խորան այլ տուփ եւ տապանակ լինել մարմնոյ եւ արեան՝ ինքնազոհ զենլոյ որդւոյն Աստուծոյ. այլ եւ կենդանակիր տապան անմահութեան՝ կնքելոյ մաքրափայլ լանջօք։ Հիացուցիչ, ընդոստուցիչ, ահաբեկք են իրքս, թերեւս եւ անմատչելիք եւ փախչելիք։ Սակայն, աշխարհս հանապազ ի չարի կայ. յամենայն ժամ մեղանչեն մարդիկ, եւ մեղք՝ քաւութիւն թախանձեն. Քրիստոս միանգամ մեռաւ եւ պատարագեցաւ, այնուհետեւ զքահանայութիւնն մեզ աւանդեաց։ Պատարագեսցուք ուրեմն այնպէս, զի եւ զօրհանապազ մեռանիցիմք ընդ նմա եւ ըստ նմա, ասելով նախ. «Եթէ զանօրէնութիւնս իմ յիշես, Տէր, ո՞ կարիցէ կալ առաջի քո». եւ քաջալերիլ յիշելով, զի «զսիրտ սուրբ եւ զհոգի խոնարհ՝ Աստուած ոչ արհամարհէ»։ Այս միայն յետին ապաստան է զաղփաղփուն մտաց, որ տեսցէ զԵրեմիա եւ զԵսայիաս հրամաքուր անձինս՝ զարհուրեալս ի ստուերական սրբութեանցն Աստուծոյ, եւ զԿարապետն եւ զԱռաքեալսն՝ երկիւղիւ մեծաւ եւ բազում պատրաստութեամբ մերձեցեալս առ այսպիսի խորհուրդ. եւ զԱստուածամայրն իսկ անբաւական ասել առ ընդունելութիւն Բանին Աստուծոյ, բայց եթէ խոնարհութեամբ. եւ զԵղիսաբեթ՝ անբաւական յընդունել զնոյն ինքն զաստուածակիր Կոյսն։ Եւ ի հակառակէն՝ զբազում արուսեակս երբեմն մաքրափայլս՝ գահավիժեալս ի դժոխս։ Երանի՜, արդարեւ եւ բիւր երանի, որոց սուրբ պահեալ զպատմուճան աւազանին՝ հրաւիրեցան եւ կատարեն զպաշտօն այպիսւոյ սեղանոյ. խնկօք եւ երկրպագութեամբ մեծարէի զնոսա, եթէ ներեալ էր. իսկ զնմանիսն իմ յետնեալս եւ բազում անգամ եւս աղտեղեալս՝ յորդորեմ, զահ եւ զյոյս յաջմէ եւ յահեկէ ունելով եւ զսէրն առաջնորդ՝ մատչել, եթէ դողալով եւ եթէ խայտալով, եւ կատարել զոր յանձն առին, նաք ի սրբութիւն անձանց իւրեանց եւ ապա թէ այլոց. անդուլ մաղթելով զշնորհս Հոգւոյն սրբոյ յօգնականութիւն, զի նոյն ինքն յաւիտենական աղբիւրն այն սրբութեանց՝ է իսկաւան կատարիչ այսպիսի մեծի խորհրդոյ։ Եւ դու հանապազ քննեա զանձն քո, ոչ միայն ի ժամու՝ յորում մտանելոց ես ի խորանն եւ ի սեղանն, այլ եւ յամենայն ժամ, որպէս թէ չկայցէ եւ վայրկեան մի տուընջեան եւ գիշերոյ՝ յորում չկարիցես հրաժարել ի պատարագելոյ՝ ի լինել հարկի։

