Ը.
ԶԻ ՔՈ Է ԱՐՔԱՅՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԶՕՐՈՒԹԻՒՆ, ԵՒ ՓԱՌՔ, ՅԱՒԻՏԵԱՆՍ, ԱՄԷՆ.

Ա. Արիութիւն. Ուղղութիւն վարուց.

Եթէ չէին այնպէս ահագին սպառնալիք յաւիտենական կորստեան, գուցէ բազմաց եւ ոչ այնքա ցանկալի հնչէին ի սիրտս՝ աւետիք յաւիտենական փրկութեան։ Նա եւ ի կենցաղականս՝ ոչ երբեք այնպէս մեծ ուրախութիւն լինի մարդոյ՝ որպէս ի վայելսն յետ վտանգի մեծի կամ կասկածի վտանգին։ Վասն այսորիկ եւ քաղցրուսոյց վարդապետն մեր Յիսուս՝ թելադրէ յետ մաղթելոյ զփրկելն՝ ի չարէն գոհանալ զՀօրէ, յիշատակաւ անճառիցն բարեաց խոստացելոց. «Քո է արքայութիւն եւ զօրութիւն եւ փառք». զի ոչ միայն փրկէ այլ եւ կեցուցանէ, թագաւորեցուցանէ, եւ փառաւոր առնէ. – Այլ մեզ՝ մինչչեւ ամբարձեալ ի փառս արքայութեանն՝ կայ մնայ հասու լինել եւ Զօրութեան, զոր հրաշալի իմն արուաստիւ եյեռ ընդ նոսին՝ Քրիստոս, իբրու շաղկապ ոչ միայն երկոցուն նոցին այլ եւ բովանդակ աղօթիցն. իբրու այն թէ առ ի խնդրել մեզ յԱստուծոյ Հօրէ զբարիսն եւ առ ուղղել զգործս մեր, կամ վասն պարգեւելոյ մեզ Աստուծոյ զհայցուածքս եւ փրկելոյ ի փորձութենէն եւ ի չարէն, ի դէպ իցէ ուժոյ իմն մեծի եւ կարողութեան։ Վասն որոյ Զօրութիւն աստանօր ոչ զԱստուծոյն լոկ իմանամ, այլ Աստուծով զմարդոյս. զգործակցութիւն սորա ընդ շնորհաց նորին. զի առանց այնր՝ ամենայն զօրութիւն Աստուծոյ ոչ միայն իբրեւ անազդու եւ անպիտան իմն լինի առ մարդս դանդաղ եւ պղերգ, այլ եւ փոխի ի զօրութիւն դժնդակ, զօրութիւն վրէժխնդիր, զօրութիւն կորուսիչ եւ ոչ կեցուցիչ։ Եւ զայս օգտակարագոյն մեզ կարծեմ խորհրդածել՝ քան զահաւոր եւ զամենակալ զօրութիւնն Աստուծոյ, որում ըստ Առաքելոյն եւ դեւք հաւատան եւ սարսեն՝ այլ ինչ ոչ օգտին։ Յամենայն ի յատկութեանց Աստուծոյ մեզ յայտնեցելոց՝ կարծեմ զայս յայտնագոյնս գիտէ ամենայն հաւատացեալ. այլ գուցէ սակաւագոյն գիտիցէ եւ խոկայցէ, եթէ առ ի գլուխ հանել Աստուծոյ զկարեւորագոյն գործ փրկութեան՝ հարկ իցէ եւ իւրաքանչիւր ումեք ձեռն տալ Աստուծոյ, ոչ իսր կարօտի եւ նուազելոյ, այլ զի ինքն մարդն պինդ ունիցի զայն ձեռն, յորմէ դարմանեալ՝ կեայ աստ, եւ որով կարէ կեալ եւ յաւիտեանս. քանզի ըստ գեղեցիկ առածի վարդապետին սրբոյ, «Որ արարն զքեզ առանց քո՝ ոչ կամի փրկել առանց քո»։

եւ ոչ մի ինչ ի բարեաց՝ յորս խորհրդածեցաք յաւուրքս՝ յաջողեսցի մեզ, եւ ոչ ի միոջէ չարէ ճողոպրել կարասցուք՝ առանց զօրութեան։ Ամենայն շինուած մեքենայիւք եւ գործեօք յօրինի. եւ պատերազմն զինուք եւ ռըմբօք մղի. այլ ոչ ինչ յաջողէ կուտելովք զինուք եւ մեքենայիւք՝ եթէ ոչ ձեռն շարժուն վարեսցէ զնոսին. յասակ յաղթ եւ կազմուած գեղեցիկ՝ եթէ ոչ ունիցի եւ զօրութիւն՝ պատկեր է եւ անդրի կամ դիակն պաճուճեալ։ Ըստ այսմ եւ զէն եւ զարդ անձանց մերոց, գրեան վարդապետութեան եւ աղօթից, հրահանգք եւ կրթանք, կանոնք եւ սահմանադրութիւնք, գիտութիւնք հոգեւորք, ծանօթութիւն իսկ սղալանաց մերոց եւ յետամնացութեան, եւ յարգ եւ ընտրութիւն առաքինութեանց. այս ամենայն ոչ ինչ ոչ օգտեսցեն մեզ (զի չասացից թէ եւ ի վնաս իսկ լիցին), եթէ ոչ արիապէս ձեռն ի գործ արկցուք։ Ոչ վայրապար եւ յարտաքնոց եւ ի ներքնոց իմաստասիրաց՝ Արիութիւն ի գլուխ առաքինութեանց կարգեցաւ. իբրու զի նա ինքն է ոյժ եւ մղումն որ զամենայն բազմամասն մեքենայն շարժէ խաղալեօք եւ ճախարակօք, եւ առանց որոյ՝ ամենայն դադարեալ եւ խափանեալ մնայ։ Անգութ կամ անգէտ էր մեքենագործ եւ արուաստաւոր՝ որոյ յարդարեալ զմեծ եւ զանազան գործին՝ ոչ ուսուցանէր եւ զհնար շարժմանն եւ վարման։ Անմարթ էր ուրեմն ամենաբարւոյ արուեստաւորի եւ արարչի մերոյ՝ այսքանեօք պիտոյիւք եւ ծանօթութեամբք յարդարել զմեզ՝ եւ չտալ զօրութիւն վարելոյ յանձինս ի բարի եւ շրջելոյ ի չարէն։ Այն ար արար զքեզ իւր նման՝ ապաքէն հոգւովն արար, քանզի «Հոգին է կենդանարար, մարմինն ինչ ոչ օգտէ». եւ որպէս Առաքեալ պարզէ, Որ ետ մեզ զհոգին՝ նա եւ զառնելն ետ, այսինքն զվարելն հոգւով։ Արդ զի ունիմք յԱստուծոյ մեզ տուեալ զօրութիւն, գէթ զնախկին շարժմանն եւ ի մեր ձեռս է երանգելն եւ յեղանակել, յայս բովանդակեսցին խորհրդածութիւնք կրթանացս, եթէ առանց զօրութեան, կամ որ նոյն է արիութեան եւ ժրութեան, ոչ է մեզ հնար կատարել զընթացս մեր եւ ժամանել ի նպատակն. եւ թէ յի՞նչ կամ յո՞ր կոյս առաւել արժան իցէ մեզ շարժել, դիմել եւ գործել։

Բնութիւն կենաց՝ զոր ուսաք եւ գիտեմք մշտատեւ փորձանս լինել ի վերայ երկրի, յետամնացութիւնս մեր յասպարիզի լաւութեան, խոտորութիւնք ուղղելիք, թերութիւնք լրանալիք, համառօտութիւն սահմանեալ ժամանակի եւ երկարութիւնն զոր պահանջէ գործ կատարեալ, հեշտասիրութիւն կենցաղականիս եւ նրբութիւն արքայութեան երկնից՝ որ ի բռանց միայն կորզեալ լինի, այս ամենայն քաջ իսկ բողոքեն՝ եթէ արիութիւն պիտոյ է մեզ. եւ այնքան առաւել՝ որքան բարձրագոյն ադաւ մեզ կէտ ձկտելի եւ պատուականագոյն պսակ ըմբռնելի։ Վասն այսորիկ որ սկսաւն քարոզել զարքայութիւն երկնից մերձեցեալ, վճռեաց եթէ բռնաբարողաց է այն. եւ Անօթն ընտրութեան, եթէ «Բազում նեղութեամբք պարտ է մեզ մտանել յայն հանգիստ». եւ ամենեքին որք մտինն՝ զսոյն հաստատեցին եւ բանիւ եւ փորձիւ. եւ որոց զհետ կրթեալ է ցանկալի մտիցն՝ հանապազ ի սմին կան եւ տքնին, այսինքն է ի գործել զօրութեամբ եւ ժրութեամբ։

Թէպէտ եւ հասարակաց են օրէնք, այլ եւյ առաւել դասուց ոմանց. զի են իսկ ոչ սակաւ արուեստք եւ գործք՝ յորս նուազութիւն զօրութեան թէ եւ ստգիւտ ինչ ածէ, այլ ոչ իսպառ ի դերեւ հանէ զգործն։ Ոչ այսպէս եւ ի զինուորութեան. զինուորութիւն եւ արիութիւն գրեաթէ համանիշք են. մարտիկ ըստ անուան այլ ոչ գործով՝ ոչ թէ միայն ոչ պսակի, այլ եւ յիւրոց իսկ զինուորակցաց եւ ի զօրավարաց փաշաման կրէ եւ մահու իսկ պատուհաս՝ իբրու դասալիք եւ մատնիչ։ Եմք եւ մեք, Եղբարք, զինուորեալք եւ ճակատեալք, այն զի «զէն զինուորութեան մերոյ ոչ է մարմնաւոր այլ հոգեւոր, առ ի քակելոյ զամուրս բանսարկուին», որպէս խրատեցաք ի յառաջադէմն Պօղոսէ. – է՛ եւ մեր զգեցեալ համազգեստ դասուց, թէպէտ եւ ի ստեւոյ եւ ոչ ի պղնձոյ եւ յարկաթոյ. սպառազինութիւն ունիմք՝ ոչ պաղպաջուն եւ պալարակապ՝ այլ ըստ Եղիայի եւ Անտոնի՝ զնախանձն եւ զսէր առաջնորդին մերոյ, եւ զնորին իսկ զՅիսուսի հոգին եւ հաւատս. զնորին զօրինակ վարուց, զնորին զէն արքունի, զխաչն. «Հայեսցուք արդ ի զօրագլուխն հաւատոց, որ առաջի մեր ընթանայ եւ զհետ կոչէ զկամարարս իւր, զփափագողս եւ յանձնառուս ընտիր կենաց. «Եթէ կամիս, ասէ, կատարեալ լինել… ա՛ռ զխաչ քո, եւ ե՛կ զկնի իմ»։ Ե՛կ զիմ կնի, եւ ե՛կ որպէս զիսս տեսանես, սոսկ թափուր յամենայն երկրաւորաց, պարէգօտիկ մի միայն ունելով, պնդեալ ընդ մէջս, եւ օդս ոտից անպաճոյճս, եւ տես զիարդ փութամ եւ ընթանամ ի գործ եւ ի պաշտօն. ի պաշտել զկարօտեալս, զհիւանդս, զկաղս, զկոյրս եւ զամենայն աշտաժէտս. եւ ի պաշտել զԱստուածն իմ եւ զԱստուածն ձեր, զՀայրն իմ եւ զհայր ձեր. զամենայն երկարութիւնտունջեան շուրջ յածեալ եւ վաստակեալ, նքթեալ եւ ծարաւեալ՝ ի սպասու նոցին կալով, հանդարձ ապաշնորհութեամբ առ ի նոցանէն, եւ նախատանօք եւ հալածանօք. եւ զգիշեր ի գլուխ հանելով յաղօթս առ Հայր։ Եւ դու խնդրեցեր եւ ասացեր. «Վարդապետ, եկից եւ ես զկնի քո՝ յոր վայր եւ երթիցես»։ Ե՛կ, ուրեմն զի չարգելի չմերժեցի զքեզ որպէս զայլս ոմանս. աւադիկ մտեալ իսկ ես ի սահմանս իմ. աղէ փութա, ընթա, յառաջեաց, որպէս եսս եւ իմքս, առաքեալքն իմ եւ աշակերտք եւ ամենայն առաքինագործ քահանայ եւ միանձն, աղօթկեր եւ կուսան, ով հրաժարեալդ յառխարհէ, որ բարձեալդ ես զխաչ ի թիկունս եւ ի ձեռին, եւ կանխեալ ի ճանապարհ նեղ եւ անձուկ, որ տանի ընդ խոչ եւ ընդ խութ, նացանէ ընդ Գեթսեմանի եւ ընդ Գողգոթա, այլ հանէ ի տաճար փեսային եւ հարսին, յարքայարանն վերին։

Յայս արդարեւ ուղղեալ է եւ ժաման առնէ զօրութիւն եւ ժրութիւն՝ զառաքինիս, ո՜վ Եղբարք. եւ ո՜րքան համառօտք են վաստակն եւ ժամանակք, եւ քանիօ՜ն երկար վարձքն եւ փոխարէնք. քանի՜ սակաւ եւ իբրեւ ոչինչ մի ի գին զոր տամք, եւ ո՞րքան սազում եւ անբաւ ստացուածն զոր ընդունելոց եմք։ Եթէ եւ զերկարագոյն կեանս կելով հանապազ վիշտս եւ չարչարանս կրէաք վասն արքայութեանն երկնից, տակաւին ի սպառել նոցին, որ արագ արագ սպառին առ սիրովն. վկայէաք անշուշտ՝ եթէ ձրի ընկալաք զարքայութիւն. եւ պատկառելով ասէաք ընդ աջեայսն, Տէեւր, ե՞րբ արարաք զբարիսն զոր թուես. եւ վասն որո՞յ իրի զայսչափ անչափ եւ անվախճան վայելս շնորհես մեզ։ Իսկ Տէր ոչ այնքան ի գործն՝ որքան ի յօժարութիւն հայի. այն որ գիտէ զստեղծուածս մեր՝ զի հող եմք, եւ չունիմք ինչ յանձնէ, եւ առանց նորա քայլ մի ոտին չկարեմք փոխել ի լաւ անդր, թող թէ զօրութիւն ինչ առնել. զի զինչ իսկ է եւ ջրութիւնս եւ զօրութիւնս մեր, եթէ ոչ ժտել եւ առնուլ ի նմանէ կարողութիւն գործելոյ. այնքան բարերար եւ մարդասէր է Տէր՝ մինչեւ զյօժարութիւնն իսկ եւ զհաւատարմութիւն բաւական համարել առ վարձ եւ պսակ։ «Ծարայ, ասէ, բարի եւ հաւատարիմ, որովհետեւ ի սակաւուդ հաւատարիմ եղեր՝ ի վերայ բազմաց կացուցից զքեզ, մուտ յուրախութիւն Տեառն քո»։ Չասէ մեծագործ, արդիւնաշատ, այլ հաւատարիմ. ոչ զի չիցեն ծառայից Աստուծոյ եւ արդիւնք ինչ, ընդ մերս տեսութեան, քրտունք եւ արեան իսկ հեղմունք, եւ երկարատեւ տոկք վասն Աստուծոյ, այլ զի եւ յայնոսիկ ի Տեառնէ ընդունին զշնորհս համբերութեան. անօգուտ իսկ լինէին ամենայն կիրք եւ նահատակութիւնք եւ մարտիրոսութիւն անգամ եթէ ոչ էին յօժարակամք. եւ «Աստուած է որ յաջողէ զառնելն եւ զկամելն»։

Այսոքիկ եւ առ ի մէնջ պահանջին ըստ մերում չափու վիճակի եւ կոչման. նախ յօժարութիւնն ժիրաժիր, եւ ապա գործն անդուլ. որպէս զի եթէ մարմնով եւ ձեռօք խափանիցիմք ի գործելոյ՝ սիրտն եւ հոգի յար ի շարժման եւ ի կրթութեան կացցեն։ Սակայն անմարթ է մեզ խափանել յամենայնէ. առտնին եւ արտաքոյ կան մեր գործք եւ վաստակք սահմանեալք։ Եթէ առաքեցար հրամանաւ ըստ վանս ուր եւ ուրեք անբաժան ունիս զկրօնաւորութիւնդ եւ զքահանայութիւնդ, որպէս զհոգի ի մարմնոյ. եւ զի ի գործ ինչ որոշեալ ես, ի քարոզութիւն կամ յիրաց ինչ տեսչութիւն, ի դէպ է յայն միայն ունել զուշ մտացդ, ի նոյն վաստակել եւ ի նոյն կանխել, նաեւ նեղութեամբք եւ հալածանօք, եթէ հանդիպիցեն, եւ եթէ ոչ՝ արժան էր ցանկալ նոցին եւ յիշել՝ զի նեղութեամբք խոստացաւ մուտն յընդարձակութիւն Տեառն, իսկ ընդարձակութեան աշխարհիս ելք՝ յանելանելին բանտ։ Վասն որոյ բազում զգուշութեան եւ երկեղի պէտք են որոց առաքինն յաշխարհ. զի մի՛ զոր երբեմն թողաք եւ լքաք՝ անդրէն իբրեւ յանհրաժարելի՝ փարիցիմք. եւ լուացեալքս՝ աղտեղասցուք, ամբարեալքս՝ ցրուեսցուք, լուսաւորքս՝ խաւարեսցուք. եւ որք ի վանսս վաստակեցաք՝ յաշխարհի եւ յընտանիս ըստ մարմնոյ խնդրեսցուք սփոփանս եւ հանգիստ, եւ զանազանութիւնն զայն՝ զոր նախ քան զինչս եւ զդիւրութիւնս ինչ մարմնաւանս անկ էր բացէ ի բաց թողուլ. զի մեծ են եւ ազնիւ միտք եւ կամք քան զինքս եւ զմարմին. ապա զմեծն եւ զազնիւ արժան է նախ նուիրել Աստուծոյ քան զփոքրն եւ զնուազն։ Այնքան սիրէ ոք որքան եւ նուիրէ։

Իսկ եթէ առ տնին վիճակեցաւ մեզ կալ, այսինքն է ի վանս, են եւ ի սմին գործք եւ պաշտամունք առ ի գործել մտադիւր, ժրութեամբ եւ հաւատարմութեամբ. իբրեւ Տեառն եւ եղբարց ծառայելով եւ ոչ անձին կամաց եւ բերմանց. պիտի եւ յայսոսիկ յօժարութիւն, այլ ի վաստակն եւ ոչ ի տեսակ գործոյն։ Գոյ եւ մեզ եւ պարտ իսկ է կատարելագործել զայսոսիկ, որպէս եւ ամենայն արուաստաւորի վայելուչ է ի կատարեալն եւ ի լաւագոյն թեւակոխել. այլ ոչ ըստ օրէնս եւ ըստ պատշաճ կրօնաւորութեանն ելանելով, եւ աշխարհաւան ձեւ եւ զարդ մուծանելով ի պարզունակն յայն եւ յանպաճոյց կարգ, որոյ չիք գեղեցիկ քան զանշքութիւնն շնորհազարդ եւ պարկեշտ, եւ ոչ տգեղ՝ քան յշռայլութիւն, կամ զգձձիութիւն՝ աղքատութեան պատճառանօք։ Այնպէս սուրբ եւ ազնիւ հարկ է լինել ուխտականս աղքատութեան՝ որպիսիք են լծակիցք նորին ողջախոհութիւն եւ հնազանդութիւն. իմա՜ստք հրաշալիք եւ հրեշտակայինք. այլ զի սոքա բազում այն է զի ի միտս անդր եւ ի ներքս ամփոփին եւ արտաքոյ չերեւին, իսկ աղքատութիւն ոչ այսպէս, ապա բազում խոհականութեամբ տնտեսելի է յարդարելի միջակն։

