Ա.
ՀԱՅՐ ՄԵՐ, ՈՐ ՅԵՐԿԻՆՍ ԵՍ

ՅԱՏԿԱԳՈՅՆ ՈՐԴԻՈՒԹԻՒՆ ՊԱՇՏՕՆԷԻՑ ԱՍՏՈՒԾՈՅ, ԵՒ ՊԱՐՏՔ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒԹԵԱՆ ԸՍ ՀՕՐՆ ԵՐԿՆԱՒՈՐԻ

Եթէ Քրիստոսի Փրկչին մերոյ եւ վարդապետի այլ ինչ չէր աւետարանեալ կամ ուսուցեալ ի խրատ մեզ եւ յօգուտ՝ քան զայս՝ զի Աստուած Հայր է մեր, եւ թէ մեք՝ որպէս եւ ինքն՝ որդիք եմք նորա. եւ անդէն եւ անդ մեկնեալ էր յերկրէ՝ ասելով «Ելանեմ ես առ Հայրն իմ եւ առ Հայր ձեր», բայց ձեր կայ ժամանակ մնալոյ աստ եւ ընդ պէսպէս փորձանս անցանելոյ, վասն որոյ յաղօթս կացէք, եւ այսպէս կացէք աղօթս՝ ասելով, «Հայր մեր որ յերկինս ես»։ – Եթէ զայն միայն, ասեմ, աւետարանեալ էր Քրիստոսի առ մարդիկ, ոչ միայն մեծ՝ այլ եւ ամենամեծ էին աւետիքն եւ անկշռելի բարիք։ Զի ոչ եւս ընդ առաջին արդարոցն եւ ընդ մարգարէից՝ զցանկալի անունն խիթալով իմն յարել կայր եւ ասել, «Տէր, հայր մեր եւ դատաւոր», այլ սոսկ եւ լոկ «Հայր մեր», որպէս աննախանձաբար աւանդեաց մեզ Միածինն Հօր, եղբարս եւ ժառանգակիցս իւր գրելով զանարժանքս ի ծառայութիւն անգամ. յորմէ խրախուսել եւ հարսն նորին սուրբ եկեղեցի, նա եւ ի գերագունի անդ պաշտամանց ի սրբումն պատարագի՝տայ մեզ խորտրդածել զհրաշալի փոփոխութիւն մարդկայնոյ վիճակիս՝ գալստեամբն Քրիստոսի յաշխարհ, եւ ընդ նմին տայ « համարձակաձայն բարբառով բանալ զբերանս մեր եւ կարդալ ասել, Հայր մեր, որ յերկինս ես»։

Բաբէ՜, որպիսի՞ Հայր եւ որպիսի՜ որդիք։ Հայր՝ Աստուած ամենակալ, անբաւելի, անհասանելի, ամենաբարի. որդիք՝ մեք ապիկարք, ապականացուք, չունողք ինչ յանձնէ, մանաւանդ թէ ունողք բազմապատիկ թերութեանց, ախտից, մեղաց՝ եւ մեղաց մեծամեծաց եւ պղծոց։ Ո՞չ ապաքէն յապշութիւն կրթիցէ զմիտս՝ խոկումնս այս. գուցէ թէ եւ երկբայելով իմն կամիցի ոք անդրէն քննել զբան Քրիստոսի, թէ արդարեւ հասարակա՞ց իցէ այս համարձակութիւն. իշխելի՞ եւ մեղաւորաց՝ հայր կոչել, զԱստուած, եւ եղբայր՝ զինքն Քրիստոս։ – Թո՛ղ, սակաւ մի եւս յառաջեսցուք յաղօթիցն բան, եւ ամենայն վերանայ կասակծ, յորժամ մաղթիցեմքն, «թող մեզ զպարտիս մեր». եւ զի՞նչ են պարտիքն՝ եթէ ոչ մեղք մեր։ Ապա ամենեցուն արդարոց եւ մեղաւորաց՝ հայր է Աստուած, ինքնաբուն բարին, ամենեւին արդարն, բոլորովին սրբութիւնն։ Հայր է Աստուած եւ իմ մեղաւորիս, եւ բազում անգամ չարաչար մեղուցելոյս եւ անզգամելոյս. այլ իմոց մեղաց ես եմ հայր, մանաւանդ թէ սկզբնաչարն. իսկ Աստուած հայր է իմ իւրանման հոգւոյս։

Քանի՜ մեծ եւ կարեւոր խորհուրդ. որպիսի՜ գեղեցիկ կոչումն եւ իր. քաղցր ի խոկալ եւ յօգտել։ Բայց ես, եղբարք սիրելիք, առաւել ինչ փափագեմ եւ պահանջեմ այսօր ի ձէնջ. – եւ մի՛ զարմանայք եթէ օտարաձայնս ինչ լսեցուցից ձեզ. համարեցարուք եթէ սուղ ինչ անզգայեալ յայսպիսում զմայլման ասիցեմ, թէ ուր միշտ «անհնարինքն ի մարդկանէ՝ հնարաւորք են առ ի յԱստուծոյ», աստանօր զանհնարինն յԱստուծյ հնարաւոր խնդրեմ յանձնէս եւ ի ձէնջ. – քանզի յԱստուծոյ՝ աւելի ինչ քան զԱստուած չմարթի խնդրել, որ միշտ անքան է եւ նոյնքան, այլ ի մարդոյ մարթ է պահանջել աւելի ինչ քան ի մարդկանէ, այսինքն յումեքէ քան յայլոց ոմանց, ըստ չափու առաւելութեան իւրաքանչիւր առելոցն ի վերուստ պարգեւաց կամ քանքարաց, «Ումեմն հինգ, ումեմն երկուս եւ ումեմն մի»։ Եւ ես պահանջեմ արդ... քա՜ւ, ոչ ես, այլ ինքն Աստուած տուողն եւ համարակալ պահանջէ ի մէնջ հինգ քանքար, հանդերձ շահիւն «հինգ եւս ի վերայ։ Քանզի զմին՝ որպէս առ հասարակ մարդկայինս ազին՝ ետ եւ միոյ միոյ ի մէնջ. ետ եւ զերկրորդն՝ իբրեւ քրիստոնէի հաւատացելոյ. ապա յաւել եւ զհինգերեակն՝ սակաւուց ոմանց, ընդ որս եւ մեզ, իբրեւ սրբազանի եւ նուիրական անձին, կրօնաւորի եւ քահանայի։ Պարզագոյնս ասացից. Հայր մեր է Աստուած եւ մեք որդիք՝ երրեկի ծնդեամբ, իբրեւ մարդ, իբրեւ քրիստոնեայ եւ իբրեւ պաշտօնեայք Քրիստոսի. մի որդիութիւն, այլ երրեակ աստիճանք կամ դէմք. եւ արժան է մեզ ճշմարտել յանձինս մեր զերեսին եւս, զի մի՛ լիցուք խորթացեալք եւ ուրացեալք։ Եւ զի յանկագոյն կարգեսցի մեզ խորհրդածութիւն հայրութեան Աստուծոյ եւ որդիութեան մերոյ, արժան դատեսջիք, որպէս հաւատարիմ, ոչ յերկարել յառաջին աստիճանսն, այլ ի վերնագոյնն առնուլ զտեղի, ի սեփական վիճակս մեր. ոչ միայն իբրեւ զլոկոյ քրիստոնէի հայր մեզ ճանաչելզԱստուած, այլ հայր կրօնաւորացս եւ քահանայից. հզօրագոյն ասեմ բերմամբ ձկտիլեւ վերակարդալ մեզ առ նն, եւ ջերաջերմն սիրով եւ պատուով եւ վստահութեամբ. եւ ի վերայ այսոցիկառաւելագոյն իմն ջանիւ նմանողութեան նմին, որ է կատարելութիւնն, անհրաժեշտ պարտք քահանայի եւ կրօնաւորի։ Այսոքիկ լիցին մեզ աւուրս խորհրդածութիւնք։

Ա

Ի հողեղէն հօրէ եւ ի բնական ծնողաց վաղ եւ կանուխ անջատեալք, բազումք ի մէնջ այլ ոչ տեսին, ոչ եւս տեսցեն զերեսս՝ որք առաջին հայելիք մեր եղեն, եւ որոց սիրելագոյն ղաք հայելիք. եւ կարեմք ասել ստուգապէս, «Հայր իմ եւ մայր իմ թողին զիս», եւ ստուգագոյնս եւս եթէ «Եւ Տէր ընկալաւ զիս»։ Որպիսի՜ բաստեւ բաղդ երջանիկ. երկրորդս ասեմ քան զառաջինն։ Սքանչանամք եւ սխրանամք ընդ սրտառուչ եւ սիրակաթ վերջին բանբն Յիսուսի՝ զոր ասացն ի խաչէն ի խորոց ցաւոցն եւ մահահամբոյր շրթամբք. «Կին՝ դու, ահա որդի քո. – Ահա մայր քո»։ Այսպիսի իմն փոխատրութիւն եղեւ եւ ի հրաժարելս մերում յաշխարհէ եւ յընտանեաց, ասելով Աստուծոյ առ եկեղեցի՝ որում ընծայեցաքս, Ահա որդի քո. եւ սորա ցմեզ՝ ցուցանելով զերկինս՝ Ահա հայր քո։ Փոխանակ ծնօղաց եւ ազգականաց սակաւօրէից մահկանացուաց՝ սեփական իմն ստանալ մեզ հայր զԱստուած։ Քրիստոս՝ զունկնդիր ս իւր եւ զկամակատարս Հօրն իւրոյ՝ անուանէր իւր եղբայր եւ իւր մայր. իցէ՞ ինչ յանդգնութիւն, մանաւանդ թէ ո՞չ քաջահաւատութեան զնոյն բան ասել մեզ զնմանէ, որք վասն նորա թողաքս զտուն եւ զտեղի, զհայր եւ զմայր. ո՞չ ինքն իսկ յուսադրեաց մեզ փոխանակ այնոցիկ զհարիւրապատիկն աստ եւ զամենապատիկն ի հանդերձելումն, եւ զնստելն եղբայրաբար աթոռով ընդ նմա՝ մինչ բազմեսցի նա յաջմէ Հօրն իւրոյ։ Զինչ քան զայս մեծ եւ հրաշափառ ժառանգութիւն զաշխարհ թողուլ, եւ զաշխարհի տէրն ստանալ բովանդակ. հրաժարել յարենակցաց, եւ զվայելս նոցին եւ զսէր անչափ առաւելութեամբ յԱստուած եւ յաստուածայինսն գտանել. եւ առաւել քան զհասարակ մարդիկ համարձակագոյն կարդալ մեզ Հայր զհայրն հասարակաց։ Որպիսի՞ անհամեմատ փոփոխութիւն. քանի՜ փոքր տուաք եւ ո՞րքան մեծամեծս ընկալաք։ Եւ եթէ տակաւին զգայ բնութիւնս իղձս ինչ եւ գեղձմունս յիշատակաւ հարազատաց հեռաւորաց, զի՞նչ ոչ զգայցէ հոգի քաջահաւատ կրօնաւորի՝ յասելն արժանապէս, «Տէր, բաժին ժառանգութեան իմոյ՝ դու ես». Հայր իմ եւ մայր իմ թողին զիս, եւ դու ընկալար զիս։

