Գ.
ՀՈԳԻ ԻՍԿ ԵՒ ԻՍԿ ՅԵՏ ՄԱՀՈՒԱՆ

«Մեռաւ մարդ, եւ գնաց ի տուն իւր յաւիտենից». (Ժողով. ԺԲ 5). որ ինչ երեւէրն՝ ծածկեցաւ ի մէնջ. որ տիրաբար շրջէր ի վերայ երկրի, անարգաբար թաքուցաւ ի խորս երկրի։ Իսկ հոգի՞ նորա։ Հոգին՝ անդէն եւ անդ ընդ աւանդել յետին շնչոյն՝ յանդիման լինի Աստուծոյ. ի դատաստան կոչի, քննի, եւ սահմանի իսկ եւ իսկ, ըստ գործոց իւրոց՝ զոր գործեաց ի կեանս անցաւոր յաւիտենիս, եւ եղիցի դասակից կամ ընդ ընտրեալսն յԱստուծոյ, կամ ընդ մերժեալսն ի նմանէ։ Ի համառօտ ատենէ անտի՝ եթէ ոչ դատապարտեցաւ ի կորուստ, մուծցի հաւանօրէն ի քրայս քաւարանի, քաւել զմնացուածս պարտեաց մեղացն եւ յանցուածոց։ – Ո՜հ, քանի՞ յայլակեպս փոխին յահաւոր պահուն յայնմիկ՝ խորհուրդք նորա. – քանի՞ այլ օրինակ զգացմունքն՝ ի յանկարծումն երեւել անաչառ դատաւորին յարագարագ հատանել անդարձական վճռոյն, եւ ի մահճաց անտի օրհասին՝ զոր տակաւին ոչ ցրտացոյց ջերմն յետին, փոխադրիլ ի մաքրողական հուրն կսկծագին։

Եթէ էր մեր խորհեցեալ յաճախ զվիճակ հոգւոյ մերոյ յելս իւր ի կենաց աստի, ապաքէն զգաստագոյնս կէաք քան յայժմուս. զգուշացուցանէր զմեզ խորհրդածութիւնն այն՝ ի մեղաց եւ ի յանցուածոց՝ յորս գթեմք յաճախ, եւ տայր մեզ ջանալ քաւել ապաշխարութեամբ զյառաջագոյն գործեցեալսն, եւ լնուլ զպարտիս՝ որք պահանջիցին ի պարտապանացն յայնմ հանդերձեալ ատենի, ուր ստիպի հոգի հատուցանել մինչեւ ցյետին նաքարակիտն։ Եւ զի մի՛ հասցէ մեզ տագնապել յապայն ի սաստկապահանջ դատաւորէ։ զմտաւ ածցուք այսօր զվիճակ հոգւոյ մերոյ նախ. յատեան դատաստանին, եւ ապա ի քաւարանին, եւ յետ այնորիկ խելամուտ լիցուք զի՞նչ արժան իցէ մեզ առնել եւ ի թողութիւն պարտուց պատուհասի մեղաց մերոց։

Ա. ՀՈԳԻ ՅԱՏԵԱՆ ԴԱՏԱՍՏԱՆԻՆ

Ընդ աւանդել վերջին շնչոյն՝ անդէն եւ անդ մտցէ հոգիս մեր ի դատաստան, տալ համարս զգործոց կենացն, եւ զգալ զվճիռ յաւիտենականութեանն որ վիճակեսցի նմա։ Քանի՜ այլափոխ եւ ահեղակերպ տեսարան, թէպէտ եւ ոչ յերկարութեամբ վայրաց եւ ժամանակի տեղափոխեալ. այլ ի դէպ է ասել, եթէ անդէն իսկ առ ետեղ, ի մահիճսն՝ յոր ելիք զմարմինն, յանկողնի անդ՝ յորում թերեւս բազում անգամ մեղաւ Տեառն, եւ պարտական եղեւ ծանր ծանր պատուհասի, որոյ եւ մարթ էր աններելի գոլ։ Դատաւոր ատենին՝ ինքն իսկ Աստուած է, զոր այնքան արհամարհեցաք, եւ ոչ խորշեցաք թիկունս դարձուցանել նմա՝ առ ի հաճել զերեսս մարդկան։ Դատաւոր՝ ինքն իսկ Քրիստոս է, առ որոյ փրկարար մարմինն եւ արիւն՝ այնքան ցրտութեամբ եւ անկատար պատրաստութեամբ մերձեցաք, թերեւս եւ ոչ անխիղճ։ Դատաւորն այն՝ գիտէ զամենայն, եւ թագնագոյնք եւ թեթեւագոյնք իսկ խորհրդոց մերոց՝ յայտնի են նմա։ Դատաւորն այն՝ անաչառ է եւ անողոք. աղաչանլ եւ պաղատանք ոչ ինչ զօրեն յայնմ ատենի. առաջի նորա եւ ոչ երկինք են սուրբ, ըստ տեսութեանն Յովբայ, եւ պահանջէ մինչեւ ցյետին բնիոնն։