Բայց ի վեր քան զայդոսիկ գոյ մեզ գործ արիութեամբ եւ ժրութեամբ գործելի, եւ առտնին եւ արտաքոյ. յարդարումն ներքին եւ բանական տանս, փոքու աշխարհիս անձնականի, իւրաքանչիւր ոգւոյ, մտաց եւ մարմնոյ. զիւրաքանչիւր զայսոսիկ ըստ իւր ուրոյն պատշաճի հրահանգել եւ մարզել, ոչ առ պատշաճն լոկ այլ եւ առ պատշաճագոյն. ի յառաքինութիւն, ի լաւութիւն եւ ի կատարելութիւն. եւ գնալ ըստ բանի Տեառն գրոյն՝ ի զօրութենէն ի զօրութիւն. – Զմարմին՝ զյետնագոյնն յերիցն զօրութեանց կամ բաժնից էութանս՝ առաւել զրկմամբ կրթել քան լիութեամբ, սանձելով քան թուլացուցանելով. տալ զարժանն յապրուստ, ըստ սահմանեալ ոճոյ, բարեքել ըստ օրինի մաքրութեանեւ առողջութեան. այլ մի՝ բնաւ ի փայլումն եւ ի փափկութիւն մտաբերել, թող թէ եւ ձեռնամուխ լինել, եւ պայծառ եւ սպրկիկ եւ անուշահոտ իբրեւ աշխարհավարս երեւել. առ որս «հոտ անոյշ ի Քրիստոս» հրամայեցաք լինել, աղ համեմտչ եւ լոյս յաշտանակի։ Շատ լիցի սակաւուքս իմանալ զկարեւորս յայսմ մասին, մեծ եւ առաւել ջան եւ գործ՝ որով եւ զօրութիւն պիտոյ է ի յարդարումն մտաց, որ լծակցէն զհոգի եւ զմարմին, ՛ որոյ վասն զամս իբր տասն դաստիարակեմք զխամութիւն հասակիս ի վարժանոցս մեր. – այլ զի՞նչ են այն ամք առ անբաւութիւն ուսանելեաց եւ ի կատարելութիւն ուսելոց. եթէ եւ արտաքոյ վարժարանի յառանձին սենեակս ոչ պարապիցիմք յուսումն կարեւորաց եւ պիտանեաց յայսոսիկ ծախեալ զժամանակն ծախելի, բայց եթէ ոչ յայլ ինչ գործ սիրոյ կամ պաշտաման կոչիցեն հրամանք. եւ մի՝ յայնս ծախել՝ յոր ի հանգստեան կամ ի պարապոյ ասացեալ ժամս եւեթ վայելուչ է դեգերել կամ զբօսնուլ։ Բազում խնամոց կարօտի այգիս մտաւոր. զի կամ խոպանանայ ընդհատ եւ դոյզն մշակութեամբ, կամ ոչ քաջ պտղաբերէ. իսկ ջանիւ՝ ոչ միակ քաջաբեր գործի եւ ազնիւ, այլ եւ առատ։ Միշտ համբակ է մարդս, եւ հանապազ կարօտի մարզել զմիտսն. իսկ մեզ՝ որոց եւ երկրորդ արուեստ եւ վիճակ իսկ են ուսմունք, յայտ է թէ եւ գործ հանապազօր յարդարելի, ըստ յառաջադիմութեան եւ զարգացման գիտութեանց. խոհական ազատութեամբ զհետ կրթելով զնորոյ եւ զհնոյ, եւ մի՛ ի կանխակալսն կառչելով կամ ի շողունսն շլանալով։ Իսկ առ հոգի՝ առաջին եւ մեծագոյն եւ բովանդակ պիտի ժրութիւն եւ արիութիւն. զի ըստ գեղեցիկ տեսութեան Առաքելոյ՝ «Մարմնոյ կրթութիւն՝ առ սակաւ ինչ օգտակար է, իսկ աստուածպաշտութիւն առ ամենայն ինչ օգտակար»։ Զոր օրինակ մարթ է մարդոյ լուղալ ընդ ձկունս եւ ճախրել ընդ թռչունս, այլ տարր եւ գնացք բնական նմա երկիրս է, այսպէս եւ կրթութիւնք մարմնոյ եւ մտաց՝ մի քան զմի մարթունք են եւ վայելուչք, այլ առ ժամանակ մի ունին զպէտսն, իսկ հոգւոյս՝ մնայուն եւ մշտնջենաւոր։ Գիտեմք զի յառաջ քան յայլ ինչ՝ առ ի փրկել զհոգիս եկեալ եմք ի կրօնս յայլս. եւ ոչ միայն առ ի փրկել, այլ եւ ի զարդարել առաւել քան զքաղաքավարեալսն յաշխարհի. որպէս զի ընդ մերումս եւ նոցայոցն փրկութեան լիցուլ պատճառք եւ օժանդակք. – առ որ հարկ է կրկին եւ երեքկին զօրութիւն. մանաւանդ զի ըստ նախակարգեալս բանից՝ ոչ փոքր եւ թեթեւ է գործ՝ քննել զանձն, խլել յչար սովորութիւնս եւ ախտս, տնկալ զբարին եւ աճեցուցանել՝ Տեառն շնորհօք եւ մեր ոռոգմամբ քրտանց։ Եթէ դիւրին է արմատախիլ առնել զմատաղ բոյսս, այլ բազում ջանից եւ ուժոյ պէտք են առ ի զխորարմատսն եւ զհաստաբունս ի բաց կորզել. զունակացեալ եւ հնացեալ ախտս ասեմ, որք եւ վնասակարագոյնք են. զարեւ եւ զանձրեւ շնորհաց՝ ի վերոյ խափանելով, ի ներքոյ զհիւթ երկրին, զկորով սրտի, որով մարթ էր սնուցանել զպիտանիսն։ – Շատ լիցին եւ առ այսպիսի գործ կարեւոր՝ ցայսօր ասացեալքս եւ խորհրդածեալք. բայց մի՛ մոռասցուք, աղաչեմ, զի վասն այսր իսկ մտաք ի կրթութիւն, առ ի ճանաչել զթերութիւնս մեր եւ զկարօտութիւն, որպէս զի ի լրումն եւ յուղղութիւն նոցին վաստակեսցուք արիութեամբ. նախ զգլխաւորն, զչարագոյնն ախտից եւ սղալանաց ի բաց քեցելով, եւ զկարեւորագոյնն յուղղութեանց եւ լաւութեանց ջանալով ստանալ եւ ամրացուցանել ի մեզ։Արժան է մեզ եւ առանձինն խնամով միտ դնել ընկերական պարտուց եւ պատշաճից. զի միաբանակեացք գոլով եւ ոչ առանձնակեացք խրճթաւորք կամ ճգնաւորք, պարտիմք եւ «զմիմեանց բեռն բառնալ», միմեանց լինել ձեռնտու. եւ մանաւանդ մի՛ խափանել զգործ իրերաց՝ որ ըստ սահմանի եւ կարգի իցէ, կամ յոր չունիմք իշխանութիւն լինել ձեռնամուխ։ Զգործ հասարակաց՝ խորհրդով եւ գործակցութեամբ անկ է կատարել. մի՛ ձեռնթափ լինել եւ մի՛ իրահամարձակ եւ ձեռներէր շահատակ. ինքնին իսկ անուն գործոյն՝ զի հասարակաց է՝ յայտ եւ զայս առնէ, զի մեծ եւ ծանր իր է, եւ մեծագոյն ժրութեան եւ ուժոյ պիտոյանայ. ապա ուրեմն արիութիւն եւ միաբանութիւն, եւ երկոքին ի միասին. առանց այսոցիկ զուգութեան՝ ոչ յաջողի գործ կարեւոր հասարակաց։ Բազմաց ի մի վայր եկելոց այլ ձեռնունայն կացելոց՝ ոչ շարժի բեռն, ոչ վարին կառք կասեալք. իսկ բազմաց ձեռն արկելոց զօրութեամբ, այլ ոմանց յայս եւ ոմանց յայն կոյս ձգելոց եւ մղելոց՝ կամ դարձեալ անշարժ մնայ, կամ չարաչար բռնաբարեալ՝ սայթաքի եւ խորտակի, եւ զոմանս եւս ընդ իւրեւ խորտակէ եւ ջախջախէ։ – Որպէս հակառակ է լոյս խաւաի՝ այսպէս եւ անմիաբանութիւն մտաց ընդ միաբանակեայս բնակութեամբ. եւ որպէս կարեւոր են երկու ձեռի առ ի բառնալ զբեռն մեծ, այսպէս եւ սատարութիւն ամենեցուն առ ի բառնալ զհասարակացն բեռն, որ այդու իսկ օրինակաւ՝ գործի փոքրոգի։ Եւ եթէ այս այսպէս ի հանապազօրեայս, առաւել եւս ի յանկարծահաս եւ ի ծանր դէպս պահանջի սերի միութիւն եւ զօրութիւն խոհական։ Բայց եթէ իցեն ի մեզ այլ եւ այլ միաբանութիւնք, որպիսի եւ է դիտմամբ, չգոյ ապա մի միաբանութիւն, զի բազում միութիւնք կաքտումն են միոյն, նմա թագաւորութեանց բաժանելոց ի միումն թագաւորութեան, զոր եւ Փրկիչն վկայեաց անկանգնելի եւ անկանելի գոլ։ Կամիմք միաբանել եւ ոչ կարեմք, եւ գուցէ առաւել եւս տարաձայնիմք, եւ հարկ է այսպէս լինել որոց ի կենդրոնէ անտի միութեան եւ միոյ գլխոյ հեռացեալք առանձինն խորհիցին ճանապարհ ելից հասարակաց կամ առանձինն։ Եթէ եւ տկար երեւիցի կենդրոնն, իսկ ո՞ հաւաստեաց զզօրութիւն բաժանելոցն. առ ո՞ խօսիցի Տէր զպատգամս իւր, «կամ բազուկ Տեառն ո՞ւմ յայտնեցաւ». ուստի՞ յարեաւ մեզ մարգարէ նոր, եւ Հոգի Տեառն յուրմէ՞ վերացաւ եւ յո՞ հագեաւ։ Թուի ինձ, զի եթէ հասարակաց օգտի եւ փրկութեան ցանկամք ստուգիւ՝ նախ մեզ վանականացս հարկ է զառանձնակ խելամտութիւնս, խորհրդակցութիւնս եւ թելադրութիւնս կարճել, եւ միաբանել սերտիւ ի կեդրոն վարչութեանս զօրացուցանել եւ զօրանալ իբրեւ ի միջնաբերդի, որպէս զի եւ որոց արտաքոյ կան՝ ամենեցուն ի մի կէտ հայիցեն աչք, զմի լուիցեն ձայն, միօրինակ բաբախիցին սիրտք։ Այլ առ ի վստահագոյն լինել ի միաբանութիւնս, այսինքն է յուղղութիւն նորին, ի վերագոյն եւս կէտ եւ կեդրոն ակնարկելի է. յայն՝ ուր ամենեցուն հաւատացելոց եւ պաշտօնէից տեառն անկ է կարկառել եւ յօդիլ։