«Զգոյշ լեր անձին քում». բովանդակ կենաց է խրատս, որպէս եւ բովանդակ կեանք, չեն ազատ ի փորձութեանց եւ ի վտանգաց. յիշեա զառաջինսն. զհամահրեշտակ դաւանեալս առ ի մէնջ, զԱնտոնեանս, զԲենեդիկ, զԲեռնարդ, զՓրանկիսկեանս, զԹովմաս, եւ մինչեւ ցերրորդ երկնից տեսողն Պօղոս, քանի՝ զգուշութեամբ, երկիւղիւ, ճգամբք, չարակրութեամբք, մեռելութեամբք մարմնոյ կէին, ունելով կամ կասկածելով ունել սատան խայթիչ մարմնոյ, եւ բողոքելով, «Ո՞վ ապրեցուցսցէ զիս ի մարմնոյ աստի տառապանաց»։ Խրատեսցուք յայսպիսեաց աստի սքանչելի արանց. երկիցուք յայնցանէ՝ որոց երբեմն սոցին նմանք էին՝ եւ ապա անպիտանացան՝ կամ անհոգութեամբ կամ հպարտութեամբ. քաջալերեսցուք եւ օրինակաւ այնոցիկ՝ որք գթեցին՝ այլ կանգնեցան։ Չիք ումեք ապահով լինել ի վտանգէ, որպիսի եւ իցէ ոք, այլ որ զսէր, զերկիւղ եւ զյոյս՝ գիտիցէ ի դէպ ժամու առնուլ յօճան՝ ոչ է հեռի ի սրբութենէ։ Ես ոչ գիտեմ զո՞ յերիցս աստի վերադասել, կամ որո՞վ զբազմագոյնս յաջողեալ ի սրբութիւն, այլ յոլովից կարծեմ հարկ անցանել ընդ հուր եւ ընդ ջուր ճգանց եւ փորձանաց, առ ի հասանել յայն հանգիստն գիտակցութեան անձին առաջի Աստուծոյ, յորմէ եւ զերանութիւնն ժառանգել։ Առ որ՝ առ ոչ ինչ գրելի է զամենայն զգուշութիւն եւ աշխատութիւն, վիշտ եւ ժուժկալութիւն. գիտելով զի յոյժ համառօտ է այսպիսեացս ժամանակ, իսկ հանդերձեալ վայելիցն եւ վարձուց՝ անսպառ. առձեռն պատրաստ ունելով առ այսոմիկ զօրինակ եւ զխրատ առաջնոցն եւ զներկայից առաքինեաց, որ գրով, որ բանիւ եւ որ լռութեամբ եւ ի վեր քան զամենայն՝ զկեանս եւ զբանս Քրիստոսի՝ որ յաւետարանի, որ ի գիրս առաքելոցն եւ որ ի կենդանի տախտակս՝ ի սրբոցն վարս եւ ի վկայիցն արեամբ չափ։ Զամենեցուն սրբութիւն կամի Աստուած, եւ օգնէ տկարութեանս մերում. շատ իցէ մերովսանն՝ ընդ իմաստնոյն ճանաչել, զի «ոչ այլազգ լինիցիմք ժուժկալ, բայց եթէ Աստուած տացէ»։ Գիտասցուք եւ ընդ Յովբայ՝ որ կամիմքս եւ պարտիմք կոյս լինել. եւ նախ քան զնա եդեալ եմք ուխտ, «մի՛ հայել ի կոյս» երկրաւոր, անկոյս հոգւոյ աչօք. զի յաճախ ընդ աչս են մուտք եւ ելք մահու։ Յուշ լիցի մեզ գեղեցիկ ասացուած Զգօնին՝ վասն կուսութեան։ «Նմանութիւն է զուարթնոց երկնից, եւ յերկրի աստ պարգեւօք եղեւ ստացեալ… մինչ կորնչի նա՝ այլ ոչ գտանի, եւ գնովք ոչ կարէ ստանալ զնա մարդ. ոչ որոյ են՝ եւ կորուսանէ զնա, եւ ոչ որոյ չէ գտեալ եւ ընթանայ՝ կարէ հասանել նմա»։

Եւ արդ, քեզ՝ որ շնորհօքն Աստուծոյ եւ քոյով ջանիւ՝ սուրբ իցես սրտիւ՝ եւ փափագիցես, որպէս եւ արժանն է, կալ ի սրբութեան. եւ քեզ՝ որ գայթ ի գայթի՝ եւ ցանկաս սրբութեան, առձեռնպատրաստ կայ ամենասրբիչ աւազան եւ օշարակ բժշկութեան. երկրպագելի Արիւն Փրկչին քո, որոյ եւ մատռուակդ ես կարգեալ. եւ զօրհանապազ լսես յաղբերէ նորին, «Ո՜ որ ծարաւիդ էք՝ եկա՜յք, արբէք եւ լուացարուք, կազդուրեսջիք եւ սրբեսջիք։ Ո՜հ, ցանկայ եւ փափագէ եւ անձն իմ քան զեղջերու պասքեալ, ոչ միայն թէ առնուլ յումպ յաղբերէ այտի փրկութեան, այլ թէ հնար էր անկանել ի նոյն իբրեւ ի Սելովամն, եւ ընկղմել յուղխս փափկութեանն, որով տիեզերք ամենայն արբեցան եւ սրբեցան։ Լուացայց եւ ես ի նմին, զի սրբեալ բովանդակ մարմնով եւ հոգւով, զօրասցին աչք իմ նկատել զԱստուած յերկրի եւ համարձակ տեսանել յերկինս։

Բ

Որոց ի հաճոյս եւ ի կամս մարմնոյ յարեալ եւ գերեալ է, ոչ միայն չէ հնար առնուլ զճաշակ կուսութեան եւ սրբութեան. «Զի մարդ շնչաւոր ոչ իմանայ զհոգեւորսն, եւ զԱստուծոյսն», այլ եւ զրկումն թուի հրաժարելն ի վայելից եւ բարեաց աշխարհիս, իբրու այն թէ մարդոյ անկ էր ըստ բնութեանն կեալ, եւ ոչ գերազանցօրէնն կեալ, որ յաւէտ կուսակրօնիցն է կենցաղ, որոց ի բաց դարձուցեալ զաչս ի հրապուրանաց անտի, զվերինն խնդրեն առագաստ. զանթառամ գեղեցկութիւնն, զճշմարիտն զանկողոպտելի բարին, զանխառն զմաքուր սէրն, զԱստուած՝ ի վեր քան զամենայն, եւ յամենայնի զԱստուած, եւ հանապազ զԱստուած կամ զաստուածայինս։ Եւ որքան առաւել հային եւ պարարին ի սոսին, այնքան եւ պայծառս տեսանեն, եւ ուրախ լինին եւ խնդան, եւ ասէ իւրաքանչիւր ցանձն իւր, «Բաժին իմ հաճոյ եղեւ ինձ»։ Ասացից եւ ես միանգամայն միաբանելոց յայսպիսի տեսութիւն, Երանի՜ է քեզ, Իսրայէլ, զի հաճոյքն Աստուծոյ ծանօթ են քեզ. եւ այնչափ առաւել ծանօթասցին՝ որչափ առաւել ի նոյնս խոկասցիս։ Այլք յառաքինութեանց յաճախ ըստ պատեհի ներգործեն. մաքրութիւն որ եւ սրբութիւն՝ հանապազորդ է եւ լուսատու բնաւիցն. վասն որոյ պնդէ Առաքեալն, «զհետ երթայք զսրբութեան, զի առանց այսորիկ ոչ ոք տեսանէ զՏէր». այլք յառաքինութեանց հանգուցանեն զհոգի, սա եւ զմարմին, որ եւ օժանդակէ հոգւոյ աճեցուցանել զբոյսս բարեացն՝ ազատօրէն. եւ Իմաստնոյն աչօք՝ սա «Եւ յԱստուծոյ ճանաչի եւ ի մարդկանէ. ի հայել նորա՝ նմանող լինի նմա, եւ ի մեկնել նորա՝ անձկանայ առ նա, եւ ի յաւիտեան պսակաւոր ճեմեցուցանէ, անթառամ նահատակութեանց պատերազմի յաթեալ»։

Սքանչելագործն Գրիգոր սքանչացեալ ի միտս իւր՝ գրէր. «Զի՞նչ քան զլոյս կուսութեան իցէ լուսաւորագոյն. ուստի եւ զառաքինութիւնս՝ Կոյս անուանեն՝ որք քաջաբար զգոյութիւնս նոցա նկատեն». գոգջիր, թէ սա է որ եւ «ընդ լուսոյ համեմատեալ՝ առաւել գտանի». եւ որպէս ի զարդու հաստատութեան երկնից՝ «աստղ քան զաստղ առաւել է փառօք», այսպէս եւ սա ի լաւութիւնս. եւ որպէս գերազանցք յաստեղս՝ երկոքին լուսաւորքն տունջեան եւ գիշերոյ, այսպէս սիրեմ իմանալ զերկեակսն՝ Կուսութիւն