Արդարութեան է ատեանն. դատախազ կացցէ մեզ յայնմ աւուր եւ հրեշտակս մեր պահապան՝ զորոյ բազում անգամ զանց արարաք զհոգեկեցոյց թելադրութեամբք. ոսոխ դժպհի՝ կանգնեսցի սատանայ՝ յորոյ հրապոյրս մատնեցաք զանձինս եւ աղտեղացք մեղօք. դատախազ ընտանի կացցէ անհերքելի գիտակցութիւնս մեր, որոյ անդուլ ազդեցութեանցն անլսող եղաք, անզգայացեալք առ խրատիչ խայթուածսն, որք փոխեսցին ապա ի փուշս անբժշկականս։ Եհաս վախճան գործոց մերոց ի վերայ երկրի, եւ արդ ժամ է տալոյ համարս, այլ եւ զբանից եւ զխորհրդոց, եւ զանցառութեանց աստուածազդեցիկ շնորհացն. նաեւ գործք մեր բարիք եւ լաւութիւնք՝ կշռեսցին ի կշիռս սրբութեան սեղանոյ։ Իսկ վճի՞ռն. եղիցի անաչառ, անյետս դառնալի եւ արագարագ. քանզի անբողոքելի է ատեանն այն։ Ընդ մէջ երկուցն յաւիտենից, երկնից եւ դժոխոց, կացցէ հոգի, մէն միայնակ, անոք անօգնական. եւ դատեսցի ամենայն խստութեամբ արդարութեան։ Ողորմութիւն ծածկեսցէ յայնմ աւուր զերեսս իւր։

Ծագեսցէ յայնժամ որպէս փայլակն յանկարծափայլ ի միտս մեր, եւ տեսցուք պարզ եւ յստակ զամենայն զանթիւ զանազան յանցուածս եւ մեղս մեր, եւ առցուք զչափ ծանրութեան եւ գարշութեան նոցին, սկսեալ յայնմանէ՝ որ արդ առաւել ճնշէ զխիղճ մեր, եւ յառաջնոյ անտի՝ որ ապականեաց զպատմուճան աւազանին, մինչեւ ցյետին զանցառութիւն եւ թուլութիւն. եւ ո՞րքան այլազգ դատեսցուք յայնժամ անձամբ զանձինս։ Քանի՞ք ի մեղաց անտի՝ զոր ներելիս համարէաք, պաշարեալք աններելի տգիտութեամբ, կամ մտահաճոյ վարդապետութեամբ, մահուչափք յայտնեսցին։ Ծանիցուք զպարագայս՝ որք յաւելուն զթիւ կամ զծանրութիւն մեղաց, զորս ի հարեւանցի եւ ոչ բովանդակ խոստովանեցաք. – մեղք այլոց՝ որոց պարտական գտանիմք, եւ զոր ոչ կարծէաք մեզ պարտս. – գործք բարիք, զորովք զանց արարաք, կամ ոչ բարեպէս գործեցաք։ Վա՜հ, մեզ. յարիցեն յայնժամ ամբաստանք մեզ հոգիք՝ զորս հրապուրեցաք ի մոլորութիւն եւ ի մեղս, եւ վրէժ կարդայցեն մեզ. – բողոքեսցեն զմէնջ՝ զորս պարտ էր մեզ խրատել եւ ուսուցանել եւ ոչ արարաք. – աղաղակեսցեն ի վերայ մեր՝ գայթակղեալքն առ ի մէնջ, եթէ բանիւ եւ եթէ գործով. – ընդդէմ մեր գոչեսցէեւ արիւնն Քրիստոսի հեղեալ ի փրկութեան այնոցիկ՝ որոց մարթ էր մեզ գործակից լինել փրկութեան, եւ մանաւանդ հարկ էր ոչ իւիք լինել պատճառ կորստեան։

Զի՞նչ տացուք պատասխանի առ անակնառու արդարութիւնն աստուածային՝ յորժամ հարցցէ մեզ զայս ինչ եւ զայն գործոյ, յայն ինչ ժամանակի եւ յայն նիշ տեղւոջ գործեցելոյ. – ո՞ւր թաքիցին գործք՝ զոր ոչ միայն յամենայն մարդկանէ՝ այլ եւ ի մերմէ իսկ գիտակցութենէ ծածկել կամէաք՝ անհանճարապէս։ Անմի՜տեւ չուառական մեղաւոր, ասէ Գիրք Նմանութեանն, որ զարհուրիս եւ յերեսաց սոսկատեսիլ ցասուցելոյ առն, զի՞նչ տացես պատասխանի ամենագէտ դատաւորի քում Աստուծոյ։ – «Եւ մի բան՝ հազար բանիա պատասխանի ոչ տացէ», ասէ Յովբ։ – Զի՞նչ յայնժամ երեւեսցին մեզ պատիպատ խոհեմութիւնք մարդկայինք, սեթեւեթեալ բանքեւ գործք մեր ի հաճել զմարդիկ, վարկպարազի խոստովանութիւնք մեր. եւ մանաւանդ առիթ նոցին մեղքն՝ որպիսի՞ դժպհի դիմօք յանդիմանեսցին մեզ։ Ո՞հ, որպիսի՜ս յայնժամ հնարս կամեսցուք, թէ հնարեալ էաք՝ առ ի զգուշութիւն մեղաց եւ ի սրբութիւն անձանց. իցէ՞ թէ եդեալ էաք զայն կանոնս, պահեալ էաք զայն պատուիրանս. – իցէ՜ թէ խոյս տուեալ էաք եւ զերծեալ յայն ինչ առթից, յայնց տեսութեանց, յայն ինչ ընկերութեանց, յայնց զրուցաց, լրոց եւ գիտութեանց. եւ համանգամայն ասել, ընդէ՞ր ոչ կեցաք բարեպէս եւ լաւագոյն՝ որպէս եւ որքան կարէաքս։

