Դ.
ՆԿԱՏՈՒՄՆ ՄԱՐՄՆՈՅ Ի ԴԱԳԱՂԻ ԵՒ ԴԻԱԿՆ Ի ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ

Մինչդեռ կեամքս ի վերայ երկրի՝ մարմին մեր առիթ է մեզ բազմապատիկ փորձութեանց, եւ յաճախ առաւելազանց խնամոց, որով եւ խափան լինի փրկութեան հոգւոյն. այլ յորժամ յառիցիմք մտօք ի նա՝ յետ մեկնելոյ հոգւոյն, տեսիլ նորա փոխի յառիթ բարի բարի խորհրդոց եւ ի հզօր յորդորակ բարիոք մահուան։ Ծանր եւ դառն թուի մարդոյ՝ ելանել ի կենաց եւ յաշխարհէ քանզի յարեալ է ի բարիս, ի վայելս եւ յիղձս աշխարհի, որոյ սէր՝ արգել մեծ է արիոքմեռանելոյ։ Երիս մեծամեծ հրապոյրս կորստեան մարդկան՝ նշանակէ Առաքեալն Յովհաննէս. «Ցանկութիւն աչաց, ցանկութիւն մարմնոյ եւ ամբարտաւանութիւն աստի կենաց»։ Որոց ներհակաբար՝ չիք ազդողագոյն հնար զգուշութեան եւ փրկութեան, քան զնկատումն մարմնոյն ի դագաղի, որ տայ արհամարհել եւ առ ոչինչ գրել զինչս եւ զփառս աշխարհի. եւ զնկատումն դիականն ի գերեզմանի, որ գարշելի ցուցանէ զցանկութիւն մարմնոյն, զախտն ստորաքարշ, միանգամայն եւ զսերտագոյն կռուեալ յանձին, որոյ այնքան մեծ են չարիքեւ հարուածք՝ որչափ զի կակուղք եւ համբոյրք երեւին. եւ այնքան մթագնեն զմտացն աչս՝ մինչեւ յերկրաւորս միայն խնդրել եւ գտանել զհաճելիսն, եւ երկնից անճառ եւ անսպառ վայելչութեանցն անտեսողքեւ անծանօթ մնալ։ Այլ որ գամ մի նկատիցէ զինքն յետ մահուն, զմարմին իւր ի դագաղի եւ ի գերեզման, ոչ միայն գարշիցի եւխորշիցի յընչից եւ ի փառաց աշխարհի եւ ի հեշտալեաց կամ ի ցանկութենէ մարմնոյն, այլ եւ հաստատագոյն մտօք ցանկանայցէ եւ կրթիցի ի տենչ եւ ի սէր երկնիցն բարեաց. որովք ոչ եւս ի գայթակղութիւն լիցի նմա մարմինն, այլ յառիթ մարզելոյ յառաքինի ճգունս, առաջի ունելով զօրինակ կատարածի կենացն եւ որ ինչ յետ այնորիկ, եւ հանապազ հոգալով ճողոպրել զանձն յունայնութեանց կենցաղոյս, ի յիրաց նիւթականաց, ի կարծեցեալ փառաց եւ պատուոյ, եւ ի հրապուրանաց հեշտալեաց զգայութեանցն, որպէս զի վստահագոյն լիցի ի ժամու մահուանն. եւ քաջայոյս ի ժառանգութիւն հանդերձելոց իսկական եւ սրբազան բարեաց։

Ա. ՄԱՐՄԻՆՆ Ի ԴԱԳԱՂԻ

Ա. բազում անգամ իցէ մեր տեսեալ զկանխեալսն քան զմեզ յանդերձական ճանապարհն՝ եդեալս ի դիրս վերջին հանգստեան. համարեսցուք այսօր զմեզ ինքն տեսանելի նոյն դիրս՝ յայն ինչ մեկնել հոգւոյն, որպէս թէ նա ինքն գամ ի առկայացեալ՝ հայիցի ի մարմինն՝ յորմէ ել եւ ելիք, եւ ոչ եւս իւր ինչ համարցից զայն՝ մինչեւ ցօր հասարակաց յարութեան։ Տեսցէ զնա տակաւին՝ որպէս խուն մի յառաջ քան զանջատելն ի նմանէ, այլ հանդերձեալ ի վերջին հանգիստ եւ ի յուղարկաւորութիւն։ Հանդերձեալ կայ արդարեւ, այլ ոչ որպէս յառաջ երբեմն թուի ճանապարհորդ, այլ ոչ ի սահմանս երեսաց երկրի, եւ մինչչեւ անկեալ յուղին՝ զյետին ժամ դադարեալ ի տանն՝ յոր եկաց ամս երկարս, եւ յորմէ հրաժարէ արդ, եւ ոչ եւս դարձցի։ Ցուպ գաւազանի օգնութեան նմա՝ խաչն որ ի վերայ լանջացն եդեալ, եւ ուղեցոյց ճրագունք երկու աստի եւ անտի. ամանիկ մի օրհնեալ ջրոյ, եւ այլ ինչ դուզնաքեայ նշանակք վիճակի եւ աստիճանի՝ որով ճանաչիւր ի վերայ երկրի. թերեւս եւ սնոտի ինչ սեթեւեթք՝ զոր յետին ցոյց գորովոյ յետամնացիցն՝ դիցէ զանզգայացեալ նմացուածով սիրելւոյն եւ ընտանւոյն. եւ ոչինչ այլ յամենայնէ՝ զոր ունէր կամ որով վարէր ի վերայ երկրի. եւ եթէ ընչեղ եւ փարթամ ոք եւս էր՝ ոչ ինչ թողցի ի դագաղին՝ կա՛մ ընդ նմին անհետասցին, կամ նա յառաջ քան զնոսին։