եւ Խոնարհութիւն, ազնուագոյն ծնունդք Ծնելոյն յԱստուծոյ եւ ի Կուսէ, որք եւ ի մեզ ծնանին զազնիւն յազնուաց՝ զսէրն, զայն՝ որով տեսանի Աստուած, զորմէ ասէ Զգօնն, եթէ այս «սէր՝ խոնարհաց վայել է, զի գիտեն շրջել նովաւ… աչք տեսութեան նոցա ընդ երկիր հային, եւ աչք մտաց նոցա՝ ի բարձունս վերին.. մարմին նոցա տեսլեամբ գնայ ի վերայ երկրի, եւ խորհուրդ նոցա՝ առ Տէր իւրեանց եդեալ են»։ – Անանիանքն վեհագոյն փառաբանիչքն Աստուծոյ, գերագոյի նմին օրհնաբանս եւ զոյգս կարգեն զերկեակս այս. «Օրհնեցէք սուրբք եւ խոնարհք սրտիւք զՏէր օրհնեցէք». եւ աստ դադարղ յերկրի ամենայն օրհնութիւն եղականաց առ Անեղն. անտի եւ անդր՝ Սերովբէից սրբասացութիւնն է յերկինս՝ դէմ յանդիման Աստուծոյ։

Յայն տեսութիւն նկրտի ամենայն սիրտ առաքինի, եւ այնքան վերանայ՝ որքան յաւելու ի խոնարհութիւնն եւ ի սրբութիւն. եւ ոչ գիտեմ թէ արդարեւ ի՞նքն վերանայ առ Աստուած, եթէ Աստուած խոնարհի առ ինքն։ Լուծանէ զտարակուսանքս՝ այն որ զգաց եւ ասաց. «Հայեցաւ Տէր ի խոնարհութիւն աղախնոյ իւրոյ», յաւելից, եթէ եւ երկոքին տեսին զմիմեանս, Աստուած՝ անչափապէս, Կոյսն՝ որքան բաւէր բնութիւն ստեղծուած եւ անարատ։ «Որ յամենայն ախտից զսիրտն մաքրիցէ, ասաց մաքրակենցաղ հայրապետն մեր Ս. Կլայեցի, յիւրոյ հոգւոյն գեղեցկութիւն իբր ընդ հայելի՝ տեսանէ զաստուածային կերպարանն». եւ այսպէս կատարի տէրունական աւետիքն, «Արքայութիւնն Աստուծոյ ի ներքս ի ձեզ է»։ Եւ յորժամ սա ի ներքս իցէ՝ զի՞նչ այլ ինչ մնայ արտաքոյ։

Բայց իմ խնդիր առ յինէն այս է, եթէ իցէ՞ արդարեւ եւ յիս ի ներքս՝ Արքայութիւնն Աստուծոյ, կամ թէ ես ինքնին իցե՞մ յառքայութեանն Աստուծոյ, որչափ մարթ է լինել ի կեանս մարդոյ։ Որ խնդրէ զարքայութիւն Աստուծոյ՝ խնդրեսցէ նախ զանձն իւր, խորագոյն քննութեամբ. մի՛ գուցէ մթերք օտարոտիք կալեալ խափանեալ իցեն զտեղի յայտնութեանն Աստուծոյ մի արդեօք աղտ ինչ սպրդեալ ի ներքսագոյն անդր դաբիրայն։ Եթէ այդպիսի ինչ մածեալ է զքեւ, թէպէտ եւ հազար աչս ունիցիս, ոչ կարես նշմարել զնշոյլս տարփալի լուսոյն՝ որ լուսաւորէ զամենայն՝ որ ինչ հաճոյ է ի տեսութիւն աստուածսիրաց. լուսաւոր առնէ եւ զտեսողն։ Եւ զի՞նչ քան զայս ցանկալի ընդ երկնաւ. իցէ՞ ուրուք տեսեալ յերկրի սքանչելի քան զշնորհաւոր կերպարանս՝ յոր անբծութիւն հոգւոյն արտափայլիցէ, թէպէտ եւ մանուկ իցէ տիօք, թէպէտ եւ ծեր ալեօք, զորոյ եւ զխորածս երեսացն ի ժամանակէ՝ կուսական մաքրութեանն շնորհ՝ ծեփելով իմն ծածկէ, եւ մանկագեղս փթթեցուցանէ ժմիտս, յայաւերժս