Անօգո՜ւտ ստրջանք։ Այլ եթէ արդարեւ կամիցիմք զօգուտ մեր եւ զփրկութիւն, այժմէն աստստին այնպէս յարդարեսցուք զգործս մեր եւ զվարս՝ զի մի՛ լիցին մեզ յայնմ յետնում աւուր՝ յահի եւ յարկիւղ եւ յանշահ ապաշաւ։ Մի՛ կափուսցուք զաչսմտաց՝ առ լոյս ծագեալ մեզ այժմիկ, զի մի՛ խստագոյն եւս պահանջիցիմք ապա համարս. մի՛ արհամարհեսցուք զպարգեւեալն մեզ այսօր շնորհ, զի մի՛ առաւել եւս ի ցասումն բարկութեան վառեսցուք զարդարութիւն Աստուծոյ։ որ ոչ միայն անցելոցն զայս օր, ցայս ժամ, այլ եւ զայժմուս զներկայ խորհրդածութեանցս պահանջեսցէ համար։ Ուղղեսցուք ուրեմն այժմէն զոր յայնժամ փափագէաք թէ ուղղեալ էաք, եւ խորշեսցուք յիրաց՝ որ տագնապեցուսցեն զմեզ յատենի անդ։ Մի՛ հարեւանցի ինչ լինիցին առաջադրութիւնք մեր, որպէս բոց ծխախառն, որ առ վայրկեան մի շողացեալ խաբէական նշուլիւ, իսկոյն շրջանի եւ խաւարի։ Դիցուք ի մտի, ոչ բազում ինչ, զի մի՛ յոլովութեամբ առաջադրելոց կամ ընկճիցիմք կամ ձանձրանայցեմք, այլ յատուկս ինչ գլխաւոր կէտս ուղղութեան, եւ հաստատուն կամօք պինդ կալցուք զայնոսիկ։ Մի՛ նմանեսցուք նոցա՝ որք համարին քաջ զղջացեալս ի վերայ մեղաց իւրեանց, այնու՝ զի ծանեան եթէ հարկ էր ապաշխարել. եւ ոչ խտրեն ընդ ծանօթութիւն հարկի ուղղութեան վարուց եւ ընդ ստուգապէս գործադրութիւն ուղղութեան վարուց։ Ոչ տատամսութեան մտաց ի դարձ ուղղութեան, այլ ճշմարիտ դարձի պարգեւին շնորհք թողութեան։ Լի են դժոխք բարի փափագանօք, այլ երկինք միայն բարի գործոց են վարձ։

Բ. ՀՈԳԻ Ի ՔԱՒԱՐԱՆԻ

Ո՜րքան ահեղք նոյն եւ համառօտք են դատաստանք Աստուծոյ։ Ի վայրկենի վճարի եւ վճռի. եւ ահա հատաւ տուաւ մեզ դատակնիք։ Համարեսցուք արժանի եղեալ անգին շնորհի փրկութեան, յատենի անդ, այլ պարտաւորեալ ի տագնապ տուգանաց քաւարանի, ի հուրն կիզողական եւ մաքրողական։ – Զի¯նչ անդէն ի մուտս հալոցաց հնոցին զգասցուք կամ յիշեսցուք։ – Յառաջ քան զսուղ մի, քան զքթթել մի ական՝ էի էի ի մարմնի, տարածեալ ի մահիճս, հանգուցեալ ի կակուղ անկողնի, շուրջ զինեւ ունելով զընկերս, զբարեկամս, զսպասաւորս մարմնոյս եւ հոգւոյ, եւ պէսպէս դեղս եւ դարմանս, սփոփանս եւ մխիթարիչս. եւ իսկ եւ իսկ վերացաւ այն ամենայն, կամ՝ ես ինքն վերացայ յայնմ ամենայնէ, եւ յանկարծոյն գտանիմ ի հուր եւ ի խաւար, անդիւր եւ անխմիթար, անդուլ եւ անդադար, ի ցաւս եւ ի հեծութիւնս խորինս։ Ահաւո՜ր յեղափոխութիւն. ի հանգստենէ բարձից եւ անկողնոց՝ վայրաբերիլ ի տոչորումն ծովացեալ հրոյ... չիք յիս եւ ոչ մի մասն, մի ինչ՝ որ ոչ տագնապիցի ի հնոցի աստ. եւ որպիսի՞ հուր, որոյ կայծ միեւեթ բաւական է ի կիզուլծախել զտիեզերս աշխարհաց. հուր՝ առ որով հրդեհք երկրաւորք՝ ցօղ են զովարար. հուր շրջապատ ամենուստ, ոչ ունելով աղագս ելի։ Վա՜շ, թէ էր իմ իմիտ առեալ զայս՝ յորժամ կէի ի վերայ երկրի. քանի՞ այլազգ դատէի զմեղս զներելիս անգամ։