Զոյգ միաբանութեան եւ անհրաժեշտն արիութիւն կամ զօրութիւն, զոր անդադար թելադրեմք, պահանջելով պահանջի արդարեւ, այլ տիրապէս եւ ամենամեծ արիութիւն, որ ըուի ի մոռացօնս մնացեալ։ Արիութիւն մեծ ի մարդում՝ զօրանալն է ի վերայ իւր ինքեան, յաղթել իւրոց կամաց եւ մտաց. զի որ զայսոսիկ ոչ նուաճէ, թէ եւ զաշխարհ նուաճիցէ առ վայր մի, յետ սակաւու հանէ ի ձեռաց, եւ զանձնիսկ ի վերայ տուժէ։ Զօրութիւն մեծ եւ կարեւոր յայսպիսի դէպս, որպէս եւ յայլս յոլովս երեւի ինձ Խոնարհութիւնն, քան զոր չիք աննկուն եւ անվանելի. սովիմբ միայն կարծեմ զերծանել մեզ եւ ամենայն վարակելոց ի դժուարուտ բաւղի գործոց եւ հոգոց, ընդ որ հեծեն ամենայն միտք եւ խիղճք ողջախոհք՝ յոր սակս բազում չարիք եւ մեղք մտին յաշխարհ եւ յազգս մեր, զոր արժան է մեզ լալ, եւ մանաւանդ յանձինս հայել եւ զգուշանալ, մի՞ արդեօք եւ մեր ինքնին տուեալ իցէ պատճառս չարի, կամ թէ եւ կայցեմք իսկ ի նմին։ Յամենայի, այլ առաւել եւս յիրս որ ուղղագոյնս յԱստուած եւ յաստուածայինս պտշաճին զնոյն ինքն զԱստուած նկատելի է, մանաւանդ կրօնաւոր աչաց. եւ եթէ չիցէ մարթ միաբանել զերկիր եւ զերկին առանց մեցաց եւ գայթակղութեան, յայտնի է վիճակ ընտրութեան. Աստուծո՞յ հարկ իցէ հնազանդել, եթէ ի մարդկանէ ակն ածել։

Այլ իմ՝ ոչ այնքան դժուարութեամբ մխեալ յայս յետին խորհրդածութիւնս՝ որքան յօժարութեամբ թողեալ ի խիղճ եւ ի զգօնութիւն լսելեաց, ոչ արարից զանց եւ ոչ թողից բաւ զհուսկ եւ հզօրագոյն եւ զամենամուտ հնարս այն զօրութեան՝ առ ի քակելոյ զբռնագոյն ամուրս թշնամեաց հոգւոյ, զխոնարհութիւնն ամեմ, որ զանհնարինսն ի մարդկանէ յաջողեաց առ ի յԱստուծոյ. եւ զմիածին որդի նորին իջոյց իւրով սանդըղով յերկիր. Խոնարհութիւն՝ որով զԱստուած բովանդակեաց ի ծոցի՝ Կոյս մի մաքուր, եւ բարձրացաւ քան զքերովբէս. Խոնարհութիւն, յորմէ քան յայլ ամենայն լաւութենէ սարսեն սանդարամետք. Խոնարհութիւն, առանց որոյ ոչ վկայեցաւ փրկութիւն չափահասից, որպէս եւ ոչ կորուստ՝ զայս միայն ունողաց։ Առանց խոնարհութեան թերակատար է զօրութիւն առաքինութեան, բնական իմն եւ անբանական, թերեւս դիւցազնային իմն այլ ոչ յիսուսական եւ աստուածային։ Սա լիցի կնիք իմոցս բանից եւ խոկմանց մերոց եւ հնարից շահելոյ ի հոգեւոր կրթանացս. սովաւ զգօնն եւ յառաջադէմ յապահովեսցէ զգօնութիւնս, եւ անզգաստն եւ յետամնաց՝ դարձցի յաստիճան իւր եւ ի չափ վայելուչ։ Սա ցրուեսցէ զամբարտաւանն մտօք սրտի, եւ քակեսցէ զհզօրս յաթոռոց՝ յոր կռուեալ կայցեն, բայց ոչ որպէս մեքս դատիմք, այլ, որպէս Տէր ինքն գիտէ, որ միայն է դատաւոր արդար։ Եւ սա բարձրացուսցէ զկորացեալս եւ զարհամարհս եւ զկոխեալս ի վիճի եւ ի հակառակութեան հզօրաց։ Երանի՜ որոց գիտասցեն ի ժամանակի համբերել. երանի՜ որք գիտացին զժամանակ լռելոյ եւ խօսել. երան՜ ոյք առաւել ընտրեցին դողալ ի դատաստանաց Աստուծոյ քան դատել զմեծ եւ զփոքր։ Երանի՜ ամենեցուն՝ որք ըստ առաքելական խրատու՝ խոնարհին ընդ հզօր ձեռամբն Աստուծոյ, զի ի ժամանակի իւրում բարձրացուսցէ զնոսա, եւ կացուսցէ ուստի անկան արուսեակք վսերք եւ բարձրամիտք, եւ ուր ճախրեն հեզքն եւ ցածունք սրտիւք, որպէս անօսր թռչունք, զի բարձրագոյնս վերանան քան ըզթանձունս եւ յղփացեալս։ Երանի՜ իցէ եւ մեզ՝ եթէ վաճառեալ զայլս ոմանս ի կարծեցեաք ընչից մտաց մերոց գնեսցուք կամ գտցուք շնորհս ի Տեառնէ՝ ստանալոյ՝ զայս ամենապատուական մարգարիտ, որ եւ բաւական է ի սքօղել ծածկել զբազմութիւն աղտից եւ մեղաց, եւ փայլեցուցանել զսեւացեալ մրացեալ հոգիգս։ Երանի՜ էր մեզ եթէ կապտեալ կողոպտեալ սորա զվարազաթեւս արծուային հպարտացեալ մտաց, կամ զփետուրս գիշախանձ երկրաքարշ անգեղաց կամաց, ագուցանէր մեզ թեւս աղաւնոյ սիրային կամ ողբաձայն տատրակի, եւ հանգուցանէր յանապատի, ի բնկի մերում եւ ընտրական վայրի, ուր հարկ էր լռել եւ սպառել ամենայն աշխարհական ձայնից եւ կրից, եւ հնչել միայն խաղաղական պատգամաց, եւ հանդերձելոց վիճակաց։

Լսելի՜ արա մեզ, Տէր, զձայնն զայն զձայն բարի հովուութեան քո, ի վայրի աստ դալարւոջ լաւութեանց, եւ առ ջուրս հանգստեան շնորհաց։ Բարձրացո՛ մանաւանդ զբարբառ քո հեզութեանդ, եւ ցածո՛ զհպարտացեալ աղաղակ կրից հակառակութեանց, որք ժպրհին երբեմն եւ յանուն իսկ քո գոչել եւ կարդալ, այլ ոչ քոյին սիրական եւ հանդարտ հոգւով։ Ուսո՛ մեզ, Յիսուս, լինել ըստ քեզ, հեզ սրտիւ եւ խոնարհ հոգւով, ոչ ոք միայն՝ այլ եւ ամենեցուն առաջի. եւ այնու գտանել զհանգիստ անձանց՝ զոր զուր խնդրեմք կամ կարծեմք գտանել այլուր։ Տուր մեզ զօրութիւն թօթափելոյ զամենայն հեթեթանս մտաց, զհրահոյրս երկրաւոր հայրենեաց եւ ընտանեած, զթերուղիղ սէր մերձաւորաց եւ հեռաւորաց, եւ արիաբար գործել զարժանն՝ զոր ցուցանես սրբոց եւ հեզոց սրտիւք. ի սոյն յայս նկրտել եւ նահատակել մինչեւ ցվախճան. որպէս զի արժանի եղիցուք անպարսաւ ելանել ի նանիր եւ ի զազիր կենցաղոյս, եւ մտանել յառքայութիւն քո եւ ի փառս։

Բ. Քո է Արքայութիւն… եւ փառք յաւիտեանս.

Եթէ հասարակաց բանիւք անցանէաք յայլ նուագս ի խորհրդածութիւն փրկաւէտ կրթութեանս, եւ մերթ յողբ եւ յաշխար, մերթ յահ եւ ի սոսկումն ըմբռնէաք, մերթ յոյս էր եւ մերթ տագնապ հանդերձելոցն. տենչալի էր ինձ ի հուսկ ակմբի հոգեւոր ժողովոյս՝ փոխել զոճ եւ զձեւ, թէ հնար էր եւ զլեզուս եւ զշարժիչ լեզուի՝ զծնունդ մտացս, եւ արտադրել եւ արտասանել նորաձեւ եւ նորահրաշ հրճուանս եւ բերկրանս. սիրոյ շարածով յեռուք եւ յօդել զամենայն տառ եւ բան՝ որ զԱռաքինութիւն եւ զփառս յաւիտենականս ճառել ճգնիցի։ Այնքան քաղցր եւ ցանկալի իրք, զի եւ անունն անգամ թուի անուշել զշրթունս. մինչեւ բազմաց նմին փափագողաց եւ զնոյն ստէպ խորհողաց՝ ի զմայլումն ըմբռնիլ ընդ ասելն եւ լսելն լոկ Արքայութիւն Երկնից։ Մեծ վարդապետն այն Հիւպպոնայ յորժամ մտանէր ի խոկումն արքայութեանն Աստուծոյ գոչէր սրտագին. «Մեռայց զի տեսից, տեսից զի մեռայց»։ Իսկ սրովբէասարասն այն մանաւանդ թէ յիսուսակերպն Փրանկիսսկոս, որ հանապազ ի ծաղր եւ յարտասուս հատանէր, ոչ գիտեմ զղջակա՞ն առաւել թէ սիրական երեւելով, անյագ ի ճաշակս այսպիսիխորհրդոց, «Այսքան մեծ են, ասէր, բարիքն ինձ պատրաստեալք, զի եւ ամենայն վիշտ եւ ցաւ կենացս քաղցր թուին»։ Աւելի ինչ կամէր արդեօք ասել եւ թանօթ նկատողն բարձանց, յափշտակելն ոչ գիտեմ մտօք թէ աչօք յերրորդ երկինս, այլ զպարտութիւն խոստովանէր եւ նա, անբաւական նշաւակեալ զլեզու՝ ի բացատրել, եւ զսիրտ՝ ի ժողովել։ Նոյն եւ կառուցեալն հիմն ի հիման եկեղեցւոյ՝ Գլուխն առաքելոց, նշոյլ մի ի նշուլից տեսեալ զփառաց Քրիստոսին իւրոյ, թմբրեալ եւ զմայլեալ այլախօսիկ լինէր, եւ յարամնալ ի տեսլեան անդ ցանկայր անսահման ժամանակաւ։ Ամենեքին սոքաեւ սոցին նմանիք, ամենայն աստուածախոհք եւ փափագանողք երկնիցն խորանաց, մասին միոյ փոքու յանչափ բարութեանցն տեսողք կամ զգացողք՝ այնպիսի բանս բարբառեցան, կամ չգտին բան բարբառելոյ. իսկ զի՞նչ թէ զբովանդակեալն կամ զիսկն ասել եւ թարգմաել կամեցեալ էր։ Յայտ է թէ եւ վեհագունի քան զնոցայն բնութեան, զուարթնոցն ասեմ հրեշտակաց՝ անմարթ է բացատրել մեզ զայն, մանաւանդ թէ մեզ անմարթ է ըմբռնել ցորչափ ի մարմնի աստ պարփակիմք եւընդ օրինօք մահու անկեալ կամք։ – Այլ զի՞ փոյթ ճառել զանճառելւոյն՝ եթէ վայելիցն փափագողք իցեմք, որպէս եւ ամենեցուն արժանն է լինել՝ առաւել քան թէ այլում իմիք։ Քանզի է կէտ կենաց եւ վախճանն՝ յոր սակս ստեղծ զմեզ Աստուած, ի յաւիտենից՝ ի միտս իւր եւ ժամանակաւ յաշխարհիս յայսմիկ, եւ յետ սակաւու միոյ հանելոց է աստի եւ մուծանելոց անդր, եթէ արդարեւ փափագիցեմք եւ մեք։ Ապա փափագն լիցի քարոզ արքայութեան. փափագն եւ սէրն՝ մուտք արքայութեան. զի եթէ ոք զայս ոչ ունիցի՝ ոչ ինչ իմանայ, թէպէտ եւ ճառիցէ թէպէտ եւ լուիցէ։ Եւ ոչ եւս խնդրեցից ես ոչ զմարդկան եւ ոչ զհրեշտակաց լեզուս, այլ զսէր միայն զարքայութեան, զի իմացայց փոքր ի շատէ թէ զի՞նչ է։ Այնքան առաւել գիտասցուք զայն՝ որքան առաւել սիրիցեմք զՀայր մեր, որ ի սկզբանէն պատրաստեաց զայն ընտրելոց իւրոց եւ զՈրդին միածին՝ որ իջեալ ի յերկնից աւետարանեաց եթէ մերձեալ է արքայութիւնն այն, եւ փութացաւ անդրէն բանալ մեզ զօթեվանսն յաւիտենականս։ Բաց են այսուհետաւ դրունքն ամենամուտք. միայն հաւատս, Եղբայր, եւ սիրտ քո հաստատի. գուն գործեա առ վայր մի եւ յապահովիս. սիրեա եւ հասանես։

Կարճեալ է արդէն ժամանակս. բազում ինչ բազմաց ի մէնջ ազդեալ է՝ եթէ ձմեռն կենացս յանցանել է, եւ անանց գարնայնոյ փթթումն առ դրունս կայ. իղձք մաքուրք եւ հասակ ճգնասւոն տեսանեն զթզենին ցցուեալ, զծաղկունս բացեալ յերկրի սիրելւոյն. բուրէ հոտ այգւոյն զոր մշակն երկնային սրբեաց խնամով. լսելի լինի ձայն տենչալի տատրակին. ահաւասիկ խրաւէր փեսային հոգեսիրի։ «Արի՛, եկ, մերձաւոր իմ»։ Ընթերցաք ի գիրս Սուրբս զհանգիստ արդարոյ հասելոյ ի վախճան կենաց. գորովեալ եմք ընդ գեղեցիկ նկարագիր կատարածի բարւոյ քրիստոնէի. գուցէ եւ մորմոքեալ իսկ բազմաց՝ ականատես լինելով այնպսւոյ մահուան, եւ զաչս իսկ կափուցեալ զհրաժարելոյն, եւ յուսով յուղարկեալ առ յոյսն բնաւից՝ Յիսուս։ Վսեմագոյն եւս է ինձ քան զՍողոմոնեան եւ Մասիյլոնեան արդարն՝ պաշտօնեայ մի Աստուծոյ, քահանայ կամ կրօնաւոր, լցեալ հաւատարմութեամբ զպաշտօն իւր վերայ երկրի եւ փոխելով ի հանդերձեալ կեանս։ Իշխեմ ասել թէ ոչ յերկրէ՝ այլ յերկնէ իմեքէ՝ զոր ճարտարեաց աստէն, փոխի ի վերինն երկինս։ Քանզի ի ստորեւս՝ քան զանհրաժեշտն առ կեանս՝ ունէր ինչ ոչ. զմարմին, զոր եւ ճգնութեամբ մաշեալ անօսրացոյց կամ անզգայեաց առ ճաշակս զգալիս, զհանդերձիկն՝ զոր հարկ էր արկանել զնովաւ, եւ զսակաւ ինչ կահս՝ ըստ նմին պատշաճի, զոր եւ ոչ իւր ինչ ճանաչէր կամ կոչէր։ Յայլոց ամենայն գոյից՝ այնպէս էր ստացեալ՝ որպէս թէ զամենայն ունէր եւ ոչ ինչ ունէր. տեսանէր զամենայն եւ տայր զփառս Աստուծոյ։ Իսկ ի մարդկային ընկերաց եւ կենակցաց, վաղ ուրեմն՝ Քրիստոսի լսելով՝ թողեալ զհայր եւ զմայր եւ զամենայն մերձաւորս արեամբ եւ թանօթութեամբ՞ եդեալ եւ կալեալ էր ի մտի կատարեալ եւ անկորուստ սիրմվ հանդիպել նոցա ի ժամադրութիւնն հասարակաց։ Ընդ խաչաբարձ վիճակակիցսն կեայր հարթ հաւասար սիրով եւ քաղաքավարութեամբ ի մենաստանին, որպէս թէ ի տանն Յովսեփայ ի Նազարէթ։ Եկեաց զամենայն ժամանակս իւր պանդխտօրէն, որպէս թէ իմով եւեթ ոտամբ կոխելով զերկիր եւ միով ակամբ հայելով ի սա, միւսովն հանապազ զբարձունս նկատելով. ելս եդեալ ի սրտի՝ ի հովտէս տրտմութեան մտանել առ Աստուած, որ ուրախ առնէ զհոգի նժդեհ ի տաղաւարի մարմնոյս, ժտելով ընդ մարգարէին, «Ընդերկար եղեւ պանդխտութիւն իմ. – Տէր, ե՞րբ արձակիցես զիս»։ Եւ թէպէտ հանապազօր ակն ունէր վերջին ժամուն, եւ ի հնչե միոյ միոյ ժամու՝ ասէր ընդ առաքինեաց. Ահա մի ժամ եւս հեռացայ յունայնութեանց, եւ ժամ մի եւս մօտագոյն մատչիմ առ երանութիւն, համայն եւ այնպէս ոչ զգայր ոչ դադարէր պիտանեգոյն եւս յարդարել զժամսն եւ զաւուրս, եւ վասն իւր եւ վասն ընկերաց՝ յորոց սակս կարգեցաւ պաշտօնեայ կամ սպասաւոր կամ գործակից, կէտ նպատակի կալեալ զԱռաքելոյն թելադրութիւն, այնպէս կեալ եւ գործել՝ զի կատարեսցեն վարքն ինքնին վկայել, եթէ «Եղերուք նմանողք ինձ, զի եւ ես՝ Քրիստոսի»։ Վասն այսորիկ եւ վաստակէր՝ նախ զհոգին կեցուցանել, բոլոր աշխարհի արտամարհութեամբ, եւ ապա տալ զամենայն բաց ի հոգւոյ անտի, ՛ ի սպառումն եւ ի կորուստ, առ ի զայլս շնորհելոյ ի Քրիստոս, թէպէտ բանիւ խրատու եւ քարոզութեամբ, թէպէտ հոգեշարժ մտավարժ գրութեամբ, եթէ վաստակօք եւ գործովք կարեկցութեան եւ սիրոյ, եւ եթէ առանձինն աղօթիւք եւ անմահ գառինն զենմամբ ի վերայ սրբոյ սեղանոյն, ի քաւութիւն ննջեցալոց եւ կենդանեաց. հանապազ առաջի աչաց ունելով զկենարարն իւր եւ զգաղափար, զորոյ զհետն կրթէր անձուկ ճանապարհաւ ճգնութեան եւ ընդարձակ յօժարութեամբ, եւ Մօր նորա հրաշափառն տիրուհւոյ, որոյ որդեգրութեամբն պանծայր եւ անբաժանելի ժառանգութեան բաղձայր։ Այսպիսի անձկաւ, այսպիսի տենչիւ հանապազ հառայէր անմռունչ. եւ օր ըստ օրէ տեսանելով զհնանալ հողեղինին՝ զգայր զի գալով գայ եւ մերձենայ ժամ մերկանալոյ զնոյն եւ զգենլոյ զանապականն։

Եւ ահա որում ի վաղուց եւ միշտ սպասէր՝ հասանէ իբրեւ յեղակարծումն, ոչ գիտեմ ի հաւախօսին Յիսուսի, եթէ ի մէջ գիշերի կամ տուընջեալ, այլ հասանէ ժամն անվրէպ, ժամն ցանկալի, որ վախճան առնէ ղօղանջական ժամուց եւ ժամանակաց, եւ սկիզբն անվարջ եւ անանց ամանակի յաւիտենին։ Հնչեաց ժամն քո. արի, ե՛լ, ե՛կ ազնիւ ծառայ բարի եւ հաւատարիս, որովհետ արթուն եւ արդար գտար ի սպասուդ, կացեր ի խոստման ուխտիդ, լցեր զպարտս պաշտամանցդ, զտաղանդն յագեցեր, զայգին մշակեցեր, զհօտն արածեցար, զոր ձրի առեր՝ ձրի եւ ետուր. զխաչ քո հանապազակիր բարձեր յուս եւ ի սիրտ. զմարմինդ՝ եւ առաւել զսիրտ զետեղեցեր ի նմին, կցեցեր զկամս քո ընդ կամաց Հօրդ երկնաւորի, եւ ընդ Պատարագելոյն աւուր աւուր ձեռամբ քով՝ պատարագեցար սիրով եւ ցաւով. զոր թողերն միանգամ յաշխարհէ՝ թողեր եւ իսպառ. եւ զոր յինէն ընկալար՝ անթողլի պահեցեր. եւ այնքան ամս յերկրի պանդխտելով՝ հանապազ յերկինս յառեալ կայիր։ Արդ ե՛կ, մուտ յուրախութիւն Տեառն քո. Եկ յարքայութիւն Հօր քո. բազմեաց ընդ Քրիստոսի յաթոռն խոստացեալ. եւ ընկա՛լ փոխանակ որոց թողերն այդր՝ զկեանս յաւիտենականս, ընդ հրեշտակս՝ որք սպասեալ մնայինքեզ, եւ ընդ Աստուծոյ որ հաճեցաւն ընդ քեզ ի սկզբանէ։