Այս աստուածային հայրութիւն մեծագոյն թուի ինձ քան զփաստ արարչական հայրութեանն. զի զայն առանց ինչ մեր իմանալոյ կամ խնդրելոյ՝ ընկալաք բնական ծննդեամբս եւ որ յաւազանէն. իսկ զերկրորդս այս հայրութիւն պաշտօնէից Աստուծոյ՝ մերոյին ընտրութեամբ եւ քաջ գիտութեամբ. վասն այնորիկ եւ զանհնարինն ի տղայոց՝ զբանական սէր եւ զյարգ ծնողաց յանտիական հասակի, կարէ եւ պարտի նուիրեալն առ Աստուած կրօնաւոր՝ յառաջնըմէ անտի պահէ ընտրութեանն՝ զգալ եւ վայելե, յաճախել եւ առաւելուլ ի նոյն, եւ եւս քան զեւս վստահութեամբ կարդալ զԱստուած հայր իւր։ Եւ եթէ ծնեալքն ըստ մարմնոյ տակաւ զգան եւ քննեն զօրէնս որդիութեանեւ ծնողութեան, եւ կանքեն ի խորհուրդս ժառանգութեան եւ պայազատութեան, քանիօ՜ն եւ չիցէ վայելուչ ծնելոցն ի շնորհաց յորդիս Հօր Լուսոյ՝ խոկալ քննել զբնութիւն այսպիսւոյ Հօր, զմեծութիւն եւ զհարստութիւն, զխոստացեալն ժառանգութիւն նաննիազ գանձուց, զարդէն ընկալեալն եւ զայժմուս եւ զտալիսն մի ըստ միոջէ առ յապա եւ ի յաւիտեանսն։ Եթէ ի մեղս համարեալ է քրիստոնէի չխորհելն փափագանօք զհանդերձեալ արքայութիւնն, ո՞րքան եւս առաւել մեղք եւ ամօթ իցեն պաշտօնէի Աստուծոյ չխորհելն ստէպ եւ անձկաւ եւ հառաչանօք զՀայրն իւր եւ զարքայութիւն նորա։ Հայրս այս որպէս յաւիտենականն է՝ փափագէր եւ ի յաւիտենից եւ հաճէր ընդ իմ որդիութիւնս, ընդ մուտս իմ ի դասս պաշտօնէից իւրոց եւ ի դասակարգ սրբոց եւ հրեշտակաց. ի մշտնջենաւոր ի յարազուարճ վայելս աստուածութեան իւրում՝ ունէր եւ զիս անբաժ եւ անվրէպ ի նկատի. մինչ յայնքան անթուելի եւ յանժամանակ յաւիտեանսն (զոր մահացուքս անցեալ կոչեմք) իմ՝ եւ ոչ հիւլէ եւ ոչ ստուեր մի գոլով, նա սակայն գիտէր, եսանէր, քննէր զիս՝ որպէս եմս եւ որպէս՝ զոր դեռ անգիտամ, լինելոցս եմ. եւ իցիւ թէ լինէի հանապազ ըստ ներքին կամաց նորին եւ ոչ ըստ իմոցս ախորժակաց։ Եւ եթէ այսոքիկ խորհրդածութիւնքհասարակաց վայելեն ամենայն քրիստոնէից, յորմէ եւ քորին երախտեաց զգացումն եւ սիրոյ մատուցումն, զի՞նչ ասացից եբ զանձնէ, զոր, Աստուած, անհնարիցն ճարտարապետ, քանզի կրկին անգամ ստեղցանել կամ կրկին զմին առնել չէր հնար, եգիտ հնար բարձրութեամբ աստիճանի եւ սաստկութեամբ զօրութեան առաւելուլ քան զմեզ բազմութիւն մարդկան. առնելով պաշտօնեայ իւր եւ քահանայ, մերձաւոր ներքին խորանի իւրոյ եւ աթոռոյն ընթերակայ, եւ հպագոյն ի վարագոյրս՝ որք զանճառելի դէմս իւր սքօղեն, եւ յոր այնքան թափ անցանեն հոգիք՝ որքան առաւել սիրեն զՀայրն իւրեանց, զանց զայլովքն արարեալ սրտի ցանկալեօք։

Զի զի՞նչ այլ ինչ է հրաժարումն յաշխարհէ, ընդարձակագոյն իմացուածով, բայց եթէի բաց բառնալ զվարագոյրսն, զարգելսն, զխափանարարս ինչ յստակ տեսութեան դիմաց Հօր մերոյ Աստուծոյ։ Եթէ ոք կրօնաւոր քահանայ կամ անուանեալ, տակաւին յաշխարհ կամ յաշխարհայինս յառաւել նկրտիցի, եւ կարծիցէ տակաւին լինել ըստ անուանն եւ վիճակին, նման է տեառնանախատ մահակալին, որոյ արօր յառաջոյ եւ երեսք յետս հային կամ որոյ յարեւելս մտաբերեալ դիմել՝ եւ յդէմս յարեւմուտս հաստատիցէ։ Իցէ թերեւս որ համարիցի վաղ ուրեմն փլուզեալ զպատուար աշխարհի, եւ խտրոց ընդ նա արկեալ, այլ տակաւինոչ ինչ աւելի քան զայլ քրիստոնեայ տեսցէ յաստուածայնոցն, եւ ոչ յստակագոյնս զաստուածայինն հայրութիւն։ Այլ քննեսցէ եւ զայն, եթէ իցէ՞ արդարեւ հրաժարեալ, ոչ յաշխարհէ լոկ՝ տեղեաւ եւ շրջափակ պարսպօք վանացն, այլ յամենայն աշխարհական նիւթոց եւ սփոփանաց՝ որք արտաքնոցն ներելիք իցեն, այլ ոչ պաշտօնէից սեղանոյ Տեառն. մի՞ արդեօք ի սէր կամ ի գեղեցկութիւն երեւելի զօշոտեալ իցեն աչքն, եւ ոչ կարիցեն նշմարել զճշմարիտ լոյսն եւ զանբաւ գեղեցկութիւնն, կամ ըստ կնոջն Ղովտայ՝ յոչ հրամայեալսն եւ ի հեռացեալսն ոտիւք՝ ակնարկիցէ սրտիւ եւ վայրապար հետազօտութեամբ։ Մի՞ արդեօք մթարք ինչ եւ բիժ կայցեն ի տեսանելիսն կիրքն ինչ ասեմ եւ խէթք սրտի, կամ քէն եւ ատելութիւն, կամ անպատշաճ յարումն եւ բերումն ի նիւթականս եւ յախորժական պարապմունս, կամ ի շահ ինչ երկրաւոր, եւ յայլս այսպսիս. որք թէպէտ եւ նրբինք եւ փոքունք իցեն՝ բաւական են ի խափանել զսրբազան տեսութիւնն Աստուծոյ եւ վրիշեցուցանել ի ցանկալի երեսաց նորա։

Այս ինձ թուի պատճառ յոգունց ի պաշտօնէից Աստուծոյ գաղջութեան եւ հեղգութեան, եւ անճաշակ մնալոյ յամենահամ սեղանոյն՝ զոր զօր ամենայն պաշտեն։ Իցեն թերեւս եւ որք խաբիցեն զանձինս՝ աստուածային համարելով զգործ զոր գործեն, իբրու զի կան աստուածանուէր տեղւոջ կամ ի սպասու, եւ կամ զի յանուն Աստուծոյ ձեռն արկին, եւ հանեն ինչ մասն եւ Աստուծոյ։ Այլ գիտեմք, զի ոչ գործն ինչ ինքնին հաճոյանայ Աստուծոյ, այլ աստուածայնապէս գործելն. սուրբ դիպումն մտացն եւ ջանք ըստ դիտմանն Եւ այս իսկ է խտիր ընդ գործ եւ վարս սրբոց եւ առաքինեաց, եւ ընդ աննմանիս նոցին. զի յոլովից ի պաշտօնէից Աստուծոյ եւ ի միանձանց հասանէ պարապել եւ ի գործս եւ ի խնամս՝ զոր եւ աշխարհիկքն առնեն. այլ այնպէս իմն առ Աստուած հայեցութեամբ կամ ամբարձմամբ մտաց, եւ օտարութեամբ սրտի ի նիւթական շահից եւ վայելից, զի ոչ միայն եւ անարգագոյնն ի գործոց ազնուանայ, այլ նոյնք իսկ սանդուղք լինին եւ թեւք վերացման սրտիցն առ Աստուած։ – Յայտնի իսկ են ամենեցուն, եւ ինձ աւելի յիշումն առնել օրինակացեւ վարուց սրբոցն, առաքինեացն եւ հետեւողաց նոցին՝ մերոց իսկ հարց, որոց եւ տեսութեան կենակցութեան եւ հաղոպդ եղեաք, որոց եւ հետք տակաւին չեն ջնջեալք ի միջի մերում. եւ իցէ՜ թէ նորոգէին կենդանագոյնս եւս. եւ մեզէն կոխելով զոր նոքա զնախ այլոցն՝ թողուաք եւ յետագայիցս մերոց կնիք զգուշութեան եւ շաւիղ լուսաւոր. զայս արժան էր աւանդել առաւել խնամով՝ քան զսքեմս եւ զանուանս զոր կրեմք, կամ զխցկունս եւ զգրասենեակս զոր բնակեմք եւ զորս հարկ է յետ սակաւու միոյ թողուլ իսպառ եւ կալ ընդ ոտիւք յաջորդաց մերոց ի յատակ եկեղեցւոյս. եւ առաւել իսկ քան զմատեանս կանոնաց եւ սահմանդրութեանց մերոց, որք անհոգի ուղղեցոյցք են, իսկ ազդողագոյն առաջնորդ եւ վարիչ՝ օրինակն է բարի եւ վարք մաքուրք։