Ահեղք եւ դառնակսկիծք են վիշտք քաւարանի, քան զամենայն դառն դառն տանջանս բռնաւորաց զոր ետուն մարտիրոսաց, քան զամենայն կտտանս մահապարտաց, քան զամենայն ախտս ցաւոց մարմնոյ, ըստ հաւանութեան ամենայն Սրբոց Հարց. եւ նուազագոյն ինչ մասն ցաւոց քաւարանի՝ առաւելու, ըստ Ս. Թովմայի, քան զամենայն ցաւս կենաց։ Բազում անգամ ցաւ ատաման միոյ՝ իսպառ լքուցանէ զմեզ. իսկ զինչ լինէաք՝ եթէ ընդ նմին կրէաք եւ զյօդացաւութիւն, զցաւ աղեաց եւ երիկամանց, զխիթս եւ զկիծս, եւ միանգամայն զպէսպսէ ցաւս ամենայն մասանց մարմնոյ. եւ ի վերայ ներքին ցաւոցն՝ յաւելոյր եւ քլումն աչացա, քանցումն ատամանց, կտրումն մատանց, խարումն եւ զերծումն մորթոյ, այլովքն հանդերձ։ Դժպհի թուի մեզ եւ լսելն եւ յիշել զայսպիսիս. իսկ զի՞նչ եթէ հասանէր եւ կրել։ որպէս եւ գիտեմք եւ յիշեմք՝ սրբոց ոմանց, այլ եւ անսրբից, փոքր ի շատէ կրեալ զայսպիսիս։ – Այլ՝ տանջանք քաւարանի սաստկագոյնք եւ անտանելիք եւս են։

եւ ո՞ւմ կամ վասն որո՞ց իրաց սահմանեալ են սաստկութիւնք ցաւոցն։ – Նաեւ վասն թեթեւ եւ ներելի համարեալ մեղաց. վասն հոգւոց՝ ընտրելոց ի ժառանգութիւն արքայութեան, առ նախասահմանեալսն, առ հարսնացեալսն Քրիստոսի, սահմանեալք են ցաւքդ՝ յարդարադատն Աստուծոյ, որ յանչափս միրէ զհոգիսն տառապեալս, այլ եւ պատուհասէ յերկար ժամանակս իսկ, թէպէտեւ ըստ իւրաքանչիւր չափու մեղաց կշռելով զտոյժս տուգանացն։ – Բա՜բէ. Աստուած գթած, Աստուած որ սիրէ զհոգիս ընտրեալս, այսպէս խստագոյնս դատի եւ կտտէ արդարութեամբն, եւ վասն փոքունց իսկ յանցուածոց պատուհասակոծ առնէ զնոսա։ – Եթէ այր ոք թագաւոր զգօնեւ ընկերասէր ընտելասէր մատնէր զթագուհի զիւր ամուսին՝ ի խարոյկ հրոյ՝ աւուրս ողջոյն, ամենեցուն յայտնի գոլով զի եւ անհնարին սիրով սիրէր զկենակիցն, ոչ բռնաւոր գազանամիտ ասելի էր զնա, այլ համարել զմիւսն ի մեծ եւ ի քրէականս ինչ յանցանս անկղիտացեալ, վասն որոյ եւ այնպիսի կտտանաց պարտական եղեալ։ Այսպէս իմասցուք եւ զԱստուած, որ արդարութեամբն տանջէ երկար եւ սաստկապէս զհոգիս, յորս գթայ անճառելի սիրով։ Արդ եթէ Աստուած ոչ է եւ չէ բռնաւոր, յայտ ուրեմն է զի մեղք՝ անհնարին չար եւ գարշելիք են։