Եւ զի հարկ կամ օրէնք են ոչ անծածկոյթ աւանդել զմարմին ադամածնաց՝ ի դիրս յետին, անարգքն եւ հնոտիք ի զգեստուց շնորհեսցին նմա, եւ յամենայն սպասուց բարեկեցիկ փափկացողին ոչ աւելի քան զմին զայն հանդերձիկ. որպէս եւ ոչ յամենայն ընդարձակ բնակարանաց՝ աւելի քան զվեցամասնեայ տախնակս, որք հազիւ բաւեն ամփոփել զմարմինն եւ կափուցանել իսպառ յաչաց։ Եւ յատ ա՞յնր. –«ի մեռանել մարդոյ, ասէ Իմաստունն Յեսու, ժառանգեսցէ զսողունս, եւ զճճիս եւ զորդունս». եւ որ ի սոցանէ ներգործութիւնք սպասասէր մարմնոյ՝ յայտ ամենեցուն է։ …Եւ ո՞ւր մնացին այնքան նիւթք եւ գոյք եւ ինչք՝ զորս կարեւորս եւ պիտանիս համարէր դա, յորս զակատեալ իմն էր, յորոց դժուարէր ընդ պակասելն, եւ յաւելուլ իսկ նկրտէր կամ ախորժէր. – ո՞ւ» այս կամ այն ինչ՝ զոր ի կիր առնոյր յայնքան ամաց հետէ, եւ յոր հարեալ էր սիրով՝ որպէս ի կենդանի ինչ եւ ի կենդանիս անբանս՝ որպէս ի բանաւորս եւ յանձնաւորս. –ո՞ւր համարեալ եւ անուանեալ հեթեթանք կենաց, զարդք եւ նիւթք զբօսանաց եւ վայելչութեան, որովք կամէր կամ կարծէր մոռանալ զպանդխտութիւնն յաղցաւոր երկրի, եւ խաբել զմարմինն ցաւակիր։ Ահա չկայ չմնայ ինչ նմա ի դագաղի անդ. եւ ոչ իսկ որ ինչ եդաւն ի նմին՝ յառաջին կերպարանս մնայ, այլ եղծեալ լուծեալ պղծեալ ամենայն՝ որ տեսանիւրն յիջանել կափարչին ի վերայ նորա։ Մարմինն այն գգուեալ եւ պարարեալ՝ ճարակ ճճեաց եղեալ, եւ հոգին վասն վայրապար խնամելոյ զնոյն տագնապեալ ի քաւարանի։ Վա՜յ մեծատանց որ գանձեցին յերկրի գանձս՝ զոր ապականեն ցեցք եւ ուտիճք, ըստ քրիստոսեան յանդիմանոկթեան. Վա՜յ ձեզ, որ ընկալայք աստէն զմխիթարութիւն ձեր սնոտի սեթեւեթիւք, յորոց եւ շիւղ մի ոչ կարացէք բառնալ տանել ընդ ձեզ, եւ թողէք՝ թէ կամաւ թէ ակամայ՝ ծանօթ կամ անծանօթ ժառանգաց կամ յափշտակողաց, որք նոյնպէս թողցեն այլոց յետնոց, եթէ մնայցէ ինչ հաստատուն։ Քանի՜իմաստութեամբ գործէր որ լսէր Քրիստոսի, եւ գանձէր գանձս յերկինս, ուր չիք ցեց եւ ուտիճ ապականիչ, այլ մանաւանդ տոկոսեօք յաւելուած ընչից զոր առ սէրն Աստուծոյ եթող ելիք, հրաժարեալ սրտիւ յամենայնէ՝ որ յաշխարհիս է եւ որ ըստ աշխարհիս։