  Արդ ընդէ՞ր կամ ուստի՞ առաջնոցն առաքինեաց այնպէս յստակտեսս լինել յաստուածայինս, այնպէս անյագ զմայլմամբ կանխել եւ տեւել ի նկատումն երեսաց Հօրն իւրեանց։ Յայն սակս՝ զի մեծաւ փափագանօք եւ վստահութեամբ հայէին եւ գոչէին «Հայր մեր՝ որ յերկինս»։ Իմանա՞ս անձն իմ, եւ դու զոր ասեսդ հանապազ, եւ կրկնես Հայր իմ, Հայր մեր. այլ ո՞ւր արդեօք բերիս մտօք յասելդ. յերկի՞նս արդարեւ թէ այլ ուրեք. զի «ո՞դ ապաքէն եթէ ուղիղ մատուցանես եւ ուղիղ ոչ բաժանես՝ մեղար». ըստ յանդիմանութեան Տեառն առ նախածնեալն մարդ։ Զի՞նչ օգուտ քեզ՝ եթէ զշրթունս յերկինս դնես ի բան աղօթիցդ, եւ մտօք յերկիր եւ թերեւս խոնարհագոյն ես պշուցեալ յառիցիս։ Կարօտ ես հօր, եւ ամենաբաւականն Հօր, զայս քաջ ի միտ առեալ էր քո, վասն որոյ եւ կրօնաւորեցար եւ քահանայացար. եւ հանապազօր խոստովանիս զնա՝ յերկինս լինել՝ որ ամենուրեքն է. որպէս զի եւ հանապազ յիշեսցես թէ հարկ է եւ քո քաղաքավարութեանդ յերկինս լինել, եւ մի՛ առ ստորեւս։ Եթէ «Ուր գանձն ձեր՝ անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին», ապա եւ ուր հայրն է՝ անդ եւ որդւոցն անկ է լինել. որպէս եւ ինքն Որդին Միածին այն ինչ լցեալ զգործ իւր յերկրի՝ փութայր յերկինս ի նոյն, «Ելանեմ ես առ Հայրն իմ եւ առ Հայրն ձեր». յորմէ ոչն երբեք անջատեցաւ, ոչ իբրեւ Բանն Էակից, եւ ոչ որպէս Քրիստոս կուսածին, զի զամենայն ինչ յանուն նորա գործէր յերկրի, եւ զգիշերս ի գլուխ կայր յաղօթս Աստուծոյ, եւ եթէ օրէն իցէ ասել, առաւել թողեալ լինէր յԱստուծոյ քան թողոյր զԱստուած. «Աստուած իմ, ասէ ի պահու օրհասին, ընդէ՞ր թողեր զիս». այլ եւ յարձակման հոգւոյն հուսկ շնչովն ասէր «Հայր, ի ձեռս քո աւանդեմ»։

Հա՜յր իմ, գոչեաց եւ չու յամենայն ժամ, հոգի՜ հրաժարեալ յաշխարհէ եւ կրօնաւորեալ պարկեշտ կենօք. հոգի կնքեալ եւ դրոշմեալ աստուածային խորտրդօք եւ նուիրողութեամբք, հոգի՜ դասակից հրեշտակաց եւ յերկրի կալով. սթափեաց ի թմբրութենէդ, եթէ զառածար երբեք յերկրաւոր զբաղմունս. կանգնեաց զգլուխդ կորացեալ յայն՝ զոր երբեմն առ ոտն հարեալ թողեր հեռացար. վերացի՜ր անդր ուր Հայրն քո է, յերկինս։ Եւ երկինք այն են ուր Հայրն է. ամենայն վայր, մանաւանդ թէ ի բաց բարձումն վայրեց, այլ ամենայն ինչ՝ ուր կամքն Աստուծոյ իցեն, ուր ներկայութիւն նորա նկատի քեզ, ուր սէր Արարչին ազդէ։ Ո՜ տայր մեզ քաջ ի միտ առնուլ՝ թէ ո՞րքան փոքր եւ խոտան էր զոր թողաքս եւ զոր արժա է մեզ թողուլ զօրհանապազ. եւ ո՞րքան մեծ եւ ազնիւ ժառանգութիւն մեր եւ վիճակ՝ զոր ստացաք եւ յերկրիս յայսմիկ. ապա չերեւէր ինչ մեզ տաղտկալի եւ խորշելի քան զյիշատակ աշխարհի. եւ ոչ ինչ այնպէս քաղցր եւ ցանկալի՝ քան զհանապազ նկատումն եւ խոկումն Աստուծոյ Հօր մերոյ. յոր սակս եւ մենացեալք յանզբաղ վայրի՝ դադարեցաք իբրեւ ճպռունք եւ ճնճղուկք բանաւորք՝ երգել մտօք քան շրթամբք՝ երգս սիրոյ Հաստչին մերոյ եւ Փրկչի եւ Հօր. երգել ստէպ, երգել հանապազ եւ հայել, եւ անցանել անդր ուր դաւանմք զՀայրն մեր՝ ի յերկինս։ Ոչ եւս այնուհետեւ հրապուրէր զսիրտ՝ ոչ գեղեցկութիւն վայրի կամ մարդոյ, ոչ զարհուրեցուցանէր զսիրտ կամ խռովէր հակառակութիւն բնութեան եւ մարդկան. ոչ չրչուեցուցանաէին զմիտս եւչ խոստմունք եւ ոչ սպառնալիք. եւչ ակնկալութիւնք անցականք եւ ոչ արհաւիրք ցնդականք. այլ թէպէտ եւ վտանգք եւ տագնապք շուրջ պաշարէին ամենուստեք, որպէս զնաւափայտ մի փոքր եւ զաղփաղփուն ի յորձանս ծովու ամբոխելոյ յալեաց եւ ի մրրկաց, որպէս նաւապետ զգօն ի տեղացոյց գործին ակնարկեալ եւ յուղղեակն՝ կայր անյողդողդ սիրտս՝ անվրիպելի շաւղին. ի դիտման կամացն Աստուծոյ, ասեմ, եւ ի խնդիդր երեսաց հայրենի դիմացն. որոց չէ հնար երբեք ծածկել ի խնդրողացն։ Յայնժամ եւ փոթորիկքն ինչ եւ խռովութիւնք տարերաց, թէպէտ եւ առ վայր մի զանգիտեցուցանէին եւս, որպէս զթերահաւատեալն յանփորձութենէ՝ Պետրոս, այլ վաղ վաղ ձեռնտու գտանելով զտէր Քրիստոս, նոքին իսկ հողմունք եւ ալիք լինէին մեզի խաղալիկս. իցէ՞ ինչ վիշտ կամ փորձանք կամ հալածանք կամ դառնութիւն, որ ոչ ի քաղցրութիւն փոխեսցի՝ յորժամ առ ընթեր կայցէ Յիսուս, եւ ցուցցէ զբաժակ իւր թաթաղուն զեղուն ամենայն իսկ դառնութեամբ. տրտմեալ արդարեւ ինքնին եւ հոգացեալ եւ սգացեալ յոյժ մինչեւ ի մահ. համայն եւ այնպէս գոչէ արիաբար. «զԲաժակն՝ զոր ետ ինձ Հայր՝ ո՞չ ըմպիցեմ»։ Հայրենի է եւ քեզ բաժակ վշտացն ինչ՝ որ թէ հանդիպեսցին, ո՜վ քրիստոսազգեաց կրօնաւոր. բաժակ եւ քոյդ անուամբ, այլ որպիսի՞ ինչ առ Քրիստոսի բաժակաւն. գուցէ եւ ոչ որպէս «կաթիլ մի ի դուլէ». գուցէ հազիւ շիթ մի լեղւոյ խառնեալ է ի հարիւր չափ մեղու մխիթարութեանց, զոր ետ եւ զայն քեզ առատապէս Հայր քո բարի, մինչ ի բաժակ վարդապետին քո՝ քան զանաչառ կամս արդարութեան Հօրն՝ այլ ինչ քաղցրութիւն ոչ գտանէր. եւ նորա զկէտ զայն կամացն համբուրեալ՝ ասաց. Եղիցին, եւ էարբ։

  Ո՜հ, արժա՞ն իցէ արդեօք վիշտս եւ նեղութիւնս անգամ կոչել զոր զգասդ, առ այնքան սփոփանօք եւ դիւրութեամբք՝ յոր վայելեսդ յառատատուր ձրից Հօրդ երկնաւորի. աղէ հանդէս արա եւ տես եւ ցոյց, զի՞նչ իցեն զորոց գանգատիսն երբեմն եւ մեծ ինչ համարիս. զինչ ինչ մնայցէ ի դոսա՝ եթէ բարձցես զքո կամաւոր սխալանսն. զքո իսկ անգիտութիւնս, թերութիւնս, կիրս եւ մեղանս, որովք անձամբ զանձն դառնացուցանես։ Եթէ հայիցիս անաչառապէս՝ տեսցես զի թերեւս նուազ քան զոր այլոցն առթես վիշտ՝ կրես ի նոցուն. եթէ շուրջ զքեւ մօտ եւ հեռի նկատիցես, զի բազումք բզամապատիկ քան զքեզ կրեն տագնապս եւ տառապանս, նապարտականք քան զքեզ գոլով. եթէ քննիցես զկեանս եւ զվաստակ աշխարհականացն նաեւ զկարծեցելոց բարեկեցից անգամ. եթէ համարիցիս զթիւ աղքատաց, կարօտելոց, հիւանդաց, տաժանելոց ի ծովուեւ ի ցամաքի, եւ զամենայն ազգի ազգի նեղեալս. զորս ի ստրկութեան եւ ի խիստ ծառայութեան, զորս ի բանտի եւ ի կապանս եւ ի մետաղս, զորս ի պատերազմի, եւ ի սպասու ախտաժետաց եւ օրհասականաց, այլովքն հանդերձ, զի՞նչ յայնժամ թուիցին կիրք քո, կամ որպիսի՞ քո բաժին եւ նոցայն։ Կարծեմ թէ ափ ի բերան եղեալ եւ մինչ ի գետին կորացեալ՝ զմիտս յերկուս բաժանիցես, գոհանա՞լ արդեօք զԱստուծոյ Հօրէ վասն անբաւ առ քեզ երախտեացն, եթէ զապերախտութիւնդ ողբալ։ Կարծեմ թէ ոչ միայն ոչ եւս տեսցես դառինս եւ ծանունս զքեւ, այլ եւ ի մեծի փափկութեան գտցես զանձն. գէթ ի մեծի դիւրի վայելելոյ այժմէն զբարութիւն, զգեղեցկութիւն, զմեծութիւն, զիմաստութիւն, եւ զմի մի ի շնորհաց Հօր քո Աստուծոյ, զոր աշխարհիկքն բազում այն է զի ոչ ժամանեն կամ ոչ բաւեն քննել, եւ քեզ զօրհանապազ առաջի կան եւ քննել եւ իմանալ եւ վայելել։ «Գոհանաեմ զքէն Հայր, զի զոր ծածկեցերդ յիմաստնոց եւ ի գիտնոց՝ եւ յայտնեցեր տղայոց քոց», այնոցիկ որք ճշմարտապէս ճանաչեն եւ խոստովանին զքեզ Հայր մեր՝ որ յերկինս։ Որոց վիճակ կենաց, եւ բնակարանն իսկ եւ կրթութիւնք եւ մտավարժութիւն իբրեւ առ ձեռն պատրաստ առաջի դնեն զայն ամենայն բարիս եւ շնորհս քո. եւ կարեն քննել եւ գոչել ընդ Դաւթի. «Տեսից զերկինս՝ զգործս մատանց քոց», եւ որ ըստ կարգին. նկատել ի հանդարտութենէ մենանոցին զերեւոյթ եւ զկարգս բնութեան. եւ յանդորրու անդ եւ ոչ ի հնոցէ հրոյ՝ ընդ Ազարեանց ի հանդիսի անցուցանել զամենայն արարածս, եւ հրաւիրել համանգամայն յօրհնութիւն քո, Տէր։