Այո, արդարեւ, ո՜վ եղբայր, կամ հարկ էր Աստուծոյ լինել անգութ բռնաւոր, որ քա՜ւ լիցի, անմարթ է, եւ կամ մեծապէս ատելիք են նմա՝ թեթեւ եւ ներելի քո համարեալ մեղքդ. կամաւոր վայրայածութիւնք մտացդ եւ աչաց, սնապարծութիւնդ, ցասումն, ընդվայրախօսութիւն եւ նմանք սոցին։ Հաւատաս կարծեմ եւ դու այսոցիկ, այլ զգուշանաս ոչ ի մեղացա այտի։ Հաւատաս թէ փոքրդ այդ մեղք՝ պարտական է քաւարանի, եւ գործես դարձեալ։ Արդ զի՞նչ լինին հաւատք քո. զի՞նչ խելամտութեանդ։ Չմեղանչէիր եւ թեթեւ ինչ՝ եթէ գիտէիր ստուգիւ՝ զի վասն այնր արկանելոց են զքեզ ի հնոց հրոյի հրապարակի. եւ գիտելով չափ՝ զի վասն այնր հանդերձեալ կայ տանջողագոյն հուր քաւարանին՝ ոչ զանգիտես, ոչ ի բաց կասի չար սովորութենէդ։ Ո՜հ, անմտութեանդ, գոչէ Սուրբն Օգոստինոս, երկնչիս ի հրոյն եւ ոչ զանգիտես ի մեղաց։ Արդարեւ զարմանաց եւ ապշութեան իրք են. հաւատալ քաւարանի, եւ դատապարտութեան ներելի մեղաց անգամ, եւ զի սրբազան հոգիք իսկ տանջին անդ վասն թեթեւ յանցուածոց, եւ ո՜չ զգուշանալ ի մեղանչելոյ. ոչ միայն ոչ հոգալ՝ ի քաւել զյառաջագոյն գործեցեալսն, այլ եւ օր աւուր յաւելուլ ի նոյնս, առ փոքր, առ ոչինչ մի գրելով զպարտաւորիչսն անհնարին հրոյ։ Խոտեմք զհերետիկոսս՝ որք ոչ ընդունին զհաւատս քաւարանի, եւ ոչ ինչ ընդհատ ի նոցանէ կեամք անփոյթ. կամ չառնումք ի միտ, կամ ոչ յիշեմք ստէպ, զի մեղք ներելիք՝ յետ մահուչափ մեղաց մեծագոյն չարիք են յաշխարհի, վասն որոյ եւ հարկ է մեզ զգուշանալ. – Աստուած՝ վրէժխնդիր սաստիւ արդարութեան դատէ զմեղուցեալն դառն տանջանօք, ապա անկ է մեզ խորշիլ ի մեղաց անտի, նաեւ ի փոքունց. զի զայս ուսուցանեն մեզ հաւատք. զայս ազդէ մեզ եւ խիղճ մեր։ Հար է ապա ծնուցանել ի քեզ սոսկումն եւ ատելութիւն եւ փոքունց մեղաց. եւ այժմէն քննելով ո՛րք եւ որպիսիք ունակացեալք են ի քեզ, կամ զորս չարագոյնս համարիս յաչս Աստուծոյ, գուն գործեսջիր զգուշանալ նոցին, եւ ուղղել զքեզ։

Առ այս յանկագոյն հնարք եղիցին քեզ, օրըստօրեայ քննութիւն խղճի մտացդ. ստէպ կրկնել յաւուր յառաջադրութիւնդ առաւօտին։ Մեռայց քան մեղայց. զգուշացայց եւ ներելի մեղաց, մանաւանդ յայսմանէ (... ). – յաճախ խոստովանութիւն եւ բարւոք խոստովանութիւն նաեւ ներելի մեղաց, զգուշութիւն յառթէ մեղացն եւ որպիսի եւ դէպք. (եթէ անձն իցէ եւ եթէ անանձն). նախահոգութեամբ ձեռն արկանել զյոր եւ ի գործ, եւ ոչ ստունգանել ազդմանց խղճի մտաց, նա մանաւանդ անսալ եւ հետեւել՝ որպէս թելադրութեան հրեշտակի պահպանողի. ըղձալ եւ բաղձալ սիրել զսրբութիւն, եւ ատել ստուգապէս զհակառակն սրբութեան. մինչեւ կարող լինել ասել ընդ Ս. Ասելմոսի, Տէր, եթէ տեսանէի աստի հնոց բորբոքեալ, եւ անտի մեղս ինչ ներելիս, ընտրէի արկանել զիս ի հուրն քան հաւանել մեղացն։

Գ. ՊԱՐՏՔ ՔԱՒՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՈՒՀԱՍԻ ՄԵՂԱՑ

Երկուց իրաց պարտական եւ կարօտ է հոգի մեղուցեալ. քաւութեան յանցանացն եւ թողութեան պատուհասի նոցին։ Հարկ է զմին հատուցանել առ արդարութիւնն անաշառ, զմիւս՝ ժտել յարդարադատ ողորմութենէն. թէպէտ եւ հաշտեսցի Արարիչն ընդ արարած իւր, այլ ոչ ընկալցի զնա ի գիրկս իւր, մինչեւ ոչ տեսցէ զնա ամենեւիմբ սրբեալ յամենայն արատոյ. քանզի, որպէս վկայեաց տեսանողն քաղաքին Աստուծոյ, «Ոչ մտցէ ի նա ամենայն պիղծ եւ ստութիւն»։ Հարկ է հոգւոյ՝ հատուցանել զպարտս աղտեղութեանն վշտակրութեամբ, կա՛մ ի կենցաղումս կամ յանտի կեանս. «Ամէն ասեմ քեզ, ոչ ելանիցես ի բանտէն անտի (քաւութեամբ), մինչեւ ոչ հատուցանիցես զյետին բնիոնն»։ Արդ զի այնքան ահեղ եւ սաստիկ տեսաք զկսկիծ քաւարանին, չիցէ՞ մեզ օգտաւէտ՝ վճարել զսակ հարկի պարտեաց մերոց՝ մինչ դեռ եմքս ի կեանս յայս։ Քանզի չիք հնար զերծանելոյ անվճար. խոստովանութիւն բարի՝ քաւէ զպարտիս յանցանացն, այլ ոչ եւ զպարտս պատուհասի յանցանացն. եւ պարտք պատուհասին՝ արատ եւ բիծ է հոգւոյ, որով չէ մարթ մըտի աղագս գտանել յառքայութիւն երկնից. կայ մնայ արդ ընտրել՝ ո՞ւր լաւ իցէ կրել զտոյժ պատժոցն եւ ազատ եւ համարձակ լինել առաջի Աստուծոյ։