Ահաւորագոյն եւս է ազդարարութիւն Քրիստոսի. «Քանի՞ դժուարին է մեծատանց՝ որ ինչս ունիցին՝ մտանել յարքայութիւն երկնից». եւ թէ դիւրին է մալխոյ ընդ ծակ ասղան մտանել՝ քան նոցին ընդ դրունս երկնից։ – Այլ ո՞վիցէ մեծատուն կամ ընչեղն. – Աբրահա՞մ, որ 300 ընդոծինսունէր. կամ Յո՞վբ, որոյ խաշինք 7000 եւ ուղտք 300, եւ լուծք եզանց 500. եւ կամ Դաւիթ՝ որ կուտեաց զոսկի եւ զարծաթ որպէս զմոլաթզենիս ի դաշտի. – Ոչ սոքա եւ ոչ որք ըստ սոցա՝ գիտացին զերկիր օթեվան պանդխտութեան, եւ գաւառ բնակութեան յերկինս խնդրէին. – այլ այնոքիկ՝ որք թէպէտ աղքատք յաղքատաց՝ այլ հանապազ հոգան եւ հաշին վասն շահու չնչենոյ միոյ, կամ ի չնչինն զոր ունին՝ յարեալ կան որպէս ի մասն ինչ էութեան իւրեանց. եւ այնոքիկ մանաւանդ՝ որոց ուխտիւք յանձն առեալ զաղքատութիւն Քրիստոսի՝ ըստ աշխարհայնոց եւ թերեւս առաւել քան զաշխարհիկս սիրեն զսակաւն եւ զփոքրիկն զոր չէ արժան եւ ունել իսկ անուանել, այլ առ հարկի վարիլ նովիմբք, ջեռեալ յիրաց ինչ համարի։ Առ ի կապել եւ արգելուլ զթռչուն, ասի յառակս, չէ հարկ պարանի կամ առասանի, շատ է եւ թել մի նուրբ բարակ. այսպէս մարթէ եւ փոքու իւիք կաշկանդիլ եւ գերիլ սրտի՝ որոյ ի դէպ էրյամենայնէ թօթափեալ հանապազ մարզել ի թեթեւաթռիչ վերացնունս։

Աղէ, հայեաց շնորջ զքեւ, մանաւանդ թէ ի ներքս ի քեզ, չիցե՞ն քեզ աւելորդ իրք, զորս փափագես պահել. կամ իղձք՝ ունելոյ զայնպիսիս. կամ դժուարիցի՞ս ի բաց բարձման նոցին եւ ի կորստեան. – կարիցե՞ս ասել ընդ Պօղոսի, եթէ «Ոչ բերաք յաշխարհ, եւ ոչ ինչ տանել կարասցուք». եւ զոր ունիմս՝ որպէս թէ ոչ ունիցիմ. եւ զի աղքատ կոչիմ ըստ Քրիստոսի աղքատութեան, հարկ է թէ սիրիցեմ զնոյն աղքատութիւն, եւ որչափ իմովսանն է՝ աղքատաձեւ յարդարիցեմ եւ զկարեւորսն ի դարման կենաց եւ ի պիտոյս գործոց։ Հարցցուք զխիղճ մտաց. յորժամ ելցէ հոգի իմ ի մարմնոյս եւ ի սենեկէ աստի՝ ո՞րպէս փափագէր թէ կատարեալ էր զուխտ աղքատութեանն. զիա՞րդ յետին ակնարկութեամբն տեսանէր զկահսնզորս վայելուչս յարդարեաց. – խնդայցէ՞ զի յայնպիսիս վայելեաց, եւ կամ զի յաջողեաց նմա առնել կամ տալ առնել ծախս վասն դիւրի, զբօսանաց եւ զարդուց։ Արժան է անաչառ մտօք քննել զայսոսիկ, քանզի յոյժ զօրաւոր է անձնասիրութիւն ի խաբել եւ ի խաւարեցւոցանել յայսմ մասին զտեսութիւն ներքին. առ որ քաջ խորհրդական եւ զգուշացուցիչ է մահ եւ դագաղ։ – Եւ զի անհրաժեշտ կապտեն սոքա յամենայնէ, թէ կամիցի ոք եւ թէ ոչ, չիցէ՞ իմաստութիւն եւ ազնուութիւն՝ յառաջագոյն հրաժարելն յամենայնէ, նուիրել տըւչին զտուրս նորին, եւ զոր ունիմք եւ զոր ոչն ունիմք. իւրովք կամօք բաշխել՝ զոր կորզելոց է յափշտակիչն. եւ յիշելով զգերագոյն բանն Տեառն, եթէ «Երանելի՜ է մանաւանդ տալ քան առնուլ», եթէ հնար է զօր ամենայն առնել ի սրտէ զնուիրումն եւ զոհ ամենայն ընչից՝ որով վարիմքս եւ որովք հարկ իցէ վարիլ, եւ զգուշանալ ի ստանալոյ զաւելին եւ զոչն կարեւոր, եւս առաւել ի հնարելոյ թոյլտուութեամբ մեծաւորաց եւ հոգաբարձուաց ունել զայնոսիկ, զի յատենի սրտագէտ դատաւորին՝ ոչ արդարանան այդպիսի հնարագիտութիւնք։ Բասրելի է եւ յաչս աշխարհի նա՝ որ թողեալ զաշխարհ, զհայրենիս եւ զընտանիս եւ զիշխանութիւն վարելոյ զինչս, փարիցի զփոքումբք ի փոքու բնակարանին, եւ այնքան պնդապէս՝ որքան ոչ աշխարհիկքն զմեծամեծ ընչիւք իւրեանց, եւ հոգայցէ եւ ցաւիցի ընդ կորուստ չնչենեացն՝ քան մեծատունք ընդ գանձս իւրեանց. եւ կամ ոչ շատացեալ ընդ հարիւրապատիկ տուրսն Քրիստոսի՝ ջանայցէ փափկագոյն ւես կեալ քան զյոլովս ի կարծեցեալ փափկաց աշխա»հի. եւ որպիսի՞ դիմօք յանդիման լիցի աղքատացելոյն վասն մեր մեծատունն յաւիտենից, եւ նախակարգողին զերանութիւն աղքատացն հոգւով՝ քան զամենայն երանութիւնս. այն՝ որ խոստացաւ տալ զամենայն՝ յերկրի եւ յերկինս, այնմ՝ որ թողուցու զամենայն զոր ունէրն։ Որում ոչ բաւէ Աստուած, ասէ Սուրբն Օգոստինոս, յոյժ ագահ է այնպիսին. այսինքն՝ յոյժ ժլատ եւ կծծի է՝ որ ոչ շատացեալ տրովք Աստուծոյ՝ ինքնին հնարի հայթհայթել վասն իւր, կամ զիւրն ինչ պինդ ունելով՝ ոչ ձեռնարկէ յաստուածատուրսն։ Չիք մեծութիւն մեծ քան զչկարօտանալն եւ չփափագել իմիք, բայց միայն Աստուծոյ. առանց որոյ ասէ դարձեալ Սուրբն Օգոստինոս, ամենայն ինչ աղքատութիւն է եւ չքաւորութիւն։