Ի վերայ այսոցիկ՝ տուեալ է քեզ, ո՜վ միանձն, թէպէտ եւ չիցես իսկ ի խորս խառնեալ աշխարհի, եւ ի հեռուստ այտի դիտել, որպէս ի հրուանդանէ ուստեք բարձուէ, զծով մեծ, եւ զնաւս վարեալս պէսպէս ընթացիւք. դիտել չափով իմն զքաղաքավարութիւնս մարդկան, զի քաջիկ եւս ի վերայ հասանիցես որպիսի՞ մասն բարի վիճակեալ է քեզ։ Համարեաց, եղբայր, եթէ առ այս իսկ վախճան՝ թոյլ տուեալ իցէ ընդ սեամս մենացելոյ կղզեկի վանացս անցանել եկաց յամենայն ազգաց եւ լեզուաց ի չորից ծագաց երկրի, եւ յամենայն դասուց եւ վիճակաց մարդկան, թագաւորաց եւ փառաւորաց, պճնասիրաց պաճուճելոց, քաղաղագիտաց եւ իմաստասիրաց, արուեստաւորաց եւ թատերականաց անգամ. որպէս զի տեսեալ վկայեսցէ սիրտ թերահաւատ՝ եթէ ընդունայնութեան է այդ ամենայն. եւ չիք բաժան մեծագոյն քան զժառանգութիւնս մեր։ Եւ քանի՞ցս արդեօք չեղեաք յամօթ՝ լսելով ի նոցունց իսկ յեկացն եւ յայցելուաց՝ զերանութիւնս մեր, զոր տան աննախանձաբար կամ թէ նախանձելով իսկ՝ փորձքն կենցաղական իրաց եւ կենաց, կշռելով զոր գիտէին ընդ որ ահա տեսինն ի մենաստանիս մերում։ Բայց կայ քո եւ ի վերայ այսոցիկ բազում դիւր եւ պատեհ՝ մարզելոյ եւ պարզելոյ զմիտս քո եւ զզօրութիւնս հոգւոյդ պէսպէս ծանօթութեամբք, զոր ընձեռեն քեզ ուսմունքդ եւ ուսուցիչք, ընկերք գիտունք եւ ծանօթք, խուռն մատեանք եւ գործիք, յորոց վրէպ կամ աղքատ են մեծ մասն մարդկանդ աշխարհայնոց, Եւ ի վեր քան զամենայն տուեալ է քեզ աստանօր համարձակագոյնս բարգաւաճել զտիրականդ ի քեզ մասն, կամ զբոլոր իսկ, զհոգի. ազատ ես, եւ ոչ միայն ազատ՝ այլ եւ յաջողեալ ի խոկալ զյաւիտենականսն, զաստուածային տասչութիւնս, զարարչութիւնն հիացուցիչ, զփրկագործութիւնն եւս հրաշալի, զվարչութիւն կրօնաւան, զսխրալի խորհուրդս եկեղեցւոյ, զոր եւ հանապազօրն կատարես զընթացս բազմարկածեան ժամանակի, եւ զվախճան ժամանակաց, զհանդէս հանդերձելոցն. դարձեալ զտնօրէնութիւնս վարդապետին քո եւ Եղբօր անդրանկի՝ զՔրիստոսի Յիսուսի, զսքանչելի կուսութիւն եւ մաքրութիւն Մարեմայ մօր քո եւ մօր աստուծոյ. զզարմանալի վարս եւ գործս միոյ միոյ ի դասուց սրբոց, ի Նահապետաց անտի առաջնոց մինչեւ ի յետին վկայն եւ ի քօղաւոր կուսանն. եւ զթագաւորեալն ի վերայ ամենեցուն առ հասարակ զհամատարած սէր աստուածային, որ տնօրէնն է եւ յարդարիչ այսր ամենայնի մտաւոր եւ հոգեւոր աշխարհի։ Եւ ամենայնիւ այսոքիւք եւ այսպիսեօք ծանիցես յայտնագոյնս՝ որպիսի՜ Հայր ստացար քեզ՝ ի թողուլդ զաշխարհ. եւ ո՞րքան ինչ պարտք իցեն քո սիրոյ եւ գոհութեան. ո՞րքան վստահութեան ի բարութիւն նորա. ո՞րքան երախտեաց վասն երկայնամիտ ներողութեանն եղելոյ առ քեզ. եւ մանաւանդ ո՞րքան խոնարհ խոստովանութեան եւ շնորհաց մատուցման վասն թողութեան մեղացդ եւ ապախտեաց, զոր ոչ զլացաւ ի քէն, որպէս հայրն անառակի որդւոյն։ Եւ ապա ոչ լեզուաւ միայն այլ եւ ամենայն անձամբդ վկայեսցես եւ գոչեսցգբ եթէ Մեծ եղեն ողորմութիւն քո, Տէր, առ իս. եւ շատ թողեր ինձ, ոչ զի շատ սիրեցի զքեզ ընդ Մագդաղենին, այլ զի շատ սիրեցեր։

Իսկ զի՞նչ ունիցիս ասել՝ յորժամ յառաջ եւս անցեալ տեսցես զնոյն ինքն զանտեսանելին, զՏէր Աստուած զօրութեանց, ոչ եւ յամպ, ի միգի եւ կամ յարեւու հարեալ խորանի, այլ ի քում իսկ ի գրկի, ի միջի մատանցդ՝ բազում անգամ անմաքրից եւ մահահոտաց, առաւել խոնարհութեամբ եւ համբերութեամբ զիջեալ եւ չափաւորեալ՝ քան ի մսրին եւ յանապատին։ …Չիշխեմ ես անդրագոյնս վարել զբանս. միտք իս ամաչեն եւ կառչին աստանօր. եւ ի՞մ բաւիցէ բերան տգէտ կամ յանդուգն, ուր սարսէ սիրտ խորոց իւրոց։ Միայն սէր, միայն խոնարհութիւն, միայն զղջական գոհութիւն եւ պարզամիտ վստահութիւն, եւ խորին երկրպագութիւն բարբառեսցտի աստանօր անյօդական ձայնիւ. եւ փառս տացեն քեզ, Հայր մեր, որ յերկինսդ ես։ Եւ դու ինքնին ձգեսցես այդր առ քեզ այժմիկ զսիրտս մեր, որպէս յետ սակաւ ժամանակի եւ զհոգիս, ըստ քաղցր խոստման Որդւոյ քո Միածնի, եթէ «Ուր եսն եմ՝ անդ եւ պաշտօնեայն իմ եղիցի»։ Տուր մեզ աստստին հարազատ որդիութեամբ, կարօտիւ, սիրով եւ հլութեամբ լինել ընդ քեզ յամենայն ի խորհուրդս, ի բանս եւ ի գործս մեր. որպէս զի եւ անսայթաք ժամանեսցուք անդր՝ ուր յաւէտաբար ասիս լինել, եւ անմեկին կալ եւ մնալ, ասելով Հայր իմ ես դու. եւ լսելով առ ի քէն՝ Ահա ես եւ մանկունք իմ։

Բ

Հաւաստի եւ տեւողագոյն կնիք որդեգրութեան՝ ժառանգութիւն է հայրենի ստացուածոյ. եւ զրկեալն ի ժառանգութենէ՝ եւ յորդիութենէ իսկ մերժեալ համար. որ զի ՛ սակս յանցանաց եւ անառակութեանց մերժելոյն լինի, կեանք նորին անարգագոյն են քան զմահ՝ յաչս լաւաց։ Այսպիսի ինչ է տեսանել եւ ի հոգեւոր կեանս եւ յաստուածային պայազատութեան, եւ աւա՜ղ, զի յաճախագոյն եւս քան ի մարդկայնումս։ Բազմագոյն եւս են որդիք Աստուծոյ, ընտրեալք յաշխարհէ եւ ի հասարակ դասուէ քրիստոնէից, կոչեցեալք ի կարգ եւ ի վիճակ սրբազան. ի կրօնաւորութիւն եւ ի քահանայութիւն վայելեալք ի բարիս գերագոյնս զամս յոլովս, եւ ի վախճանի տարամերժեալք ի Հօրն գրկաց եւ ի մասնակցութենէ ժառանգաց նորին հաւաիարմաց։ Քանզի մինչ ի վայելսն եւ ի պատուի էին ի հայրենի յաստուածային տանն՝ զտուրսն առաւել քան զտուողն սիրեցին, կամ եւ արհամարհեցին ինչ, եւ ոչ հոգացան յապահովել զկարեւոր սափականութիւնն՝ հաւատարմութեամբ, երախտագիտութեամբ, սիրական հնազանդութեամբ եւ սպասարկութեամբ, եւ ի վեր քան զամենայն՝ համակամութեամբ եւ համանմանութեամբ հայրենկան օրինաց եւ կամաց։ Եղո՜ւկ այնպիսեացն. որպիսի՜ ժառանգութիւն կորուսին։ – ԶՔրիստոսի իսկ ժառանգութիւն ասեմ, զԱնդրանկին Հօր մերոյ, ըստ անյաչաղ իւրումն խոստման. Յորժամ գայցէ, ասէ, Որդի մարդոյ փառօք Հօր, նստջիք եւ դուք ընդ նմա յաթոռմ։ Աթոռակցութիւն Քրիստոսի յարքայութեան Հօրն, անուշագոյն եւ մեծարոյ են վայելք՝ քան զամենայն վայելս, զոր պատրաստեացն սիրելեաց իւրոց եւ կամարարաց։ Յայսքան բարձունս թեւակոխել «ոչ է ամենեցուն տուեալ, այլ որոց պատրաստեալ է ի Հօրէ», նմանողացն առաքելոց, հետեւողացն Քրիստոսի, պօղոսապօս նկրտողաց։ Եւ վիճակս մեր սրբազան գրաւական մեծ է առ անպատում բարիսս. այլ ցորչափ կեամքս ի վայրի փորձանաց՝ յառթի եմք գլորման եւ կանգնման. կարեմք ստանալ, կարեմք եւ վրիպել. ըիթանալ ամենեքին ընթանան, այլոչ թէ ամենեքին ժամանեն։ այլ որ համբերէն մինչ իսպառ. որոյ զառ ի յետոյսն մոռացեալ, զաշխարհ, ի յառաջադէմսն յար նկրտի՝ յԱստուած Հայր իւր, զնա հանապազ ունելով իւր կէտ եւ փափագ. եւ անմոռաց ունիցի ի մտի զմեծ պատուէրն Քրիստոսի, «Եղերուք կատարեալք, որպէս եւ Հայրն ձեր երկնաւոր. եւ այլն»։