գործելով տղայս, ի տղոյոց՝ որոց յայտնին թագունքն ի գիտնոց աշխարհն, որք յանգիծ յանբիծ պարզութեան սրտից իւրեանց ընթեռնուն՝ զայն՝ զորմէ կոյսն եւ սուրբ աշակերտն ասէր, թէ ոչ այլ ոք կարէ ընթեռնուլ՝ բաց յիւրոց նմանեաց։ Ո՜վ երջանիկ մանկունք մաքուրք, դուք արդարեւ «Ծանեայք զՀայրն». երջանիկք եւ դուք հարք կուսանք, զի «Ծանեայք եւ Դուք զայն՝ որ իսկզբանէ է»։ Ձեզ մանաւանդ երանի՜ երիտասարդաց, «զի էք դուք հզօրացեալք, եւ բանն Աստուծոյ ի ձեզ բնակէ, եւ յաղթեցէք դուք չարին». որք պահեցէք զանձինս մաքուր յախտից. եւ «Սիրեցէք զկուսութիւն, զմասն երկնաւոր, զխառնումն զուարթնոց երկնից. չիք ինչ որ համեմատին նմա. որք այդպիսիք են՝ ի նոսա բնակէ Քրիստոս»։ Երանի՜ ձեզ աստուածատեսիցդ եւ աստուածակրաց, որք զարքայութիւն նորա ի ներքս ի ձեզ ունիք, եւ ի նմին տեսանէք զամենայն բարի, զամենայն գեղեցիկ՝ որ ինչ յերկինս եւ յերկրի. դուք գիտէք զօրէնս եւ զբնութիւն իսկական բարւոյն եւ գեղեցկին, զոր թերեւս ոյ կարիցէք բացատրել լելուաւ, այլ իմանայք քաջ հրեղէն լեզուաւ սիրոյ որ ի ձեզն խօսի, ի ձեզ յայտնի, զձեզ լնու, րեանելիս առնէ զձեզ։

Սէ՜ր սուրբ. կատարիչ կատարելութեան մարդոյ, եւ անհնարիցն հնարաւոր. զհանդէսս քո պէսպէս ուսանիմ յԱռաքելոյ, եւ քաղցր է ինձ յեղյեղել զհոգեկրի նորին Զգօնին վկայութիւն. «Սէր համբերող է, սիրէ զլռութիւն, սիրէ զխոնարհս, սիրէ զնուաստս, սիրէ զիմաստունս… Սէր՝ յանարգութեան անդ իւրում յենու ի միտս իւր եւ համբերէ. աղմըկի, եւ լուռ եւ ցած է… ոչ հոգայ զաւուրց, ոչ աղերսի զամաց… Սէր՝ տեսանէ զանձն իւր, եւ գիտէ զչափ կարգի իւրոյ… սիրէ զամենայն մարդ, եւ սիրելի է ամենայն մարդոյ. հանէ եւ դնէ զբարիս… Սէր՝ լոյս, սէր՝ աղ, սէր՝ ակն բարեաց… տիպ ամենայնի։ Սէր՝ թեւակոխ ընդ իմաստութեան, եւ ցանկալի են շահք գնացից իւրոց… Որ ստանայ զսէր՝ երանի է անձին նորա, զի նովաւ կատարին պտուղքն գգուելիք»։ Սիրտ սուրբ յառաջեալ յաստուածտեսութիւն՝ յաղբիւր անդր իւր հետազօտեալ վերընթանայ, եւ ի գործս նորին սխրանայ. յորոց միջի առաւելաշնորհ զիւր զհոգին նկատէ՝ գլուխ արարածոց, եւ զպատկեր Աստուծոյ տպաւորեալ ի նմին, զոր եւչ միայն անաղարտ պահել գուն գործէ, այլ եւ յաւէտ փայլեցուցանել եւ հիանալ յինքեան եւ զմայլել. եւ որպէս քնար ինքնաշարժ թեւակոխել յերգս, յօրհնութիւն իմանալիս՝ քան իմանալի առնելիս. քանզի, որպէս ասէ Զգօնն, «Սրբութիւն սրտի՝ է աղօթք առաւել քան զամեննայն աղօթս… եւ լռութիւն խառնեալ ի միտս յստակացեալս՝ առաւել է, քան թէ ոք բարձրաձայն աղաղակիցէ»։