Ոչ ոք երկբայիցի եթէ դիւրագոյն է աստստին յուղւոջ կենցաղոյս իրաւախոհ լինել ընդ ոսոխին, քան ի սաստկապահանջն յայն անկանել բանտ բանտ քաւարանի, ուր դառնադառն են տագնապքն եւ երկարագոյնք անդ մի ժամ տանջանաց, ասէ հեղինակն Նմանութեան, ծանրակիր է քան զհարիւր ամ տառապանաց ի վերայ երկրի։ Անհնարին տագնապ էր մեզ կրել ցաւ ատաման զամ մի կամ երկում հանապազօր, այլ ժամն այն քաւարանի՝ ցաւագին եւս է. եւ եթէ փոխանակ միոյ կամ երկուց ամաց՝ հասանէր դարս ողջոյնկրել ցաւս յամենայն մասունս մարմնոյ, տակաւին փոքր էր քան զժամն այն հանդերձեալ բանտին։ Եւ արդ չիցէ՞ անմտութիւն եւ թշնամութիւն անձամբ անձին՝ անփոյթ առնել յայժմուս՝ յանտի կեանսն թողուլ զհատուցումն պարտուց պատուհասին. եւ իբրեւ զպարտապանն բիւր քանքարոյ ոչ ունելով ինչ հատուցանել աստէն՝ արկանիլ յայն բանտ՝ մինչեւ հատուսցին ամենայն պարտք լի բովանդակ։ Եթէ այժմէն փոյթ եւ պէտ առնիցես, շատասցէ դատաւորն քո եւ միով քանքարաւ. իսկ եթէ յայն ատեան դատաստանի քարշիցիս տալ համարս՝ բազմապատիկ եւ անպակաս պահանջիցիս։ Մեծի անիմաստութեան է արդարեւ կամելն զիջուցանել զսրտմտութիւն դատաւորին՝ ի բանտ մտանելով, եւ անթերի, եւ տոկոսեօք իսկ վճարել անդ զպարտսն, մինչդեռ սակաւուք մարթ էր աստէն հաճել զնա եւ հանգչել։ Ո՞ ոք չառնոյր յանձն մտադիւր վճարել դանկ մի առ պարտատէրն՝ որ այնու շատանայր եւ թողոյր նմա զբովանդակ պարտուցն գումար։ Եւ առ իմէ՞ ոչ առնիցեմք այսպէս, մինչ հնար է փոքու իւիք յամենայն պարտուց յանցանաց թողութիւն գտանել. – զիա՞րդ որ յայլ ինչ իրս այքան սրատես եմք՝ կուրանամք յայսմ կարեւոր օգտի շահու մերոյ։ Օ՜ն անդր, թօթափեսցուք զկեղեւանս խանգարիչս տեսութեան հոգւոց, եւ փութասցուք այժմէն հատուցանել սակաւուք՝ զոր պարտիմքս Տեառն մերոյ, զի մի՛ հուր քաւարանին անխնայ պարտաւոր առնիցէ զմեզ։