Կատարելութիւն աստուածակերպ. այս պարտք եւ կնիք եւ լրումն որդեգրութեան է պաշտօնէից Աստուծոյ, միանձանց եւ քահանայից քան այլոց ամենայն դասուց մարդկան. եւ այնու միայն ստուգապէս կարիցեն Հայր կոչել զԱստուած եւ յերկրի եւ յերկինս։ Մեծ է պատուօրն, այլ եւ անհրաժեշտ. ոչ եւս կայ տեղի ընտրութեան կամ յայս եւ յայն կոյս հայելոյ, այլ շաշտ կշիռ ուղիղ յերկինս, յԱստուած ի Հայրն երկնաւոր։ Եւ եթէ հարկ ինչ իցէ շուրջ նկատել, իցէ միայն առ ի տեսանել զառաքինակիցս յընթացս, առ ի զննել զհետս առաջնոցն, առ ուսանել զհնարս որբոց, դիտել յոտնահետն Յիսուսի, ի զգենուլ քաջալերս, կամ զանգիտել յօրինակէ թուլիցն եւ դեդեւելոց, եւ ապա պնդագոյնս եւս վարել եւ վարգել յընթացս եւ ի թռիչս, եւ զմնացուած համառօտեալ կենացն, յորում միայն ժամ է առաքինանալոյ եւ շահելոյ, եւ յետ որոյ չկայ զմնայ ոչ ժամանակ ոչ ասպարէզ արդեանց, այլ միայն ակնկալութիւն հատուցման անցելոցն ջանից կամ անջանութեան։ Արդ հնչեսցէ եւ սիրելի եւ սոսկալի բարբառն այն յունկն եւ ի սիրտս մեր, Եղերուք կատարեալք. հնչեսցէ մինչեո ցյետին վանգ կոչման մերոյ ի կենաց աստի. եւ հնչեսցի այժմէն ի ժողովիս այնքան ազդողագոյնս, Տեառն ինքնին շնորհօք, մինչեւ ոչ եւ այլ լսել մեզ զայն ի յանդիմանութիւն, այլ ի յորդոր եւ ի խրախոյս. եւ այսպէս ուշ դիցուք, Եղսարք սիրելիք, նախ քաջիկ եւս հաւատալ եւ հաստատիլ, եթէ պարտ է մեզ կատարեալս լինել եւ ապա հնարել հնարս յաջողութեան ի նոյն, որչափ տուեալ իցէ մեզ։

Ա. Չանգիտանայ կարծեմ եւ ոչ ոք, զի կատարելութիւնն ըստ Հօրն երկնաւորի՝ ոչ յանհնարինս ձկտեցուցանէ զմարդ, ի հրաշակերտութիւնս, ի գիտութիւնս գաղտնեաց եւ ի նմանիս, այլ յաճումն շնորհաց կամ տաղանդացն տուելոց մեզ յԱստուծոյ՝ անսահման չափով. յուղղութիւն վարուց՝ ցորչափ բաւիցեն զօրութիւնք անձին. ի սրբութիւն սրտի եւ մաքրութիւն զգայարանաց, ցորվայր մտացն ժամանիցէ սրատեսութիւն յորոշել եւ զննել զաղտն եւ զբիժ. յեռանդն սիրոյ հոգւոյն, որով նուաճել ներքեւել սպառել իմն զմարմնոյն կամս եւ իղձս. յանդուլ ջանս՝ փոխելոյ յերանելի կեանս. ի հանապազօրեայ փափագ փութալոյ առ Աստուած կենօք եւ մահու, կանխելոյ մտանելոյ՝ թէ ոչ անձամբ՝ գէթ սրտիւ յօթեվանս Հօրն երկնաւորի։ Արդ այս առաջադրութիւն՝ ոչ թէ միայն յանհնարիցն չէ, այլ թուի թէ եւ ոչ ի յոյժ դժուարիցն. քանզի որպէս չիք սահման բացարձակ կատարելութեան, այսպէս եւ չիք յիւրաքանչիւր մարդոյ. հարկ է զքանքարն շահեցուցանել, այլ ոչ եթէ ամենեցուն հաւասար տուեալ է. մարթ է յոլովից լինել կատարեալս առաջի Աստուծոյ՝ ըստ անձնիւր չափու, զոր ինքն չափէ տուողն շնորհաց եւ քանքարաց։ Ումեմն հինգ եւ ումեմն երկուս. եւ ըստ այնմ պահանջէ զտոկոսին. այնու ակամբ քննէ Տէր զմարդիւ՝ որով զպէսպէս արարածսն, որք մեզ այսպէս կամ այնպէս թուին, այլ նա զամենեսին իսկ ետես բարիս. եւ որպէս աստեղքդ, ըստ Առաքելոյն, մի քան զմի առաւել են լուսով եւ փառօք, այլ համանգամայն լուսաւորք են եւ փառաւորք, եւ կատարեալք յիւրաքանչիւր կայի եւ կարգի, այսպիսիք եղեն եւ են սուրբքն, զորս եւ տօնեմք. այսպէս եւ մեզ իւրաքանչիւր մարթ է՝ զանազան չափով եւ որակաւ, սակայն հաւասարապէս լինել կատարեալս։ Այլ ոչ միայն մարթ, այլ եւ պարտք են լինել վիճակելոցս յայսպիսի որդեգրութիւն։

Մի՛ ոք խաբիցի կամ կարծիցէ զառաջարկեալն ի Քրիստոսէ կատարելութիւն՝ խրատ իմն լոկ լինել. զի թէ եւ էր խրատ առ աշխարհիկս, այլ առ կրօնաւորս եւ քահանայս՝ պատուէրք են, ըստ հասարակաց աստուածաբանից վկայութեան։ Եւ ընդէ՞ր բնաւ իցէ երկբայել յայսպիսում իրի կամ անպարտ զանձն համարել, մինչ՝ թէ էր հնար՝ զամենեսին իսկ ի դէպ էր արկանել ընդ քաղցր պարտուքս, որ ի բարձրութիւնս անսահմանս վերացւոցանէ զմարդ եւ գերազանցել տայ քան զանձն։ Չիցէ՞ անմտութեան զգերագոյն եւ զիսկական բարի առ ձեռն ունելով՝ թողուլ դառնալ ի փոքրն եւ ի նուազ. ուր, զի եւ միանգամ մտելոցն յայս վիճակ՝ ոչ է մարթ, առանց անձինն եւ Տեառն մատնութեան՝ ելանել արտաքս։ Քա՜ւ այս առ ի մէնջ, Եղսարք առաքինասէրք. այլ եւ գոհացողք եղեալ ի վերայ սակաւագիւտ շնորիս՝ զոր ընտրեցաք եւ ընկալաք, գուն գործեսցուլ ի շահ արկանել եւ ընդունել զխոստացեալ բարիսն։ Յուշ լիցի մեզ հանապազ, զի առ մեծ ինչ եւ կարեւոր կարգեալ կամք յերկրի, եւ հարկ իմն ի վերայ կայ մեզ մեծս լինել, կամ ընդ երկրաւ, որ քա՜ւ, մի՛ լիցի, անկմամբ եւ կորստեամբ, եւ կամ յերկինս, վայելչապէս կատարելով զպաշտօն մեր եւ զբաստ։ Զի այն Աստուած որ զգեցոյց արարածոց իւրոց վայելուչ կերպարանս զանազանեալս, փառս լուսոյ աստեղաց՝ առաւել քան զառաւել, եւ բազմահոյլ դասս հրեշտակաց կարգեաց վերագոյնս քան զիրեար, նոյն հաճեցաւ եւ ի մարդկանէ կազմել դասակարգս ընտիրս, այնքան առաւելեալս մի քան զմի՝ որքան մերձագոյնք իցեն ինքեան։ Եւ ոչ լոկ ի յերկինս անդ եւ ի հանդերձեալսն, այլ եւ յաստիսս, ի տնտեսութեան եկեղեցւոյ իւրում, որպէս ուսուցանեն վեհք ի վարդապետաց, (Օգոստ. – Բարսեղ – Նազիանզ. – Եւսեբ. ) ի ի զանազանեալ աստիճանս դասուց մարդկան՝ գլուխ ամենեցուն զքահանայս կացոյց. եւ զուգակից կամ մերձաւոր նոցին զմիանձունս եւ զկուսանս։ Իսկ մեր զերկոսին եւս զայսոսիկ ունելով վիճակս, ի կրկնապատիկ իմն բարձու կամք. զոր ոմն ի զգօնիցն՝ հաւասար կոչէր մարտիրոսութեան, եւ երկարութեամբ՝ առաւելեալ իսկ. եւ այլ ոմն (Ս. Բեռն. ) զվիճակակցացս ասէր ստուգիւ գտիչս միայնոյն մարգարտին գեղեցկի. եւ այլ ոմն աստուածս մարմնազգեացս անուանէր։ Այլ ընդէ՞ր զվեհսն եւ զխորատեսս ի վարդապետաց ի վկայութիւն առնում. յանդիման կացցեն մեզ եւ անգամ թանձրագոյնքն եւ վրէպք ի լուսոյ քրիստոնէութեան. առ որս, գիտեմք ի դպրութենէ պատմութեանց, եթէ ո՞րքան պատուելիք են պաշտօնեայլ սնոտի կրօնիցն, եւ զիա՜րդ նուիրականք եւ սրբազանք համարին։ Ծանօթ է պատիւ եւ վարկ Ղեւտական քահանայութեան, մանաւանդ զգուշութիւն քահանայապետին, որ մի անգամ միայն ի տարւոջ մտանէր ի ներքին խորան սրբութեանցն, եւ այն երկար պատրաստութեամբ զոհիւք եւ ողջակիզօք եւ պէսպէս հրահանգօք, եւ ի վեր քան զնոսին յուշի ունելով զտիրական հրաման, «Սուրս եղերուք, զի ես սուրբ եմ». զորով թէ իշխէր ոք զանց առնել եւ անպատրաստ յանդգնել մատչել ի սեղանն սրբութեան, կամ հուր ցոլացեալ անտուստ ծախէր զնա, կամ սուր սրտմտութեան Տեառն հարկանէր զնա, որպէս զՈփնին եւ Փենեհեզ, կամ երկիր ընդ ոտիւքն պատառեալ կլանէր որպէս զԴադան եւ զԱբիրոն։ Եւ սակայն որպիսի՞ ինչ էր այն ամենայն սրբութիւն, որպիսի՞ «խորան ժամանակին»։ Վէմք երկու գծեալք պատուիրանօք Աստուծոյ, սակաւ մի մանանայ ոսկի սափորով, գաւազան մի ընկուզի ծաղկեալ երբեմն սքանչելեօք, բաղարջ եւ նաշիհ, ե»ախայրիք կալոյ եւ հնձանի, զոհարանք՝ զզուելիք ըստ բնութեան, զի արիւն եւ ճենճեր բերէին, եւ որ ինչ ըստ սոցին սակի. եւ եթէ այլ ինչ սպասք էին եւ զգեստք ի պատուական նիւթոց, սակայն ոչ ինչ սուրբ եւ մեծ ի բնէ, այլ մեծութեան եւ սրբութեան իմիք նշանակ։