Ո՞վ կարասցէ բացատրել մեզ զյեղանակել երջանիկ ժամուն՝ յորում երկու յաւիտեանքս հպին յիրար. փոքրս այս հատուցանէ մեծին զհոգի առաքինւոյ քահանայի եւ կրօնաւորի, եւ մեծն՝ յափշտակելով զնոյն՝ որպէս մայր զորդեակ անկեալ ի գրկաց։ Ո՞ պատմեսցէ զփոփոխումն զայն՝ ի վայրկենի յորում դադարեն կեանք, աշխարհ եւ ամենայն որ ի նոսա, եւ սկսանին հանդերձեալքն եւ հոգեւորք՝ համակ աստուածայինք։ Ո՞ կարասցէ զգալ կենօք՝ զոր հոգի ի լուծանել ի կենացն զգայցէ։ Եթէ ոչ ինքնին ոմն ի հրաժարելոցն աստի, կամ ոք ի Պօղոսեան գնդէն եկեալ ճառիցէ մեզ՝ ոչ կարասցուք իմանալ. բայց գուցէ եւ ոչ յայնժամ, այլ յորժամ եւ մեզ հասանիցէ ժամն այն. եւ իցիւ թէ այնպէս իսկ հասանէր. կամ մեք մանաւանդ այնպէս պատրաստէաք եւ այնպէս հասանէաք, եւ զգայաք եւ իմանայք, եւ այլում իմիք ոչ կարօտէաք։ Բայց առ ի խթանել զհեղգութիւնս մեր եւ ի սրել ի մեզ զտենչ հրաշալեացն՝ պարտ եւ արժան է խոկալ կրթել հանապազ ի խորհուրդս արքայութեան որքան ինչ եւ ձեռնհաս իցեմք. զի եւ ըստ յաճախութեան խոկմանս՝ առաւել ինչ իմասցուք. որպէս եւ ի հակառակէն ըստ սակաւ քննելոյ՝ սակաւ ոք եւ զգայ, սակաւ եւ սիրէ. եւ ոչ փոքր մեղանչէ որ ոչն խորհի, որպէս սուրբք ասացին, եւ ի վտանք անգիւտ կորստեան զանձն կացուցանէ։

Աղէ, եթէ ոչ կարիցես ընդ Պօղոսի յափշտակիլ այժմէն եւ տեսանել զդրախտն Աստուծոյ, գէթ հաւատա՛ նմին՝ զի անճառելիք են որ անդն, եւ ի վեր քան զմիտս վայելչութիւնք։ Թէ կամիս դարձիր անդրէն հայեաց ի հիւծեալ դէմս անդ օրհասականիդ կամ այն ինչ աւանդողի զհոգին ողջախոհ, զոր տեսերդ ի յետին ժամուն. եւ ի խառնուրդս անդ մահու եւ անմահութեան ծանիցես իրս զոր յայլում ժամու դժուարին իցէ քեզ առնուլ ի միտ։ Խաղաղութիւն խոհական, բոլորակամ յանձնառութիւն վճռոյն Աստուծոյ, հաստատութիւն հաւատոցն՝ որով կոխէ զանջրպետ երկուցն կենաց, սէրն որով արհամարհեաց զառստորեւս ամենայն՝ թերաքամ աչօքն իսկ թուի որոնել զհրեշտակն կոչնակ եւ վերելակ հոգւոյն. այս ամենայն հաւաստեսցեն քեզ՝ եթէ եւ յառաջ քան զմահ ճաշակեաց դա զանմահութիւն. եւ հանգոյն բազմաց աստուածասիրաց ասաց, «Ոչ գիտէ թէ այսքան քաղցր է մեռանելն»։ Որ ըստ հաւատարմութեան գործոց վարուցն ընդունէր եւ աստստին զվարձս անդորրու գիտակցութեանն, նորին եւ պատուական է մահ առաջի Տեառն իւրոյ, լի վստահութեամբ եւ յուսով տեսոյն Աստուծոյ. սոսկալի այն թերահաւատից եւ թերուղիղ կենցաղավարելոց՝ մահ՝ կամուրջ է ցանկալի՝ յաղցաւորէ աստի հանել յերանաւէտ ի կեանսն։

Ո՜վ, զիա՜րդ երագ եւ յօժար են անցքն այն առ թեւս հոգւոյ անարատի, եւ քանի՜ հիացումն ի փակել անդ աչացն յաշխարհէ աստի յայն յաւիտեանս։ …Ներեսցին ինձ աստանօր թոթովանքս՝ ի ճառելս զորոց ոչ միայն չեմ հասու, այլ եւ ոչ արժանաւոր. բայց զի օգտակար եւ ինձ եւ ամենեցուն գիտեմ յայսոսիկ թարթափել, տաց այլոց առիթ քաջիկ եւս խորհրդածելոյ, եւ տեսանելոյ զհոգին հաւատարիմ այն ինչ լուծեալ ի կալանաց մարմնոյ, որպէս թռչուն մի զերծեալ յարգելական վանդակէն, յետ առաջնոյ շեշտակի թռչանացն զկայ առեալ ի ծառ մի կամ յերդ, կամ թէ ի միջոյ օդոց ի թիկունս դարձեալ հայիցի՝ յորմէ փախեաւն, թուի իմն ինձ այսպէս եւ հոգւոյ զերծելոյ ի մարմնոյն՝ նախ գամ մի հայել յայն յորմէ ելն եւ ելիք. տեսանել այնպէս անշարժ, անզօր, տխեղծ զմարմինն զայն՝ յորում տառապեցաւ այնքան ամս։ Զի՞արդ ի միում պահու ցրուեցան անցին ամենայն աղտք եւ կիրք նորին, փորձանքն եւ վտանգք, գայթակղութիւնք եւ արհաւիրք։ Զիա՜րդ սուտ եւ սնոտի ուրեմն էին ամենայն հեշտ եւ հրապոյրք զոր զգայր եւ առաջի դնէր նա. – զիա՜րդ փոքր եւ թեթեւ ամենայն վիշտքն եւ ցաւք եւ տանջանք եւ վաստակք՝ որ մեծ եւ ծանր գրէին սրտի, յորժամ ոչն յիշէր հանդերձալսն։ Զի՜արդ խուն եւ խաւար երեւի երկիր՝ բովանդակ կարծեցելոքն բարեօք՝ որ յանկուցանեն զսիրտ եւ զմիտս այնքան բազմութեան անզգաստից. – ի՜բր համառտ էր ժամանակն՝ յորում կրէ մարդ եւ զվիշտ եւ զհեշտք որք երբեմն այլ եւ այլ օրինակաւ երկարք յոյժ թուին նմա, մին առ դառնութեանն, եւ միւս՝ սաստկապէս ձգելովն զսիրտ։ Եթէ ինչ մի հաճոյական նշմարէ ի ստորեւս հոգին այն թռուցեալ՝ միայն իւր նմանիքն են, ժողով զինուորելոյ եկեղեցւոյ, զոր կարեկցաբար թողլով՝ սլանայ խառնիլ ի գունդ յաղթազգեցիցն. գիտելով զի ի նոյն յօդեսցին յետ սակաւուց եւ անդամքն տակաւին տառապեալք յերկրի եւ տատանեալք յաշխարհածուփ ծովուս. յորում եւ ինք տաժանեալ ոչ սակաւ՝ արդ յանքոյթն եւ ի խաղաղ մտանէ նաւահանգիստ, ուր ոչ լսի բնաւ մրրիկ, այլ ձայն մեղմոյ օդոյ, ալէլուն անլռելի, շունչ սրբոց եւ զուարթնոց. եւ անդ Աստուած։

Տեսեա՞լ ուրուք իցէ զնաւն ծովատանջ ծովայածիկ, զմեկնեալն վաղ ուրեմն ի ծանօթ ափանց եւ յանծանօթ վարեալ սահմանս, յետ բազում ձմերանց, բազմապատիկ ալեաց կոծմանց եւ հողմոց հակառակաց, եւ պէսպէս վտանգաց եւ անցից, յետ երկար ժամանակաց դառնալ ի բնիկ հանգրուանսն, յոր խռնեալ ծանօթից եւ ընտանեաց նաւազինն՝ սպասեն ընդ ահ եւ ընդ յոյս՝ տեսանել զսիրելիսն, զարս եւ զեղբարս՝ յորոց եւ ի լրոյ իսկ զրկեալք էին, ո՜րպէս բազուկս ի ծովաջան փայտն անդր կարկառեն. ո՜րպէս եւ որք ի նաւին բըբօք սրելովք որոնեն զհարազատս իւրեանց. եւ մինչչեւ նաւափայտինզեզր ցամաքին ըմբռնեալ՝ սոքա ի խելաց անտի վազեն թռչին, եւ այնպէս ուժգնակի գիրկընդխառն պնդին, որպէս թէ այնու քաւել մոռանալ զերկարութիւն անջատմանն եւ զկարօտանաց։ Տեսեա՞լ ուրուք իցէ մանաւանդ զարձակեալսն յերկարամեայ սպասու զինուորութեան, եւ եւս առաւել ի բազմաժամանակեայ մահահամբոյր մետաղաց եւ տարագրութեանց, որոց արդեօք դալար գիսակօք գնացեալ եւ սպիտակահերք դառնան յերկիր հայրենի. քանի՜ անթարգման խնդութիւն է հարազատացն, որդւոց եւ ծնողաց, երբ իբրեւ ի մահուանէ յարուցեալք վերստին տեսանիցեն զիրեարս, գրկակիցք եւ բնակակիցք։ …Եւ սակայն քանի՜ ինչ ժամանակս տեւեսցէ երջանիկ հանդիպումն այն. եւ իցէ՞ իսկ ամենեւին բերկրալիր, ամենեւին անսուգ. – ո՞չ բազում անգամ եւ փղձկին եւ յարտասուս հարկանին ի մեծէ խնդութենէն՝ բարեբաղդքն այնոքիկ. թուի թաքուն իմն ազդումն լինել սրտի՝ եթէ չիք կատարեալ գիւտ եւ բաղդ ի վերայ երկրի. եւ որպիսի եւ իցէն՝ ոչ հեռի դեգերի անջատիչն բնաւից մահ. նա եւ բազմաց առօրին առժամայն իսկ փափագել նմին ինքեան մահու. հանգոյն ծերունւոյն Յակովբայ, որոյ յետ այնքան երկար ամաց տեսեալ զցանկալին եւ զընդ մեռեալս համարեալ որդեակն Յովսէփ, «Մեռայց այսուհետեւ, գոչէր, որովհետեւ տեսի զերեսս քո»… Իսկ որպիսի՞ ինչ արդեօք եղիցի իմացուած հոգւոյն ի մուտս անդ արքայութեան երկնից եւ գիւտ ճշմարիտ սիրելեացն, սրբոց, զուարթնոց, Տիրամօրն, եւ ամենեցուն Արարչին Աստուծոյ. – որպիսի՞ բղխմամբ բանից բացատրիցէ զանբացատրելին առ ի մէնջ կիրս իւր, եթէ որքան իցէ կիրս կոչել զայն եւ ոչ այլ ինչ՝ որոյ ոչ գոյ թարգմանութիւն ի լեզուս մարդկան երկրակեցից։ Ասիրէ՞ արդեօք եւ նա ի մէջ ականակիտ դրանց քաղաքին Աստուծոյ, եթէ մեռայց այսուհետեւ, զի տեսի զարքայութիւն քո, Աստուած, զքեզ եւ զքոյս բովանդակ։ …