Բ. Ընդ անպիտանութեան ընչից՝ նշաւակէ դագաղն եւ զունայնութիւն պատուոյ եւ փառաց աշխարհիս։ Ամենայն շուք պաշտամանց եւ հռչակ համբաւոյ՝ որով մեծամտեն եւ հպարտանան մարդիկ՝ խաբէական իմն երանութիւն է, ասէ Սուրբն Օգոստինոս, եւ ստոյգ թշուառութիւն, որ յաճախ եղկելիս գործէ զկարծեցեալսն երջանիկս։ Այն ամենայն պատիւք սեփական շնորհք, իշխանութիւնք, բարձրութիւնք եւ գահք՝ մերթ յառաջ քան զվախման կենաց պակասեն եւ մերթ ընդ կենաց զրաւին, առ վայր մի սնոտի սոնքանօք ուռուցեալ զսիրտ, եւ յոչ ինչ լուծեալ յետ սակաւու միոյ։ Ի մերձենալ մահուն՝ աշխարհս անցանէ եւ ամենայն վայելչութիւն նորա, որպէս ամպ վարեալ ի հողմոյ, որպէս երազ զարթուցելոյ. – ի նշոյլ յաւիտենականն տունջեան՝ ամենայն համբաւ անշքանայ եւ խուսափէ որպէս ստուեր. եւ ամենայն իշխանութիւն եւ մեծութիւն կարծիական՝ ջնջեալ ծածկի որպէս զհետս նաւու ի վերայ ալեաց։ – ահարկու պաշտօնեայդ արքունի, եւ մեծափառ պաշտօնեայդ եկեղեցւոյ. պատերազմողդ գոռ եւ յաղթանակող ազանց եւ աշխարհաց, որոյ հռչակ անուան հնչէր յոլորտս տիեզերաց եւ իմաստունք պատգամատուք, ոչ յընչից եւ ոչ ի համբաւոյ ինչ իւրեանց կարիցեն տանել ընդ իւրեանս. «Ոչ իցեն փառք նոցա ընդ նոսա», ըստ Սաղմոսերգուին։ Եւ զի՞նչ յաշխարհակալաց անտի հզօրաց եւ ի գերափառ քահանայապետաց՝ մնայցէ այժմիկ. – ափ մի հողոյ. սակաւ ինչ ոսկերք, ասէ Ս. բեռնարդոս, մնան մեզ առ ի նոցանէ յիշատակք. ամենայն պայծառութիւն փայլման նոցա ի վերայ երկրի՝ խաւարեալ ծածկեցաւ ի գուբ գերեզմանին։ «Մահ, ասէ այլ ոմն ի Սրբոց (Պետ. Դամիան), շքով իսկ փառացն՝ յայտ արարեալ ծանուցենէ մեզ եթէ քանի՜ անարգ եւ սնոտի են փառք»։