Իսկ մերս որպիսի՞ խորան եւ սեղան. որպիսի՞ մանաւանդ պատարագ եւ զոհ. ո՞րքան նուաստ եւ փանաքի տեսլեամբ, այլ քանիօ՜ն վեհագոյն, սրբագոյն եւ սարսափելի իսկ։ Զի ոչ միայն առ ծանօթացեալն էութեամբ եւ անձնաւորութեամբքն Աստուած մատուցանի, այլ Աստուած ինքն մատուցանի. Աստուած զուգեալ անեղական էութեամբն եւ եղանակաւ՝ մարդկայնով բնութեամբս. պատարագ ամենահրաշ. զորմէ ճառել իսկ ի ժամուս՝ ոչ այնքան արտաքոյ առաջակութեանս վարկանիմ՝ որքան ահեղ եւ տագնապեցուցիչ գտանեմ։ Եւ եթէ հարկ իցէ զեւս եւս ճշմարիտն ասել, ոչ այնքան ի զոհէ աստի եւ ի մատուցելոյն սոսկամ եւ սարսեմ, որքան ի մատուցողէս եւ պաշտօնէէ։ Բաբէ՜, որպիսի պատարագ եւ որպիսի՞ պատարագիչ. ո՜րքան մեծ խորհուրդ եւ ո՜րքան փոքր խորհրդածու. ո՜րպէս ստուգիւ աստանօր յայտնեալ խոհականն սրբութիւն սրբոց. եւ զիա՜րդ կատարող խորհրդեանն մերձեցող յանմերձենալին՝ ոչ միայն թերի սրբութեամբ, այլ գուցէ եւ լի պղծութեամբ։ Եւ ո՞չ սիրտ իմ բաբախեալ դրդիցէ աստանօր հծծել, «Միթէ ե՞ս իցեմ, Տէր», պաշտօնեայն քո եւ քահանայ, ե՞ս ընտրեալն ի քաւել զմեղս ժողովրդեան եւ զանգիտութիւն, որ գիտութեամբ իսկ գթեմ ի մեղս։ – Ո՜հ, եթէ մարգարէն քո մաքրակենցաղ եւ վառեալ աստուածային նախանձուդ, կայծի միոյ ստուերական սաղանոյդ հրեշտակային ունելեօք մատուցելոյ՝ անարժան զինքն համարէր եւ խորշէր, թէ «Ես այր տառապեալ եւ պիղծ շրթունս ունիմ». ինձ զի՞նչ մնայցէ գոչել՝ առաջի այնքանոյ հրեղէն աստուածութեան, առ որ Սրովբէք անգամ չիշխեն կալ հոլանի երեսօք. ինձ ո՞ւր կայցէ թաքչել եւ սաքրել։ – Եւ ոչ ուրեք. զի թէ Եսայիաս զփախչելն ինչ թելադրիցէ պատկառանօք, Դաւիթ՝ զամենայն ճանապարհ ինձ փակեալ ցուցանէ. «Յերեսաց քոց ես յո՞ փախեայծ, զի թէ ելանեմ յերկինս՝ անդ ես. եւ եթէ իջանեմ յանդունդս, կամ եթէ ի ծովս եղեց ապաստան, եւ եթէ մինչեւ ի դրունս սանդարաց իջանիցեմ, եւ անդ մերձ ես»։ Չիք հնար զերծանել յաղեղ աստուածութենէ աստի բայց եթէ խոնարհ խոստովանութեամբ եւ երկրպագութեամբ անկանել ի ձեռս նորին. յայն՝ որ բարձեալ բերէն զկրկին հատուցմունսն, զվարձ փութացն եւ ժրից, եւ զպատուհաս յուլացելոցն եւ յոռացելոց. եւ չիք որ վրիպիցի յանաչառ եւ յանկաշառ ատենէ անտի նորա. մանաւանդ որ յայսքան մեծի պատուի իցէ, եւ յայսպիսի վայելէ սեղան զօր հանապազ. զի որում շատ տուաւ՝ շատ եւ առաւել եւս պահանջեսցի։

Զայսոսիկ խորհելով՝ զարհուրէին եւ սուրբք, եւ արթունք եւ պատրաստք կային առաքինիք. քանզի թէպէտ եւ գթած եւ ամենողորմ է Տէր, այլ եւ նախանձոտ եւ վրէժխնդիր սրբութեան իւրոյ. եւ զհզօրս հզօրագոյնս դատէ. ճրագաւ քննէ զԵրուսաղէմ, եւ փայլատակամք զՍիոն. եւ որպէս ինքն Սրբութիւն Սրբութեանց կոչի՝ սուրբս պահանջէ եւ պաշտօնեայս, եւ ոչ վարկպարազի սուրբս, եթէ օրէն իցէ այսպէս ասել։ Ո՜ ի թիւս աշակերտաց մեծի առաքելոյն՝ ազնուագոյն եւ սրբագոյն եւ սիրելի նմա քան զորդեակն իւ զՏիմոթէոս, զորմէ այնքան խանդաղատանօք եւ գովութեամբ գրէ. եւ ահա յոլովից ի մեկնչաց գրոց հաւանութիւն է եթէ նա ինքն Տիմոթէոս էր հրեշտակն այն եկեղեցւոյն Եփեսացւոց սակաւ ինչ թուլացեալ յառաջին պնդութենէ. եւ թէպէտ էր եւ վկայիւր ի Դատողէն անգամ՝ վաստակաւոր եւ համբերող. այլ զի ոչ բառնայր զչարն ինչ յայլոց յինքն հաւատացելոց, եւ չտեսանելոյն իմն առնէր զկեղծաւորեալսն բարի անուամբ եւ զվրէպսն ի բարութենէ, Տէրն՝ զայն նմա թուլութիւն եւ անկումն սիրոյ գրէր, «Զսէրն քո զառաջին՝ թողեր – ասէ – անկար. ապաշաւեա, եւ զառաջին գործսն քո արա. ապա թէ ոչ՝ գամ ես վաղվաղակի, եւ շարժեցից զաշտանակս քո ի տեղւոջէ իւրմէ»։ – Սմին նման սպառնալիք պակուցողականք են եւ առ այլս ի հրեշտակաց եկեղեցեացն, յորս ակնն անաչառ նշմարէր թերութիւնս առաւել կամ նուազ. եւ հուսկ բնաւից եօթանեցուն՝ գայր հրեշտակ եկեղեցւոյն Լաւոդիկեցւոց, այն որ ոչ ցուցտն էր եւ ոչ ջերմն, այլ գաղջ եւ զզուելի ի ճաշակ Տեառն։ …

Եւ որպիսի՞ք արդեօք իցեմք եւ մեք, եղբարք, յաչս քննողին։ Իցե՞ս դու ջերմն. չիշխես ասել Այս. – իցե՞ն ցուցտ. – խորշիս եւ զայդ վկայել զանձնէ։ Իսկ զի՞նչ ապա իցես, եթէ ոչ գաղջ։ Հրեշտակ ես եւ դու, թէպէտ եւ չիցես կարգեալ տեսուչ եկեղացւոյ միոյ, այլ զմեծագոյն կատարես գործ եկեղեցւոյ՝ զպատարագն, պաշտես յաճախ եւ զայլ խորհուրդս։ Հրեշտակ ճանաչէ զքեզ եւ աշխարհիկն՝ ի տեսանել զձեո կարգիդ, որ ի տաճարին եւ որ արտաքոյ. հրեշտակ զքեզ կանխաձայնեաց մարգարէն, Քահանայ՝ Հրեշտակ Տեառն ամենակալի է. եւ քահանայ՝ ոչ եւս մովսիսեան՝ այլ Յիսուսեան։ Իսկ որպիսի՞ վարս, կամ գործս վայել է ունել նորոյ օրինացս քահանայի. բայց եթէ հրեղէն գոլ մաքրութեամբ. անքուն՝ մտացն զգաստութեամբ. միշտ պատրաստ ի միջնորդութիւն ընդ Աստուած եւ ընդ մարդ, եւ պատարագաւ եւ քարոզութեամբ եւ աղօթիւք եւ ներքին նուիրմամբք։ Հրեշտականալ արժանի է քեզ հանապազ տեսութեամբ երեսաց Հօրդ յերկինս, եւ զորդւոցն յերկրի, զաղերս եւ զաղէտս սոցա վեպացուցանելով առ նա, եւ զգութ զքաւութիւն զպէսպէս շնորհս նորա իջուցանելով ի վերայ սոցա։ Հրեշտակ լինել անկ է քեզ ի սպասու պաշտամանցդ, եւ ի փառաբանութեան. Հրեշտակ լինել հեզութեամբ եւ քաղցրութեամբ. չ խռովել եւ ոչ խռովիլ կրիւք կամ բանիւ. Հրեշտակ լինել անձանձիր վաստակօք, բանիւ եւ գործով, յօգուտ ժողովրդեան եւ անձինդ գլխովին։ Հրեշտակ լինել բազում անգամ եւ լռութեամբ եւ խորհրդապահութեամբ, զգուշանալով րանց բերանոյ։ Հրեշտակ լինել պարկեշտ շարժմամբ եւ նազելի գնացիւք, եւ համօրէն կերպարանաց հանդարտութեաբ, ի շինութիւն՝ եւ լսողաց եւ տեսողաց։ Հրեշտականալ, միով բանիւ անդլակի սիրովն եւ զմայլմամբ յԱստուած. զի եւ այս իսկ է մեծ հարկ պաշտաման նուիրական անձին, եւ կրթութիւն մշտնջենաւոր, իբրեւ նախերգանք իմն հանդերձելոյ եւ մշտնջենաւորի սպասաւորութեան մանաւանդ թէ արքայութեան՝ յօթեվանս Հօրն։