Ո՛չ, ոչ մեռանիցիս դու այսուհետեւ, հոգի ընտրեալ եւ սրբեալ, այլ կեցցես յաւիտեան. քանզի մաքրապէս զերծար ի հողեղէն յարկացն. քաջիկ լցեր զպաշտօնդ յոր կարգեցար յերկրի. քահանա՜յդ, որ սրբութեամբ պատարագեցեր զՔրիստոս եւ պատարագեցար ընդ նմին. կրօնաւո՜րչ, որ անարիւն զոհիւ զեներ զմարմինդ ի փրկանս հոգւոյդ. աղօթկերդ, որ բուրվառաւ սրտիւ յերկինս ի վեր արձակէիր բուրումն անոյշ ըղձից. վաստակաւորդ, որ զողջոյն վեցեակ կենացդ քրտամբք եւ արդեամբք աշխատեալ՝ ժամանեցեր ի շաբաթ տէրունի։ Ոչ, դու ոչ թէ ոչ մեռցիս, այլ եւ ոչ աշխատ ինչ լինիցիս յայսմ հետէ եւ առ յապա. ոչ եւս հոգասցիս, ոչ եւս կրեսցես ինչ մի անհաճոյ. աստանօր ոչ լսի համբաւ մահու. ոչ ցօղեն աստ արտասուք, ոչ հոսին քրտունք. չիք ցաւ, չիք անձուկ, զի եւ ոչ չար ինչ կամ արատ. այլ միայն ուրախութիւն, համակ հրճուանք. արքայութիւն եւ փառք Աստուծոյ հօր քո. յոր մո՛ւտ, տես եւ վայելեա յաւիտեան։

Առաջին տեսութիւն հոգւոյն զերծելոյ կարծեմ ես զծանօթիցն ի վերայ երկրի՝ որք յառաջ քան զինքն յուղարկեալք անտի՝ նախաժամանեցին յերջանիկ կայանսն, եւ արդ փութան գան ընդունել զնորընծայն ի կաճառս սրբազանիցն, մրցելով իմն ընդ պահապանի հրեշտակին, եւ ողջունեալ եւ երանեալ յամենայն դասուց վերացուցանեն ընդ գերակա աստիճանսն մինչեւ ի սրովբէսն եւ ի քրովբէս եւ յաթոռս, եւ որ բազմին ի նոսին յԵրեքանձնեայ Էութիւնն, ի Հայրն ամենապատճառ, յՈրդին Միածին եւ Փրկիչ, եւ ի Հոգին շնորհազարդ։ Ո՜վ, որպիսի՞ք ի միում ժամու մեծամեծ սքանչելիք, խորհուրդք եւ գաղտնիք հոլոնեալ յայտնին յաչս հոգւոյն. քանի՞ բազմութիւն եւ խորութիւն եւ զանազանութիւն հրահրաշալեաց. որպիսի՞ քաղցրութիւն եւ գեղեցկութիւն, հրճուանք եւ հաճոյք. ո՞րքան սէր եւ ուրախութիւն յորդեալ զեղեալ ամենուստ եւ յամենեցուն ի վերայ միոյն, եւ ի միոյ անտի առ ամենեսին ճառագայթեալ. – որպիսի՞ ձայնք ցնծութեան, գովեստից, ողջունից եւ վկայութեանց՝ վասն որ առաքինացաւն, որ համբերն մինչ իսպառ, որ հաւատարիմն եկաց եւ յաղթեաց. – քանի՞ պսակք եւ պայծառութիւնք տեղացեալք զնովաւ յԱստուծոյ եւ յԱստուածամօրէն, եւ հրեշտակաց եւ ի սրբոց, զի կատարեաց զ’ի յաւիտենից կամսն Աստուծոյ յերկրի անդ. ընթացաւ, հատ քաջապէս զասպարէզն հանդիսի եւ ժամանեաց ի նպատակն վերին։ Եւ ոյ լոկ եզակի սոսկապէս դիմեալ ի վեր անդր, այլ օժանդակելով եւ այլոց քահանայական եւ աղօթական կարգօքն, որով եւ առաւել քան զյոգունս ժառանգեսցէ փառս եւ վայելս. ի բարձրագոյնս վերասցի օթեվանս, եւ մերձագոյնս մխիցի ի խորան աստուածութեան։ Եթէ ընդ միոյ մեղաւորի փրկելոյ այնքան խնդութիւն լինի յերկինս, որպէս եցոյց Քրիստոս, քանիօ՜ն եւս խնդահրաւէր ողջունեսցի՝ որ բազմաց մեղաւորաց յորդոր կամ առաջնորդն եղեւ ի փրկութիւն. որ բանիւ եւ գործով ուղղեաց զճանապարհս Տեառն, եւ բովանդակ ասել, սրբեաց զանձն եւ ի Սրբութիւնն սրբոց դիմեալ ահա ժամանեաց։

Են են արդարեւ պատրաստեալ պսակք միոյ միոյ ուղղութեանց եւ տացին առատապէս. ընդ միոյ միոյ պահպանութեան կանոնաց եւ ուխտից. ընդ մէն մի մերժումն փորձութեանց, ընդ ամենայն յաղթանակս ի վերայ ախտից. վասն միոյ միոյ ընչից եւ տեսլեանց աշխարհայնոց՝ զորս արհամարհեացն եւ ելիք կրօնաւորն. վասն իւրաքանչիւ անձին սիրելւոյ՝ յորոց հրաժարեացն առ սէրն Քրիստոսի. վասն ամենայն գեղեցիկ պատկերի եւ հաճոյական դիմաց՝ յորոց ի բաց դարձոյց զաչսն, ի մեղանչականացն իսպառ ի բաց փախչելով, եւ զանմեղսն՝ Հաստչին եւ զարդարողին ընծայելով, զի անթարշամ եւ անապական գեղեցկութեանցն հասանիցէ ի բնաշխարհի անդ սիրոյ, գեղեցկութեան եւ անմահութեան. որովք լցեալ արդ զեղու իբրեւ զբաժակն Քրիստոսի։ Զոր բարի տեսանէ կամ զգայ՝ ի նոյն եւ փոխի. ինքնին իսկ եղեալ համակ պայծառ, համակ գեղեցիկ, ամենեւին անուշահոտ, ամենեւին սիրուն եւ համբուրելի. եւ այնչափ առաւել որչափ յերկրի աստ կամովին գձձեցաւ եւ նուաստացաւ, ճնշեաց եւ թառամեցոյց զիւր մարմինն։ Այլ գեղ եւ պայծառութիւն ոչ այնքան առ երեսս տեսլեամբ, եթէ գուցէ եւ հոգւոց տեսիլ կերպարանաց, այլ ներքին եւ խորագոյն պայծառութիւն. որով հասանէ ի տեսութիւն եւ ի գիտութիւն ամենայնի, եւ նախ ինքեանն բնութեան եւ շնորհաց, ապա եւ ընդ նմին աղբերն ամենայն գեղեցկութեան եւ բարութեան եւ իմաստութեան՝ Աստուծոյ իւրոյ. – ի վերայ հասանէ եւ միոյ միոյ յերջանկացն արքայացելոց. – զգայ զոր զգանն, եւ այնքան բազմապատիկ երանանայ եւ փառաւորի՝ որքան իցեն փառաւորեալք եւ երանեալք յերկինս։ Եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ հանապազ աճեն վայելքն. աճումն եւ նորոգութիւն սքանչելի. ուր չիք հնութիւն, ոչ յագուրդ եւ ոչ քաղց տաղտկութիւն. յետնութիւն եւ ոչ մի, այլ եւ յառաջադիմութիւն ի ծանօթութեան Աստուծոյ եւ ի վայելս. հեռակայութիւն ոչ բնաւ, այլ յաւէտ խորամուխ լինել յաստուածային անբաւութիւնն. նման նմա լինել, տեսանել եւ ճանաչել զնա որպէս եւ էն. աստուածանալ գոգցեն ընդ Աստուծոյ, ոչ միայն վայելել զարքայութիւն նորին՝ այլ եւ թագաւորել ընդ նմին եւ աթոռակցել, փառաւորել փառաւորիլ հանապազ եւ յաւիտեանսն։