Եւ արդ եկ ո՜վ դու պատուասէր եւ համբաւասէր, խոնարհեաց հայեաց ի դագաղ փառաւորելոյն ի վերայ երկրի. ո՞չ լսիցես զվճիռն սաստիչ. Մինչեւ ցայդ վայր եկեսցես, եւ այդրէն խորտակեսցին ալիք։ Տե՛ս զտեղի քո, ո՜վ ամբարտաւան. թէ կամաւ թէ ակամայ հասցես եւ դու ի տապան այսպ, այլ ցայդ վայր, եւ մի՛ եւս անդրագոյն. անդ խորտակեսցին ալիք հպարտութեան քո. ամենայն պատիւք քո եւ փա՜ռք եւ յոյս՝ անդ հարեալ փշրեսցին. եւ յայնմ աւուր անցցեն խորհուրդք քո իբրեւ ոստայն սարդի, զոր վերացուսցէ ծառայ մի ի սրբել զանկիւնս տան։ – Յաջողեալ իցէ քեզ արդ ամենայն ինչ, այլ մինչեւ ցե՞րբ. մինչեւ ցե՞րբ տեւեսցէ հռչակ անուանդ, մեծարանքդ, փառք եւ պատիւ. – մահ անակնկալ եւ յանկարծահաս ի վայրկենի լուծցէ զամենայն կերպարան շքեղ. եւ որպէս զչեղեալ եղիցիս յետ մահուանդ. «Մահու մեռանիցիս, ասեն գիրք, եւ իբրեւ զջուր հեղեալ յերկիր՝ որ ոչ ամփոփիցի. եւ յետ այնորիկ եղիցուք որպէս զչեղեալք»։ Այսպէս խորհրդածէր Սողոմոն, մեծն այն եւ իմաստուն, զորմէ գրեաց պատմիչն սրբազան, եթէ «Մեծացաւ քան զամենայն թագաւորս երկրի, մեծութեամբ եւ իմաստութեամբ. եւ ամենայն թագաւորք երկրի խնդրէին տեսանել զերեսս նորա, եւ լսել զիմաստութիւն նորա՝ զոր ետ Տէր ի սիրտ նորա». եւ նա ինքնին վկայէր զանձնէ, եթէ «Մեծացայ քան զամենեսեան որ էին յառաջ քան զիս… եւ աւելի յիմաստութիւն քան զամենեսեան… սիրտ իմ ետես բազում իմաստութիւն եւ գիտութիւն եւ զառակս». եւ խոստովաէր ապա՝ զի ունայնութիւն է եւ այս ամենայն։ Մեծ է արդարեւ յիշատակ նորա, այլ իբրեւ հզօրագոյն յիշատակարան ունայնութեան մեծութեանց. եւ որպէս զմի ի ստրկաց իւրոց կայ (եթէ կայցէ տակաւին) մերկ եւ թափուր յամենայն մեծութենէ իւրմէ։ Էանց եւ նա. անցին եւ անցցեն ամենայն մեծամեծք երկրի, որոց երբեմն անձուկք թուէին ծագք աշխարհաց, եւ արդ ամփոփոեալ կան ի սափոր մի փոքրատար, հողացեալք եւ աճիւնացեալք։

Ի նոյն կայ մնայ եւ մեզ փոխի՝լ որպիսիք ոմանք եւ իցեմք, համբաւեալք եւ պանծացեալք։ Չիք խտիր առաջի մահու, եւ ոչ ակնառութիւն ի մարդկանէ. ոչ յազնուութենէ եւ ի հնութենէ տոհմի պատկառէ, եւ ոչ ի մեծութենէ եւ ի զօրութենէ. ոչ ի շքոյ պաշտամանց զլանայ, եւ ոչ յաթոռոյ վարդապետաց. զմեծ եւ զփոքր հարկանէ անխնայ, զտէր եւ զստրուկ, զգիտուն եւ զտգէտ. եւ յորժամ դիցին ի տապանի՝ ոչ զանազանի աճիւն նոցին. եւ ոչ աւելի ինչ ունին մեծամեծքն, ասէր փարելին Ս. Ալոյիսոս կոնծագեան, բայց առաւել իմն զզուանս։ Չիք զանազանութիւն եւ հոգւոց նոցա… բայց զի մեծամեծք՝ խստագոյնս դատիցին եւ պահանջիցին, եւ ռամկին առաւել լիցի ներողութիւն ողորմութեան։