Զայս բողոքեն եւ պահանջեն ի մէնջ անդուլ եւ խօսունք եւ անխօսունք։ Խօսունք նժդեհակիցք մեր աշխարհիկք, գերագոյն քան զիւրեանց վարս անկ ունելով առ ի մէնջ եւ գնացս անխոտորս, եւ զգալի իմն կերպարանս անտեսանելւոյն Աստուծոյ՝ զոր քարոզեմքս, – անխօսունք, ձեւ եւ չափ բնակութեան մերոյ, տարազ զգեստուցս, արտաքոյ պատանատիպ սգատեսակ, իսկ ի ներքս ի տաճարին՝ պճնեալ եւ պճղնաւորեալ քան զԱհարոն, ի զարդ փեսայի եւ հարսին, օրինակ Քրիստոսի եւ Եկեղեցւոյ նորնա. օծումն գլխոյ մերոյ՝ յոր կրեմք զխոյրն պանծալի. օծումն ձեռացս՝ որով համարձակիմք հպիլ յանմատոյցն Սերովբէից։ Եւ համօրէն իսկ եւ Խորհուրդն մեծ, եւ ժամք աղօթից, ընթերցմունք եւ խոկմունք հոգեւորք, կատարմունք եւ յիշատակք տօնից, ընդունելութիւնք նորընծայից եղբարց յուխտ կրօնիս (կամ յաստիճան քահանայութեան), եւ որ այլ սոցին նմանք, (հանդերձ տարեկանաւս այսու հոգեկրթութեամբ). այս ամենայն մերձ ընդ մերձ յիշեցուցանեն եւ պահանջեն ի մէնջ զսրբութիւն վարուց։ զնուիրումն բովանդակ զօրութեանց մերոց առ Աստուած, եւ համառօտ ասել՝ զկատարելութիւն՝ ըստ Հօրն երկաւորի։ Եւ այսոքիւք ինքն Հայր՝ ոչ միայն պահանջէ զմեզ ինքեան նմանողս գոլ, այլ եւ նոքիմբք հնարս գործէ մեզ եւ աղագս կատարելութեանն պահանջելոյ. առ որ դարձցի արդ բանս եւ ունկնդրութիւն Եղբարցդ։

Բ. Քաղցր եւ գեղեցիկ անունն որով յուսադրեցաք կոչել զԱստուած Հայր մեր, թէպէտ եւ բարձր եցոյց մեզ ճանապարհ առ ինքն վերելից, ոչ լոկ մաքրութեամբ այլ եւ կատարելութեամբ, նոյն ինքն դարձեալ չիւրէ մեզ զճանապարհն եւ ելի աղագս գործէ՝ որոց կամիցինն յօժարութեամբ հետեւել. քանզի ամենեւին հայր է, այսինքն է՝ ամենեւին գթութիւն եւ բարութիւն. թէպէտ եւ սուր ունի ի բերանի սրեալ եւ հատու, եւ այնու ի քննութիւն մտանէ հրեշտակաց իւրոց կարգելոց յեկեղեցւոջ, այլ եւ ի ձեռին ունի պսակս եւ զփայտ կենաց, եւ զփականս՝ որով բանայ զդուռն ողորմութեան, «եւ ոչ ոք կարէ փակել»։ (Յայտն. Գ. 7. 8)։ Թէպէտ եւ տէր եւ դատաւոր անաչառ, այլ միշտ հայր է, ցորչափ գոյ ժամանակ որդիութեան, եւ զի այնու կոչմամբ ուսոյց մեզ Քրիստոս անուանել զնա, յայտ ուրեմն զի հայրութեամբ՝ առաւել քան այլովք իւիք յատկութեամբ վարի Աստուած ընդ մարդիկ. քանզի նա արար զմեզ եւ «գիտաց զստեղծուածս մեր, զի հող եմք». եւ ոչ այնքան արարչագործութեամբն կամ այլով իւք սքանչելի եղեւ՝ որքան փրկագործութեամբն։ Վասն այնորիկ եւ ի սաստկապահանջ քննութեան անդ հրեշտակացն եկեղեցւոյ, ի կշտամբելն եւ ի յանդիմանել, յիշէր եւ զմիոյ միոյ ի պարտաւորացն յառաջին գործսն ինչ բարիս եւ յիշեցուցանէր նոցա. ումեմն յաշխատանսն եւ զվիշտս զոր կրեաց վասն անուանն իւրոյ. այլում՝ զհաւատարմութիւնն ի միջի անհաւատարմաց. միւսում զպահելն մասն յառաջնոյ զօզրութեանն եւ զպատուիրանաց. որք՝ թէպէտ եւ չէին բաւականք յարդարանալ գլխովին յահեղն ատենի, այլ եւ ոչ անբաւականք ի շարժել զնոսա ի զեղջ եւ ի դարձ, եւ զԱստուած ի գութ եւ յողորմն։ Որպէս զի եւ առ յետնագոյնն ի նոսին առ գաղջն եւ զզուեալին Լաւոդիկեցի, զոր եւ կոչէ «Ողորմելի եւ հէգ եւ աղքատ, մեր եւ կոյր», թելադիր լինի գթութեամբ, մինչչեւ եւս է փակեալ ողորմութեանն դուռն, զոր եթէ միանգամ «փակէ եւ ոչ ոք է որ բանայ». եւ խրատ տայ նմա գնել այնուհետեւ «ոսկի փորձեալ ի հրոյ, զի մեծասցիս», ասէ. ժիրաժիր գործս առաքինութեան, ճգունս եւ վաստակս. եւ գնել «հանդերձս սպիտակս զի զգեցցիս, զի մի՛ երեւեսցի անվայելչութիւն մերկութեան քո». այսինքն է սրբել զանձն ապաշխարությամբ, եւ զգենուլ զմաքրութիւն սրտի եւ զգուշութիւն զգայարանաց. եւ ի վերայ այսոցիկ, «Դի՛ր դեղ յաչս քո զի տեսցես». այսինքն է զգաստութեամբ ի միտ առնուլ զբանս սուրբս, կանխել ի խոկմունս հոգեւորս, քննել զպարտս պաշտամանն, եւ այնպէս ուղղել զգնացս վարուցն։

Աւադիկ երրակի դեղք եւ հնարք ուղղութեան վարուց եւ հնարք կատարելութեան առաջադրեալք մել ի խրատուս յայսմ. ստանալ գործս բարիս՝ օրինակեալս յոսկին փորձ. սրբել ապաշխարութեամբ զաղտս, օրինակեալ ի հանդերձն սպիտակ. եւ ի մտի ունել զեբանս Աստուծոյ եւ զկարգս վիճակին օրինակեալ ի դեղ աչացն։ – Նախ, ձեռն ի գործ արկանել ըստ կոչմանս մերոյ, զի ի գործ եւ յաշխատութիւն եկաք եւ ոչ ի հանգիստ յուլաբար. ի պաշտել ծառայաբար, եւ ոչ յառնուլ պաշտօն տիրաբար. զի թէպէտ եւ բազում մասամբ անդորր է մեզ վիճակս, այլ ունի եւ հարկ իսկ է ունել զգործ եւ վաստակ իւր. եւ ոչ դրախտն փափկութեան ձրի տուաւ երջանիկ նախամարդոյն, այլ գործել զնա եւ պահել։ Կամ փափկութիւն կայ եւ մեր առաջի ի շնորհաւոր վիճակիս. այլ զի արտաքոյ դրախտի ծնեալ է մեր, կարեն փափուկքն առիթս մեզ լինել պղերգութեան եւ անկման, եւ ի քաղցրութենէ դառիցն արտաբերիլ, վասն որոյ հարկ է տաժանիլ քրտնիլ. եւ կամ դժուարին եւ առապար է մեզ շաւիղս. ապա բազում ժրութիւն եւ անդուլ ջանք պիտին առ ի դիւրել եւ հարթել, եւ անսայթաք առնել ճանապար ի կէտ ասպարիզին, ի դիտակն կրօնաւորութեան եւ քահանայութեան մերում։