Որո՞վ իւիք հնար իցէ առնել հատուցումն. – գիտեն ամենայն բարեպաշտօնք, նախ, զապաշաւանս եւ զղջումն ի սերտ սրտէ, եւ ի վերայ այնր՝ զամենայն ազգ գործոց ապաշխարութեան, մանաւանդ զկամաւոր ինչ վշտակրութիւն, եւ մեռելութիւն, զհամբերութիւն ի վիշտս եւ ի սպասու պաշտաման, զպէսպէս գործս ողորմութեան, հանդերձ հասարակաց ծանօթ աղօթիւք եւ պահովք. եւ ի վերայ այսոցիկ՝ ընդունելութեամբ ներողութեանց շնորհելոց յեկեղեցւոյ։ Զայսոսիկ առաջի ունելով հա՛րց ցանձն քո, կամիցի՞ս յանձն առնուլ աստէն զայսպիսիս՝ եւ կանքաւ հատուցանել զպարտս քո, եթէ թողուլ ի հանդերձեալն ատեան անպակաս հատուցման. յիշելով եւ զայնս զի ոչ է դիւրին զերծ գտանել ի քաւարանէ եւ կամ փոքու իւիք զերծանել անտի. առանց փորձելոյ ի քրայս վշտաց եւ ապաշաւանաց, եւ կամ ի հուր քաւարանի՝ ոչ է մարթ վերանայ յերկինս։ Սակաւք, եւ յոյժ սակաւք ոմանքիցեն՝ որ ոչ մտցեն ի բանտ անդր. հազիւ արդարք ոմանք, ասեն աստուածաբանք, շնորհիւ ողորմութեանն Աստուծոյ՝ ոչ պարտաւորին քաւարանի. եւ եթէ հազիւ զերծանի արդարն՝ զի՞նչ լինիցի մեղաւորին։ Զի՞նչ լինիցի եւ քեզ՝ որ ընթառնուսդ եւ լսես, եւ ինձ՝ որ գրեմս եւ կարդամ. – խիթամ, մանաւանդ թէ հաւանեալ եմ, եթէ անկցուք եւ մեք ի լիճ այնր հրոյ, հաշեսցուք հառաչեսցուք եւ մեք՝ յանտանելի տապս հնոցի քաւութեան. զի ոչ մտցէ յերկինս ի վեր՝ ամենայն պիղծ եւ ստութիւն, եւ ոչ մի հոգի՝ մինչչեւ սրբեալ արդարադատ չափովն, մինչչեւ ջնջեալ արատոյ եւ փոքունց եւ ներելեացն մեղաց՝ որովք վարակեալ իսկ եմք, բայց եթէ գտանիցեմք շնորհս աստէն ի կենցաղումս հատուցանելոյ զպարտս պատուհասի յանցանց մերոց։

Եւ արդ, ընդէ՞ր հեղգաս, հոգի իմ. հուր անխայ տոչորիչ հանդերձեալ կայ քեզ, եւ յոյժ մեծի հաւանութեանէ, զի կիզեալ ծախեսցիս անծախապէս։ Մեղար, թերեւս արժանի եղեր եւ շնորհի քաւութեան մեղացդ, այլ մնան քեզ պարտք ժամանակաւոր պատուհասի, զոր մարթ է քեզ եւ յաւելուլ եւ կրկնապատկել նորանոր մեղօք, զանցառութեամբք, ձանձրութեամբ, սնոտի յուսով, զի չասացից թէ եւ յանդգնութեամբ։ Ասիցես դու՝ յուսալ արագ արագ զերծանել՝ աղօթիւք եւ նպաստիւք բարեպաշտից. – այլ լաւ եւս է քեզ զգոյշ լինել, գուցէ վայրապար կամ շատ յուսայցես ի ձեռն այլոց հնարել քեզ հնարս ազատութեան։ Ոչ գիտես որչափ եւ ցորչափ աղօթիցեն վասն քո՝ յետամնացքն. եւ ոչ՝ եթէ հաճեսցի՞ Աստուած շնորհել քեզ զարդիւնս աղօթից նոցա։ Ո¯ յիշեսցէ զքեզ առ յապա, լսես ի գրոց անտի Նմանութեանն, եւ ո աղօթեսցէ վասն քո. մի՛ յուսար ի բարեկամս քո եւ ի մերձաւորս, քանզի արագ՝ քան զոր կարծեսդ՝ մոռասցին զքեզ. եթէ դու այժմէն զքեզ ոչ հոգաս, ո՞ հոգայցէ զքեզ չետ մահուան քո։ Ո՞չ լաւ իցէ քեզ այժմէն պէտ առնել անձին, եւ յառաջ քան զելս կենաց՝ առաքել թոշակ գործոց բարեաց յայն աշխարհ, խան յուսալ յօգնութիւն այլոց։ Փութա, եղբայր, ասդսին առնել զոր կարեսդ. այժմէն լաց եւ ողբա զմեղս քո, զի յայնմ աւուր ահեղ ատենին՝ հաղորդ գտանիցիս աներկեւանութեան Սրբոցն. այժմէն մատո աղօթս եւ պաղատանս, որպէս զի արժանի լինիցիս ներելոյ թողութեան, եւ համարձակ լիցի հոգիդ յելս կենաց՝ մտանել առ Աստուած. այժմէն տանջեա զմարմինդ, զի աներկիւղ լիցիս յերկեղի պահուն. տար համբերութեամբ վշտաց ինչ փոքունց, զի ի ծանունցն զերծանիցիս վշտաց. քանզի որքան խնայես քեզ այժմիկ եւ շնորհուկս անես մարմնոյդ, այնքան դառն լիցի քեզ պատուհասդ, եւ գանձիցես նիւթ հրոյ։ Չարաչար խաբէ զմեզ անակարգ սէր անձին եւ մարմնոյ։