Ավա՜ղ մոլորութեանն. խոհականագոյն իմն համարին բազումք դնել ի մտի եւ ասել, եթէ մահ ոչ ջնջէ զամենայն, եւ բազմաց հոյակապ արանց, փառաւորաց, հզօրաց եւ գիտնոց՝ դարու ի դար հնչեն համբաւք, եւ յետ մահուան իսկ՝ անմահանայ մարդս։ – Այլ զի՞նչ իցէ համբաւ, եթէ քաջ ոք կշռիցէ, կամ ազդիցէ՞ ինչ առ համբաւեալն. թերեւս լսիցի ընդ ծագս երկրի, այլ հասցէ՞ վտանգ՝ մի յունկն մեռելոյն. չիցէ՞ նմա ձայն կորուսեալ յանապատի. այնքան շուքք փառաց եւ իշխանութեանց, եւ հռչակք եւ գովք, գործք մեծամեծք, գիտութիւնք եւ մատեանք իմաստունք ճառեալք եւ ծաւալեալք, օգնեսցե՞ն ինչ գէթ ժամ մի դիւրելոյ նմա ի քաւարանի, կամ համառօտելոյ զժամանակ արգելանին. նա մանաւանդ, ո՞ գիտէ եթէ վասն որոց համբաւեալ հռչակի նա յերկրի, նոյնք յաւելուցուն նմա տագնապս եւ պատուհաս յետ մահուանն, ի բանտի անդ քաւութեան, վասն անձնահաճ պարծանացն ի կեանս իւրում, եւ ինքեան՝ քան Աստուծոյ տալոյ փառս, վասն չարաչար կիրառութեան պարգեւեցելոցն նմա երկրաւոր եւ մտաւոր շնորհաց, եւ վասն ինչ ինչ վնասու՝ զոր նոքիմբք անձին կամ այլոց գործեաց։ Զի՞նչ շահ իցէ նմա արդ այնքան առաւելութիւնն եւ գերազանցութիւն ի միջի նմանեացն, եթէ ամբարտաւանութեան առիթ եղեւ նմա, եւ գայթակղութիւն ի գնացս լաւութեանց, զի՞նչ օգուտ նմա՝ այլոց ուղղիչն լինել՝ եւ անձամբ մոլորել. զայլս շահել՝ եւ զանձն տուժել. քարոզել իսկ եւ ուսուցանել զճշմարտութիւն՝ այլ ոչ ճշմարտապէս քրիստոնէական եւ կրօնաւորական ոգւով կեալ։ Ամենայն ինչ եղէ ես՞ ասէր, բաղդաւոր ոմն ըստ աշխարհի, որ յարօրոյ եւ ի խաշնարածութենէ ամբարձաւ յարքունի գահոյս եւ վայելչապէս թագաւորեաց, ամենայն ինչ եղէ ես, սակայն ահա ոչին շահեցայ։

Իսկ ներհակաբար սմա եւ նմանեացն, զի՞նչ վնաս եղեւ Պօղոսեանց, Անտովնեանց, Փրանկիսկենց, եւ ըստ Առաքելոյն՝ յանապատի մոլորելոց ճգնակիր արանց եւ քօղածածուկ կուսանաց, հրաժարմունքն ի շքոյ, ի վայելից, ի փառաց, ի գովութեանց աշխարհի. նաեւ ընդ անարգս ի մարդկանէ գրիլ, ընդ խոշորս եւ ընդ յիմարս իսկ. մանաւանդ թէ ո՞րքան մեծ եւ ամենամեծ օգուտ՝ սակաւ ժամանակեայ անարգանքն յերկրի՝ վասն Քրիստոսի, եւ անժամանակ վայելքն զոր արդ ժառանգեն։ Չասիցե՞մք, թէ մեք անմիտք, զի զվարս նոցա մոլորութիւն համարէաք. զիա՜րդ համարեցան նոքա ընդ որդիս Աստուծոյ եւ ընդ Սուրբս վիճակ դոցա։ Զի՞նչ վնաս եղեւ Ղազարու՝ զի որպէս անասուն մի անարգ մերժեալ ի տանէ անկեալ դնէր, կարօտեալ աւուրն պարենի, վիրալից եւ անօգնական. ո՞չ ապաքէն արդ ի գոգն Աբրահամու մխիթարի նա, մինչդեռ մեծատունն եւ մեծանուն պապակի ի տապ տարտարոսին։ Զի՞նչ վնաս եղեւ Պօղայ պարզամտութիւնն, եւ առանց դպրութեան լինել յոգունց ի մարտիրոսաց եւ յայլեւայլ դասուց մարդկան, որք յաչս գիտնոց եւ բարեկեցից՝ խոտանք եւ ոչինչք իմն համարեալ լինէին, եւ արդ փայլեն արեգակնապէս ի կամարս երկնից։ Միթէ ցաւիցէ՞ ինչ նոցա, զի անփառունակք եղեն յաշխարհի աստ, կամ անուսմունք եւ անպատիւք։ Ո՜վ սուրբ ապաշխարութիւն, ո՜վ սուրբ խոնարհութիւն, ո՜վ անարգանք աշխարհի, գոչէր ոմն ի Սրբոց (Պետր. Ալկանտարացի) ի ժամ մահուանս, դուք էք յոյս իմ եւ մխիթարութիւն։