Երկրորդ հնարք, ճանաչել զսղալանս եւ զմեղանս մեր, եւ հանապազ իսկ յիշել զմեծամեծսն, զի խոնարհեսցին գլուխք մեր անզգայութեամբ ընդվզեալք. տեսցուք զանվայելչութիւն մեր ներքին, եւ թողեալ զդատելն եւ հետազօտել զայլս՝ փութասցուք գնել ժտութեամբ զհանդերձն մաքրութեան՝ զսպիտակացեալն արտասուօք եւ ապաշխարութեամբ, եւ եթէ աղքատք եւ գծուծք՝ գէթ մի՛ երեւասցուք յաչս Աստուծոյ մերկք եւ զազիրք։ Յիշեցուսցէ եւ արտաքինս այս սքեմ մեր սեւաշուք, զի առանց ներքնոյն այնորիկ զղջականի եւ քաքրական՝ սոսւ յանդիմանութիւն եւ դատախազ լիցի մեզ. եւ յօր ըստ օրէ արկանել մեր զանձամբ յիշեսցուք զի օրինակ եւ կարապետ է յետին պատանացն. եւ որպիսի՜ չար կեղծաւորութիւն իցէ՝ երեւեալն յաչս արտաքնոցն՝ մեռելակիր, եւ ի ներքուստ կենդանի գոլ ախտից, կամ ըստ Տեառն բանի՝ գերեզման բռնեալ՝ լի ներքին անմաքրութեամբ թերեւս մարդկան հաճոյատեսիլ՝ իսկ Աստուծոյ գարշելի եւ մերժելի։ Ո՜հ, որքան առաւել կենդանի է մարմին՝ այնքան նուազեալ հոգւոյն կենդանութիւն։ Քաղցրասցին մեզ այսուհետեւ թեթեւ եւ սակաւ ժուժկալութիւնքն սահմանեալք, անհաճոյքն ինչ բնութեանս եւ համարեալ դժուարինքն. զրկմունքն ինչ սփոփանաց եւ զբօսանաց, չունելն առ ձեռն որոց բաղձայ անժոյժ եւ անյագ սիրտս այս. նուազութիւնք ինչ պիտոիյց եւ պարէնի, անհամութիւն ոգեպահիկ թոշակին, ճշդութիւն ժամուց քնոյ եւ հանգստեան, օտարութիւն ի տեսարանաց աշխարհի, յընտանեաց եւ ի սիրելեաց, եւ որ այլ սոցին նմանք. որք եւ, ամաչելով ասեմ, փոքրոգի եւ դիւրատար իսկ կանոնեալ են ի մերումս կրօնի քան առ բազումս ի միանձնական կարգաց, որոց փոխան թերեւս արժան էր յաւելուլ մեզ զկամաւորն։ Իսկ եթէ զանգիտէ ոք ծանրացուցանել զկարծեցեալ լուծն՝ պատկառանօք մաղթիցէ զօրհանապազ զ«թեթեւացո զքաղցր լուծ քո զոր եդեր ի վերայ մեր». եւ ծանիցէ թէ քանի՞ վատութեան եւ ամօթոյ գործ է եւ այնքան փոքու բեռին թօթափող լինել, եւ այնքան քաղցր քրիստոսեան ձեռակերտի լծընկէց։ Իսկ եթէ ուրուք բազում անգամ ստունգանեալ իցէ եւ ելեալ ըստ օրէնս կարգին եւ վիճակին՝ ամենեւին իսկ պարտ եւ պատշաճ է ոչ միայն զօրինադրեալսն անվրէպ ունել, այլ եւ անհրաժեշտ համբուրել զդառնութիւն կամաւոր մեռելութեանց եւ զղջմանց. «Արդ ապաշխարեա, ազդէ քննողն, ապա թէ ոչ՝ գամ վաղվաղակի, եւ պատերազմեցայց սրով բերանոյ իմոյ»։ Ո՜վ սուր սոսկալի, ո՜վ վաղվաղ եւ յանկարծահաս գալուստ դատողին եւ հատուցանողի։

Երրորդ հնարս ուղղութեան եւ կատարելութեան տեսաք զդեղ սրատեսութեան աչաց հոգւոյն, որ են ըստ իս, աստուածային բանք եւ գիտութիւնք, որք եւ ի սեփական վիճակ պաշտամանս մերոյ պատշաճին, զոր եւ արժան էր մեզ ստէպ յեղյեղել՝ որպէս զհաւատն զոր զօր ամենայն ասեմք ի պատարագի. եւ առ այս՝ ի բազում կրօնս միանձանց օրինադրեալ է ամի ամի ընթեռնուլ ի ժողովի զսահմանս եւ կանոնս Ուխտին իւրեանց։ Յայս սակս կարգեալ են եւ Աստուածաշունդ մատենից ընթերցմունք ի սեղանատան եւ հոգեխօսիկ գրոց յիւրաքանչիւր խցկունս, զի միոյն հրապարակաւ լուիցուք որպէս յաստուածուստ քարոզութեան, եւ միւսում իբրու առանձինն եւ միայն ընդ միայնոյ խօսելոյ Աստուծոյ ընդ հոգւոյ, Հօրն ընդ որդւոյ, փեսային ընդ խօսեցելոյն նմա յերկրի, զի հարսնասցի յաւերժաբար ի յերկինս, Ո՜վ ցանկալի ձայն՝ որոց իցեն տէրունական ականջք լսելոյ. ձայն՝ զոր շատ իսկ կարող են խափանել ձայնք աշխարհիկք, ընթերցմունք, լուրք եւ տեսութիւնք վայրապերք, ուսմունք եւ պարապմունք՝ թէ ոչ իսպառ անպիտանք՝ այլ եւ ոչ շատ պիտանացուք եւ պատշաճք մեզ. ձայն, որոյ լռութիւն զթմբրութիւն գուշակէ հոգւոյ, զօրհաս եւ զմահ գլխովին։

Այնմ ձայնի կցորդ են եւ օրինադրեալ ժամք աղօթից ի վաներս, եւ տօնախմբութիւնք միաբանականք. յորս՝ որպէս ի Վերնատանն՝ սիրէ Հոգին սուրբ իջանել ի վերայ միանգամայն ժողովելոցն, եւ բազում անգամ թափուր թողու ի շնորհացն՝ զհեռացեալսն ի միաբանութենէն եւ ի ժողովոյ սահմանեալ ժամուց։ Քանզի այլ են աղօթք զոր պատուիրեաց Տէր առնել մեզ դրօք փակելովք եւ յամենայն ժամանակի, եւ ա՛յլ կանոնեալքն միաբանականք։

Թողից ասել, զոր վայել իսկ էր մանաւանդ երկարօրէն քննել եւ ճառել, զհնարս կատարելագործութեան անձին՝ ի ձեռն սրբոց խորհրդոց եկեղեցւոյ, յորս եւ յաճախապէս տուեալ է մեզ վայելել, ունողացս զկնիք քահանայութեան. որոց համարձակութիւն է, ոչ միայն առանձինն առաջի Աստուծոյ այլ եւ ստէպ «Խոստովան լինել միմեանց զմեղս մեր», որպէս եւ առնեն բազումք եւ տամք առնել մերոց աշակերտաց նորընծայից, եւ թերեւս վարջանամք քան զնոսա յայսմանէ բազմօգուտ եւ զօրաւոր հնարից ուղղութեան եւ կատարելութեան, եւ կամ անբաւական քննութեամբ խղճի մտաց եւ սրտի զղջման. որով եւ ոչ յառաջեմք ի լաւութեան, գուցէ եւ յետնեալ եւս գտանիցիմք։ Աստի յաճախ պատահէ եւ անզօրութիւն ամենազօր եւ հրաշափառագոյն հնարից սրբութեան եւ կատարելութեան՝ զոր զօրհանապազ ի կիր առնումք, եւ որ կարէ զբովանդակ դիումն մեր յամբոկ հանել. զմեծէ եւ զսրբոյ Պատարագէն ասեմ, որ ինքն ծայրագոյն կատարելութիւնն է գործոց ի վերայ երկրի, եւ մեծագոյն ի սքանչելիս որ կատարեցաւ եւ կատարի ի մեր իսկ ձեռս. եւ որոյ միանգամ իսկ մատուցումն բաւական էր, ըստ սրբոց Հարց, զաշխարհս համօրէն մաքրել եւ սրբել, թող թէ զմի անձն մատուցողին։ Եւ մեք ո՞րպէս, զիա՞րդ արդեօք մատուցանեմք զայսպիսի խորհուրդ. ո՞րչափ օգտեցուցանեմք եւ ո՞րչափ ինչ օգտիմք. զի՞նչ կատարեմք եւ ի՞բր կատարելագործիմք։ Թողից զայս յանձնիւր քննութիւն ուշով եւ պարապով, շատ համարեալ միանգամ եւս յիշեցուցանել՝ զի յոյժ զօրաւոր հնարքեն այս առ դիտեալս մեր գործ, այն է կատարելութիւն մեր եւ արժանաւոր որդիութիւն Հօրս երկնաւորի, որում նուիրեմք այգու այգու զՄիածին նորա զենեալ ի ձեռին մերում, եւ հանգուցանեմք իբրեւ զկնիք սիրոյ եւչ լոկ ի վերայ այլ եւ ի մէջ սրտի. իցի՜ւ թէ որպէս յիւրում տաճարի սրբոյ, եւ ոչ որպէս ի վերայ գերեզման հնոյ։

Թողից յիշել եւ զայլ պէսպէս հնարս ուղղութեան եւ կատարելագործութեան, զոր քաջ քան զիս գիտեն Եղբարքդ պատուականք, եւ զոր դիւրին է ուսանել ի հոգիախօս գրենոյ. այլ ոչ լռեցից զսեփականագոյն մեզ պարգեւեալ հնարս, զՊահպանիչ Որդեգրեացս զԿոյսն ամենասուրբ, անկանելով յոտս նորա եւ աղերսելով. Ո՜վ ամենասրբուհի կոյս, որում ոչ բաւէ բան բերանոյս եւ ազդումն սրտի, յորժամ ի յիշումն գաս առաջի այսքանոյ սրբոյ եւ մեծի խորհրդոյ, միածնի քո եւ Միածնի Հօր յաւիտենականի, պատարագելոյ վասն մեր մեղաւորաց, եւ ի ձեռս մեր՝ այլոց մեղաւորաց. յորժամ կամքս առաջի սեղանոյն իբրեւ կատարիչք մեծի զոհին հաշտութեան, եւ զքեզ իբրեւ անհամարձակ զոք առ ի կողմանէ տեսանեմք կացեալ, որպէս երբեմն առ ոտս խաչին գերունակ օրինակաւ քահանայագործող եւ նուիրող, յանճառդ մաքրութեան, յանհասանելի ցաւսդ եւ յանբաւ սէր սրտիդ։ Այլ առ վայր մի անտեսողք մերումս անարժանութեան, եւ սքանչացողք քումդ արժանաւորութեան, աղաչեմք զքեզ եւ այժմ ի պահուս՝ յորում խորհրդածէաք զպարտս որդիութեան մերոյ առ Հայրն երկնաւոր, աղաչեմք զքեզ՝ որ յետ նորա երկրորդդ ես ծնող հոգւոց մերոց եւ մայր համատարած. աղաչեմք զքեզ, երդմնեցուցեալ ի հաճութիւն այնորիկ՝ որ առաջին յարարածս իւր ծանեաւ եւ արար, եւ եղեր նմա Դուստր եւ Հարսն եւ Մայր. միջնորդեա դարձեալ քո սուրբ եւ ամենազօր խոնարհութեամբդ եւ գթութեամբ, զի եղիցուք եւ մեք, թէ ոչ արժանաւորք այլ եւ ոչ անարժան քեզ որդեգիրք, եւ Հօրն երկնաւորի որդիք, որդւոյ քո եւ նորա՝ եղբարք եւ ժառանգակիցք. հեղմամբ ի մեզ շնորհաց փառակցի նոցուն Հոգւոյն սրբոյ՝ որ ի քեզն հովանացաւ անմեկնելի, եւ արար զքեզ հովանի մեր եւ Պահապան. ընդ որով կեցցուք յերկրի, եւ ընդ նմին՝ անդ ուր եսդ՝ յաւիտեան։