Զի՞նչ արդարեւ քաղցր եւ հեշտալի սրտի հեզոյ եւ մաքրի՝ քան յաստուածայինսն խոկալ եւ խորամուխ լինել. ամենայն պատուիրանք Աստուծոյ եւ պարտք իւր՝ ըղձալիք թուին. ոչ հարկ՝ այլ կիրք. խրատն կատարելութեան՝ սովորական ասպարէզ է նորա. պատուէրն սրբութեան՝ հանապազօրեայ կրթութիւն. լուծ կրօնաւորութեան՝ մանեակ պարանոցի լծադրին. ուխտ կուսութեանն՝ տարփանք եւ գգուանք փեսային. հրաժեշտ անձին կամաց՝ ազատութիւն անսահման. քահանայագործութիւնն՝ ոչ այնքան ընդ բարձրութիւն շնորհին զարհուրեցուցանէ, որքան ընդ գութ եւ ընդ խոնարհութիւն Քրիստոսի սքանչելացուցանէ. պատկերակցութիւն Աստուծոյ՝ ոչ եւս պակուցանէ, քանզի եւ զԱստուած տեսանէ՝ մարմնով նմանեալ ինքեան. սրբութիւնն սրբոց՝ ոչ եւս անմատոյց, քանզի հաղորդութեամբ պատարագին Քրիստոսի՝ խառնի յաստուածութիւն անդր, յայն՝ որ «Սէր է, եւ որ կայ ի սէրն՝ բնակեալ է յԱստուած եւ Աստուած ի նմա բնակէ»։ (Ա. Յոհ. Դ 1)։ Բայց մի միայն խէթ կայ տակաւին նմա. այն՝ զի ոչ որպէս ըղձայրն վաղ վաղ սպառին լուծանին կեանքն. կեանքս այս խափանիչ լաւագունի կենաց. իսկ մահ՝ յորմէ դողայ ամենայն մահկանացու, չարկանէ արհաւիրս սրտի սրբոյ, զի ոչ գտանէ ի նմին զծնող իւր՝ զմեղս. յետին վարագոյր է մահ ընդ հոգին եւ ընդ արարիչն. եւ դուռն ընդ մէջ երկուց յաւիտենից, զոր ստէպ բաղխէ հառաչանօք, Բա՜ց ինձ, Տէր։Արդ, ո՞ւր է յաղթութիւն քո, մահ. արագ ես դու ի հասանել եւ ի կորզել. այլ սիրտ սուրբ՝ գերազանցեալ վերաթեւէ զքեւ, մտանել տեսանել ճանաչել զԱստուած, որպէս նոյն ծանեաւ զինքն։

Իսկ ինձ՝ որ հիացեալ սխրացեալ կամ ընդ սլացս սրբասրտիցն, զի՞նչ օգուտ, ցորչափ ընդ երկուս հետս կաղայցեմ, եւ զսէր մաքրեցելոցն ոչ ունիցիմ. զի՞նչ շահ սքանչանալ ընդ առաքինացեալսն եւ կալ յուլացեալ եւ թուլացեալ, եթէ եւ ոչ վարակեալ յախտս եւ յաղտս. եթէ՝ գիտելով եւ քարոզելով զայսոսիկ լեզուօք մարդկան եւ հրեշտակաց՝ եւ զնոցա «Սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ որ հնչէ կամ իբրեւ զծնծղայս որ ղօղանջեն»։ (Ա. Կոր. ԺԳ)։ Ո՞ր օգուտ ի խորաքնին խնդրոց եւ յաստուածապատում ճառից՝ եթէ ոչ որոնիցեմ զԱստուած աչօք մաքրեցելովք. «Եթէ ունիցիմ զմարգարէութիւն եւ գիտիցեմ զխորհուրդս ամենայն. եւ զամենայն հաւատս՝ մինչեւ զլերինս փոփոխելոյ. եւ սէր ոչ ունիցիմ՝ ոչ ինչ եմ»։ Զի՞նչ շահ ինձ յամենայն ջանից, հնարից, գործոց եւ վաստակոց, հաճոյից եւ վայելից, փառաց եւ բաստից, եթէ ոչ շահիցեմ զանանցական բարիսն. եւ «եթէ ջամբիցեմ զամենայն ինչս իմ աղքատաց, եւ մատնիցեմ զմարմինս իմ յայրումն, եւ սէր ոչ ունիցիմ, ոչ ինչ օգտիմ»։ Եւ յոր ինչ յարեցայց եւ պնդեցայց՝ եւ ոչ յամենայն սրտէ յԱստուած եւ յաստուածայինս, ահա յամենայնէ միանգամայն թափուր գտայց։ «Եթէ տայցէ այր զամենայն զկեանս իւր ընդ սիրոյ (ոչ աստուածայնոյ) անգոսնելով անգոսնեսցեն զնա»։ (Երգ. Ը. 7)։ Այլ՝ օն անդր, սթափեաց թօթափեա՛ զբարուրսդ, ո՜վ անձն՝ հաստեալ ի պատկեր Աստուծոյ, լուացեալ արեամբ Գառին նորա, Քրիստոսի լծակիր եւ Կուսամօրն որդեգիր. հայեաց շուրջ զքեւ եւ ի քեզ. տես, ո՛ւր իցես, յի՞մ դեգերիս, զի՞ւ իւիք զբաղեալ իցես. գուցէ ընդ Մարթայի՝ ի բազում սպասու. եւ ոչ իսկ յանգոսնելիս, սակայն «աստ սակաւ ինչ պիտոյ է». է «Անարատ պահել զանձն յաշխարհէ». ընտրեա զմատն Մարեմայ, զսրբութիւն սրտի. զանց արա զամենայնիւ, եւ բնաւ ամենեւին մի՛ զսիրովն Աստուծոյ. որով զամենայն ինչ ունիցիս, եւ առանց որոյ ոչինչ եւ ոչինչ։ Ամենայն զոր տեսանեսդ՝ երագ երագ անցանէ, խափանի, լուծանի. ոչ լոկ զգալիքն եւ նիւթականք, այլ եւ նրսինք եւ բանականք, մարգարէութիւնք անգամ. բայց «Սէր՝ ոչ երբէք անկանի». (Ա. Կորն. ԺԳ. 8)։ Սէր միայն է ճշմարտութիւն. սէր միայն կեայ յաւիտեան եւ ես. եւ համառօտ ճանապարհ նորա յերկրէ յերկինս՝ սրբութիւնն է սրտի։

Ո՞վ հրաշալի Սէր Սուրբ, թագաւորեա ի մեզ զորս ընտրեցեր քեզ քեզ սպասաւորս. յարդարեա տաճարացո քեզ զսիրտս մեր. «Եկեսցէ ի մեզ արքայութիւն քո». զի ուր դու ոչ տիրես՝ անդ բռնանայ մարմին, աշխարհ հրապուրէ, դեւք կաքաւեն, մահ գերի վարէ. եւ ո՞ բաւիցէ թափել ի դոցանէ զսիրտ տառապեալ։ Լսեմ զի ասես, «Ես զոր սիրենն զիս՝ սիրեմ». (Առակ. Ը). ահա կամիմ եւ ես սիրել զքեզ, սէ՜ր սրբութեան սրտի։ Լսեմ զի կարդաս, «Եթէ ոք սիրէ զիս՝ զբանն իմ պահեսցէ, եւ Հայր իմ սիրեսցէ զնա. եւ առ նա եկեսցուք, եւ օթեվանս առ նմա արասցուք»։ Ահաւասիկ, «պատրաստ է սիրտ իմ, պատրաստ է սիրտ իմ առ քեզ, Աստուած». մի՛ զանց առներ զինեւ։ Լսեմ, զի քարոզես, «Եթէ ոք ոչ սիրէ զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եղիցի նզովեալ»։ Քա՜ւ ի մէնջ այդպիսի աղէտք. այլ օրհնութիւն եւ զօրութիւն առ ի քէն, յօժարութիւն եւ ջան՝ առ ի մէնջ։ Քեզ եմք նուիրեալք, «Ընկալ զծառայս քո» եւ եթէ յանցեաք երբէք եւ մեղալ քեզ, արդ զի կամիմք սրբութեամբ պաշտել զՍուրբդ սրբոց, եթէ ուրեք եւ «առաւել եղեն մեղքն՝ անդ առաւելուցուն եւ շնորհքն». որով լիցուք մասնակից եւ դասակիցք այնոցիկ որ սուրբ են սրտիւք. եւ տեսանեն զԱստուած՝ աստէն փոքր ի շատէ, եւ անդէն լիովին։