Զի՞նչ շահ այսու կամ զի՞նչ վնաս. – այս իցէ գեղեցիկ եւ անմոռանալի խորհրդածութիւն յամենայն դէպս։ Զի՞նչ օգտիցիմ ի պատւոյ եւ ի համբաւոյ՝ եթէ առիթ լինի կորստեան հոգեւոր շնորհաց. եւ զի՞նչ վնաս յանարգանաց՝ եթէ ուղղութեան եւ փրկութեան ինձ լինին պատճառք։ Ո՞ր շահ, կամ ո՞ր վնաս. – խոկմունք լեռնաքատակք, ընդ որս հարեալ փշրին ամենայն մթերք փառաց եւ լուծանին յոչինչ. Սի՜ւնք հաստատունք՝ յորս հիմնեալ հաստատի գերագոյն եւ փրկաւէտն խոնարհութիւն։ Զայս իմաստասիրեալ, թէպէտեւ անագան, հզօրաց եւ ճոխից եւ համբաւելոց ոմանց, ասէին ի մերձենալ մահուն. Զի՞նչ օգուտ եղեւ մեզ լինելն այնպիսիս, բայց ապաշաւ՝ զի եղաք այնպիսիք։ Ունայնութիւն ունայնութեանց է, ապա ուրեմն՝ ամենայն, բաց ի սիրոյն Աստուծոյ եւ ի նորին սպասաւորութենէ։ – Յետ աւուրց ինչ վախճանին՝ երեւեալ միանձին միոյ առ ընկերսն, ասէր. Եղեալ էի ես քաջ աստուածաբան, այլ ոչինչ է արդ. էի ճարտար քարոզիչ, եւ չէ ինչ արդ. եղէ մեծաւոր, եւ ոչինչ է այդ. եղէ կրօնաւոր, եւ այս միայն մնայ. – եւ զայս ասացեալ՝ աներեւոյթ եղեւ։ – Աւադիկ՝ որ ինչ յաչս հարկանի յաշխարհի՝ ոչ նշմարի անդէնն, եւ որ նուազն՝ եւ երբեմն անարգագոյն համարէր՝ այն լինի պիտանացու՝ ի հանդերձեալն։ Ըստ այսմ սարասի՝ եղբայր ոմն՝ դերձակ ըստ պաշտաման, ի ժամ վախճանին խնդրեալ զասեղն իւր եւ ամբարձեալ ի վեր՝ ասէր, սա լիցի ինձ բանալի երկնից, զի ոչ երբեք վայրապար մտօք, այլ միշտ Աստուծոյ յանձն առնելով՝ ի գործ արկի։ – Ոչ բերից ի կշիռ նմին զգաւազանս իշխանութեան թագաւորաց եւ դիտապետաց, այլ զկրօնակիցդ դմին հարցից զքեզ, որ այդքան թուղթս մրեցեր եւ գրեցեր, զո՞ր մխիթարութիւն տացէ արդեօք գրիչն քո՝ յայնս պահու. – եթէ առ համբաւ ինչ կամ ի հաճոյս աշխատ եղեր, ամմէն ասէ քեզ Քրիստոս, այն իսկ է վարձք քո սնոտի, ըստ սնոտի վասնակոյդ եւ յուսոյ։ Զայդպիսին վաստակաւոր՝ սարդի նմանեցուցանէ ոմն ի զգօնից, որ յիւրուրոյն գոյութենէ հանէ զնիւթ ոստայնին՝ առ որսալ ճանճ մի աղկաղկ. եւ ոչինչ աւելի գործել, ասէ, այնմ գիտնոյ՝ որ սպառէ զժամանակ կենացն՝ առ որսալ համբաւ եւ գովութիւն՝ որ չարժիցեն նմայ յետոյ ճանճի միոյ չափ, եւ վասն չնչենոյն այնմիկ՝ այնքան անխոնջ ջանիւ ծախէ զկեանսն, բազմապատիկ զրկմամբք իսկ եւ վշտօք։