Եւ արդ չիցէ՞ զգօնութեան ընտրեալ աստ ժամ մի վշտակրութեանեւ ցաւոց՝ քան ամիսս ի հուր քաւարանի. յանձն առնուլ աստանօր զապաշխարանս սահմանեալս յեկեղեցւոյ, կամ սահմանելով անձամբ անձին, քանանդ ընդ երկար ժամանակ տապիլ եւ տոչորիլ։ Չիցէ՞ իմաստութիւն սակաւ ինչ արտասուօք զայնքան անհնարին հրատ շիջուցանել։ Ո՜հ, քանի՞ այլազգ քան յայժմուս՝ եղիցին խորհուրդք մեր ի քաւարանի անդ. կամ քանի՞ այլօրինակ վարէր կեանս հոգի՝ ելեալ ի հրոյ անտի եւ վերադարձեալ ի կեանս եւ յերկիր։ Որպիսեա՞ց անտանելի գրելոց վշտաց՝ ո՞չ կամակար համբերէաք յերկրի՝ եթէ եւ մեզ շնորհեալ լինէր զերծանել ի քաւարանէ եւ կատարել աստանօր զպարտս պատուհասին։ Արդարեւ ոչ միայն անմիտք՝ այլ եւ անգութք եմք անձամբ յանձինս՝ եթէ անփոյթ լինիցիմք արդ զգործովք, վասն որոց ի զուր լացցուք դառնապէս յետ մահու։ Գիտեմք յայտնապէս զի մեղաք. լսեմք ի հաւատոց՝ եթէ անհրաժեշտ հարկ է քաւութեան՝ ի թողութիւն մեղաց. եւ խիղճ մեր վկայէ՝ զի չեւ եւս է մեր հատուցեալ զպարտիսս։ Եւ ի՞մ իմիք յուայցեմք առ յապայն։ Աղէ՛, ուշ ի կուրծս արասցուք, փութասցուք մաքրել զմեզ ի մեղաց. զի մահ առ դուրս կայ, եւ մերձեալ էքան զոր կարծեմքս. եւ ո՞ գիտէ ժամանիցեմք ի միւս եւս ամ։ Եւ եթէ ոչ այժմէն բուռն հարցուք յապաշաւ եւ յուղղութիւն՝ զի՞նչ ուրեմն կամիցիմք. – հանապազորդե՞լ ի մեղս. օր ի յօ՞ր առնել զապաշխարութիւն, եւ փոխանակ թեթեւութիւն առնելոյ՝ պարտս ի վերայ պարտո՞ւց յաւելուլ։ Կարիցե՞մք աներկմիտ լինել՝ եթէ բարւոք կատարեցաք զամենայն խոստովանութիւնս մեր. եթէ գէթ միանգամ շահեցա՞ք զշնորհս լիակատար ներողութեանց. վստա՞հ իցեմք եթէ հատուցաք զպարտիս միոյ մեղաց. – եւ եթէ հասցէ մեզ այսօր մեռանել՝ քանի՜ արդեօք երկարատեւ լիցի մեզ արգելան քաւարանին. քանի՜ դառն եւ ծանր տանջանք։ Սոսկամք եւ քստմնիմք յիշատակաւ հրոյն եւ տանջանաց, այլ, աւա՜ղ, զի ոչ ըստ սոսկմանս եւ զգաստանամք եւ զգուշանամք ի մեղաց եւ ի հանապազօրեայ յանցուածոց։

Սթափեսցուքուր ուրեմն, եւ գուն գործեսցուք կեալ այնպէս զի ի հասանել մահուն՝ առաւելուցու յոյս քաղցրութեան քան դառնութեան դատաստանին. սրբեսցուք ապաշխարութեան արտասուօք զբիծս հոգւոց մերոց, զի մի՛ գտցէ ի նոսա ճարակ հուր քաւարանին. ուղղութիւն վարուց մերոց ջնջան լիցի այսուհետեւ յառաջագոյն գործեցելոցն մեղանաց. եւ խորհրդածութիւնքս ի վիճակ հոգւոյ իսկ եւ իսկ յետ մահուն՝ մի՛ ի վարանս այլ յօգուտ լիցի բարւոք մեռանելոյ, եւ փարատեսցէ զերկիւղ հանդերձեալ պատուհասին։

Աստուած իմ, դատաւոր գերագոյն եւ վրէժխնդիր մեղաւորաց, հաւատամ աներկմիտ՝ զի յետ մահուան կայ մնայ ինձ ի դատ կոչիլ. եւ զի՝ եթէ ոչ այժմէն ի կեանս յայսոսիկ քաւեցից զմեղս իմ՝ ապաշխարութեամբ, հարկ է ինձ քաւել ի քրայս քաւարանի անհնարին պատժօք, որոց եւ փոքրագոյն՝ մեծ էքան զամենայն տանջանս երկրի։ Հաւատամ զի եւ մեղք մի փոքր՝ մեծ էքան զամենայն չարիս աշխարհի. վասն այնորիկ եւ յամենայն սրտէ զղջանամ եւ ցաւիմ զի մեղայ քեզ. եւ պաղատիմ առ գութ ողորմութեանց քոց, տալ ինձ շնորհս հատուցանելոյ ի կենցաղումս զպարտիս յանցանաց իմոց, եւ մի՛ եւս յաւելուլ ի նոսին, զի ի հասանել մահուան՝ մի՛ խռովգցայց յահէ անաչառ դատաստանաց քոց, եւ մի՛ ի սաստկութենէ տառապանաց քաւարանին։