Քանզի եւ մեծագոյն այս կնիք է արքայութեան, մշտնջենաւորութիւն ծայրալիր բարութեանցն. յաւիտենականութիւն երանաւէտ, որում ոչ հասանեն միտք մեր, այլ կարեմք փոքր ի շատէ ի վերայ կալ զմայլմամբ, որպէս կոյսն այն զգօն, որ հանապազօր ի լսելն ի ժամու պաշտաման ի դաւանութեան հաւատոց զբանն՝ «Որոյ թագաւորութեան ոչ գոյ վախճան», իսկոյն յափշտակեալ լինէր մտօք եւ ի հիացման կայր ժամս ձիգս։ Բայց ես ոչ գիտեմ ընդ ո՞ր առաւել հրաշանալ, ընդ անվախճանութիւն եթէ ընդ իսկութիւն արքայութեան. –– այլ զի անանջատք են երկոքին եւս՝ երկոքումքեւ առաւել սիրելի, առաւել տենչալի մեզ աստէն խոկումն արքայութեան, եւ վաստակ եւ ջան ըմբռնելոյ զնոյն, որպէս զի եւ անդ անկարօտք քննութեան հասեալ վայելեսցուք ի փառսն Աստուծոյ, որ յետին յիշատակ աստուածայնոցն է յաղօթս մեր, եւ առաջին եւ վերջին յատուկն Աստուծոյ, գուցէ եւ քան զբնաւս անհասանելին առ ի մէնջ՝ յաւիտենականութիւնն երանաւէտ։ Զի սակաւ մի կարծեմ ըմբռնել ի մեծութենէ Աստուծոյ եւ ի պարտուց բաւականացս առ նա, ճանաչեմ զի անկ է մեզ պաշտօն հարկանել նմա, եւ նմա պաշտիլի մէնջ եւ թագաւորել ի վերայ ամենայնի զոր արարն։ Գիտեմ զի ամենայն ինչ յԱստուծոյ է, եւ լսեմ զի Աստուած փառաւորեալ է ի սուրբս իւր. գիտեմ զի փառք՝ սեփական են Աստուծոյ եւ անբաժանելի ի բնութենէ նորին. փառք են Երրորդութեան՝ իւրաքանչիւր անձանց յատուկքն, ծնողութիւնն, ծնունդ եւ բղխումն. փառք են զօրութիւնն եւ իմաստութիւն՝ որով համագոյքս հաստեցան եւ կան ի գեղեցկակարգ յօրինուածին. – փառք են Քրիստոսի մարդեղութիւնն, որ թերեւս ոչ այնքան սքանչելի եղեւ ի վերայ երկրի եւ սարսիչ դժոխոց եւ կապտիչ մահու, որքան զմայլեցոյց զերկինս եւ բերկրեցուցանէ զհոգիս փրկեալս արեամբ իւրով, ցուցանելով նոցա զվէրս ձեռացն եւ կողիցն, յորոց անմահական բղխեն բուրմունք եւ ճառագայթք, եւ ի համբոյր հրաւիրեն զերբեմն յինքն հաւատացեալս եւ այժմ տեսողս։ Այսոքիկ եւ որ սոցին նմանք՝ փառք են բնականք աստուածութեանն եւ Քրիստոսի։ Իսկ արտաքոյ սոցին հաարիմ փառս՝ որպէս յերկրի յարարածսն բնականս եւ բանականս յերկինս՝ զնոյն ինքն զսուրբս եւ զհրեշտակս. թէպէտ եւ ամենեքին ի միոյ անտի աղբերէ մշտնջենաբուղխ փառաց մասնաւորեալք եւ զանազանեալք չափով եւ օրինակաւ անգիտելի եւ անթարգման յայժմուս առ ի մէնջ, գուցէ եւ ոչ անստգիւտ յանդգնութիւն՝ ճառելն։

Սակայն եթէ յանդգնութիւն իցէ եւ թէ վստահութիւն եւ եթէ այլ ինչ, ոչ կամիմ զանց առնել եւ զփառս մի մեծ զարքայութեան, վեհագոյն բանից, քան զսերովբէսն եւ զարուսեակս, քան զամենայն զարդս երկնից, որով եւ գերագոյն ի փառս Աստուծոյ։ Զի եթէ փառք նորին յարարածս իւր յայտնին եւ ինքն ի նոսին փառաւարի, ապա այնքան մեծագոյնս յայտնի եւ փառաւորի որքան մեծ եւ կատարեալ իցէ արարածն։ Իմանայք վասն որոց ասեմս. – եւ ո՞յր յորդեգրաց դանդաղեսցէ սիրտ ի տրոփել եւ ի վեր վազել, յորժամ զգայցէ զփառաւորեալն յետ Աստուծոյ, եւ ոչ անկանել ի գիրկս Մօր նորա եւ իւրոյ. ո՞ ոչ հաւատասցէ եթէ հրաշափառագոյն յարքայութեան անդ Աստուծոյ իցէ կոյսն կուսանաց. դուստրն լուսոյ, մայրն Քրիստոսի եւ հարսն Հոգւոյն սրբոյ, դժխոյն հրեշտակաց ամենայն սրբոց. բովանդակողն միայնակ յերկրի եւ ճշգրտող քան զբնաւս՝ զանհասանելի Երրորդութիւնն, եռահրաշ երեւութիւ եւ իսկութեամբ, Անարատ լինելութեամբն, անքակ կուսութեամբ եւ անկողոպուտ աստուածամայրութեամբ։ Քանի՜ քաղցր եւ անսպառ զմայլումն իցես յերկինս հոգւոց երանելեաց, ո՜վ ամենափառաւորեալ Իսկուհի, որ եւ յերկրի աստ զմայլեցուցանես զսիրողս քո, եւ զփափկագոյնս բանից, զջերմագոյնս եւ սիրապատարս բղխեցուցանես ի սրից եւ ի շրթանց։ Եւ եթէ աստանօր իսրեւ ի հրոյ եւ ի հուր հալին տարփացեալքն քեզ պաշտօնասէրք, զի՞նչ անդ լինիցին տեսողք երկաքանչիւր դիմացդ փառաւորելոց եւ աստուածազգեցից, հոգւոյդ եւ որ զհոգւովդ։ Եթէ եկեղեցիս երկրաւոր՝ յետ Աստուծոյ զքեզ դաւանի իւր զօրաւիգն պաշտպան, եւ զքեզ ունի բարեխօս առ Փրկիչն Քրիստոս, որպէս զՔրիստոս առ Աստուած Հայր, եւ քեզ նուիրէ զջերաջերմ եւ զ’ի խորոց սրտից պաղատանս եւ օրհնութիւն, զի՞նչ ոչ արասցէ եկեղեցին երկնից զքեզ ունելով իւր պարագլուխ, որպէս Իսրայէլ զերբեմն անուանակիրդ թմբկուհի՝ յայնկոյս յաներկեւանն անցեալ փարաւոնակուլ ծովուն, եւ բերան եղեալ բազմաբիւր բանակին, բարձրացուցանելով զօրհնութիւն Աստուծոյ փառօք փառաւորեցելոյ։ – Եթէ փոքրատար չափով մարդիկ մահկանացուք այնքան գորովին եւ խանդաղատին զքեւ, ո՞րքան ընդունակքն անչափ իմաստութեան եւ սիրոյ՝ զուարթունք եւ զուարթացեալ սուրբք՝ գովիցեն եւ հռչակիցեն զքեզ ի վերին կայանսն, անդ արդարեւ ճշմարտելով զթելադրեալն առ ի քէն. «Երանեսցեն ինձ ամենայն ազգք». ամենայն ազգք եւ լեզուք բանականաց. ամենեքեան զքեզ փառաւորեսցեն որ քան զամենեսին ընդունիս զփառս Աստուծոյ եւ համասփիւռ տարածանես ի դասս սրբոց եւ ի կաճառս հրեշտակաց, եւ ցոլք փայլ փայլ երփն երփն տարփատենչ նշողիցդ հատանին եւ յերկիր հասանեն. շարժին շողան եւ շարժեն զսիրտս սիրողացդ եւ ի վեր ձգեն. ջեռուցանեն յանշէջ հրոյն՝ որ ի քեզ վառեաց զհրատ իւր հզօր եւ սքանչելի քան իքորէբեանն մորենի եւ քան ի սրովբէունակ կայծակունսն. եւ պնդագոյնս քան մանուկ ստնդիաց զմայր իւր՝ զքեզ խնդրեն կղկաթ կաթոգի. եւ յորժամ գտանեն՝ ի կուսական գրկացդ գորովոյ ոչ հանդուրժեն բաժանիլ, նաեւ ի խորս արքայութեան. զի որ Աստուծոյ տարողագոյն տաճարդ ես եւ գահոյք՝ ո՞չ հանգուսցես եւ զմարդիկ սիրելիս քո՝ յանպարունակ ծոցիդ սրբութեան։ Մշտնջենաբուղխ աղբերն սիրոյ եւ կենաց՝ լայնալիր եղեալ քո աւազան մարգարտափայլ՝ ի քէն այնուհետեւ ըմպէ ամենայն հոգի երանեալ զուղխ փափկութեանեւ զուարճանայ. եւ ի քէն առատապէս արբեալ արբեսցին հոգիք որ գրեցանն յերկրի քեզ պաշտօնեայլ եւ պաշտօն հարին վայելչապէս։ Պարտ իսկ եւ արժան զի որք առաւել սիրեցին՝ առաւել եւս յագեսցին. եւ որք զքո որդեգրութեան անուն կրեցին յերկրի հաւատարմութեամբ՝ սերտագոյնս որդիասցին եւ յերկինս։ – արդ դու ո՜վ փառք եւ վայելչութիւն ի փառս իսկ արքայութեան, դու մայր համատարած, որպէս զամենեցուն փրկութիւն կամի Միածինն քո՝ ամենեցուն եւ դու բարեխօս ես եւ դիւրընտել դաստիարակ ի փրկութիւն. չիք ինչ քեզ դժուարին, չիք ինչ արգել, չիք ոք դիմակաց. բայց եթէ կարկեալն անյուսութիւն։ Ես թէպէտ եւ ամենայնիւ անարժան, այլ ի բաց մերժեմ զանյուսութիւն, զյետնագոյն չար. զի ճանաչել զքեզ Դշխոյ երկնից եւ երկրի, մայր Աստուծոյ եւ մարդկան, եւ անյոյս լինել ի փրկութենէ՝ այս անհնարին հակառակ է, կամ ոխերիս ատելութիւն վիշապին ջախջախելոյ ընդ կուսական ոտիւքդ. ընդ որովք արկանեմ եւ ես զիմ գլուխս՝ յանցանօք կորացեալ եւ տրտմութեամբ, ոչ ի կոխան լինել, այլ խոնարհութեամբ եւ զղջական արտասուօք լուանալ զայն, եթէ հնար է, որպէս Մագդաղենին զոտսն Յիսուսի, եւ արժանանալ համբուրից վստահութեան եւ հաշտութեան. կանգնել զակնկորութիւնս իմ տեսլեամբ ամենապայծառդ դիտակի, եւ լուսով աստուածախառն երեսացդ տեսանել զլոյս ի ճանապարհի՝ զոր մնայ ինձ դեռ հատանել ի կենցաղումս. տեսանել զշաւիղ վերելից գալոյ առ քեզ ի հովտէ աստի տրտմութեան եւ տարակուսանաց, եւ տեսանել զքեզ աչօք բացօք հոգւոյ՝ ի փառսն քւոմ եւ ի փառս արքայութեան Միածնի քո, եւ լինել անդ փառաբանիչ Աստուծոյ եւ Աստուածամօրդ համօրէն ուխտիւ Որդեգրելոցս քեզ եւ երկրպագուաց ի յաւիտեանս յաւիտենից։