Հա՛րց աղէ եւ դու՝ զանձն քո. յ՞ր միտս գործես եւ վաստակիս. յիշե՞ս զԱստուած ի սկզբան գործոյդ, եւ քանի՞ցս ի գործելդ. յանձի՞ն արդեօք յաւէտ ի շահ ինչ՝ քան յընկերաց. ի քո՞ ինչ ի փառս՝ եթէ Աստուծոյ. մի՞ արդեօք եւ ընդ կերպարանաւ իսկ բարեպաշտութեան՝ սպրդիցի սէր անձին. եւ թոյն ինքնահաճութեան դառնացուսցէ եւ զգործս սուրբս՝ առաջի Աստուծոյ։ «Ճրագ մարմնոյ ակն է, ազդէ քեզ Փրկիչն, եթէ ակն քո չար է՝ ամենայն մարմինդ խաւարին եղիցի»։ Չիք խաւարեցուցիչ քան զփառասիրութիւն. – փափագիցե՞ս արդեօք ի գաղտնիս սրտի քո ձգտիլ ամբառնալ ի վերագոյն աստիճանս եւ պաշտամունս. – հաւատա՛, զի «Ոչ գիտես զինչ խնդրես». ոչ հաց է՝ զոր խնդրեսդ՝ այլ քար. ոչ ձու՝ այլ կարիճ։ Թուիցի՜ քել ծանր եւ դժպհի՝ այլոցն վերանալ եւ գերագոյնս համարիլ, եւ քո կալ մնալ ի խոնարհագոյն կարգի. աւա՜ղ քեզ, զի նման իցես մանկան տղայոյ՝ որ լայցէ զի չետուն նմա զբեկորն շողշողեալ ապակւոյ։ Նախանձիցի՞ս ընդ բարձրացեալսն յաստիճանս. – գիտեա՛, զի թողեալ զանքոյթ վայր՝ ի դիւրակործանն ըղձանա։ – Ծա՞նր իցէ քեզ լսել նախատիս, զգալ արհամարհանս. – յիշեա՛, զի որ բարձր է առաջի մարդկան պիղծ է առաջի Աստուծոյ. եւ զի Որդի մարդոյ ոչ եկն պաշտօն առնուլ՝ այլ պաշտել։ Խելամտողք բանից Քրիստոսի՝ ոչ միայն ոչ խորշէին յարհամարհանաց՝ այլ եւ սիրէին եւ ուրախ լինէին ի նոյնս, որպէս Առաքեալքն յորժամ ի բանտ արկան եւ գան արբին վասն անունն Քրիստոսի։ – Մի՛ համարիր զանձն քո յառաջադէմ ի լաւութեան, ասէ Նմանութեանն գիրք, եթէ ոչ համարիցիս զքեզ տրուպ եւ յետին ամենեցուն։

Եթէ քաջ քննիցես որ ինչ եսդ, ահա մարմին քո բոյն ախտից եւ ծրար ապականութեան, անօթ աղտեղի, եւ դիակն առ փոքր մի ժամանակ կենդանի՝ եւ ապա իսպառ լուծանելի. միտքդ բազում անգամ պղտոր եւ շփոթեալ, եւ որ ինչ պայծառ ի նմա՝ կա՛մ ձրիատուր է, կամ թէ ջանիւ՝ այլ ոչ անմասն ի մթութենէ եւ ի վտանգէ մթացուցանելոյ զաչս հոգւոյդ. եւ հոգիդ՝ մեղօք տգեղացեալ յաչս Ստեղծողին. վարքդ՝ անվստահելի, զի գուցէ դարձեալ եւ չար եւս մեղիցես. կեանքդ՝ կասկածելի, գուցէ չիցէ հեռի մահն դարանակալ։ -

Յի՞նչ արդ յաւակնեալ պարծիցիս, եւ խնդրիցես փառաւոր լինել, պատուելի եւ հռչակելի։ – Ե՛րթ, մուտ ի վարժարան մահու, եւ ուսիր զդաս կենաց. – որ ի վարժոցի անդ, եւ ի բեմբի դագաղին՝ ոչ ուսանիցի զուսումն խոնարհութեան, վա՜յ վա՜յ նմա։ Իսկ որ խրախուսեալ նշմարիցէ ի դագաղի անդ զինքն ինքնին՝ որպիսի յետ սակաւու միոյ լինելոց է ստուգապէս, ոչ եւս դանդաղիցի անգոսնել եւ զինչ. եւ զփառս աշխարհի։

Ո՜վ Յիսուս, ամենակատար օրինակ աղքատութեան եւ խոնարհութեան, որ ոչդ ունէիր տեղի դնելոյ զգլուխ քո, որ խոնարհեցուցեր զանձն քո մինչեւ առնուլ զկերպարանս ծառայի, զի ուսուսցես մեզ փախչել յագահութենէ եւ ի հպարտութենէ, մի՛ տար մեզ թոյլ՝ շլացութեամբանարգ մետաղի եւ նիւթոյ միոյ՝ զրկիլ յանկորուստ բարեաց արքայութեան քո® այլ տուր մեզ՝ ոչ միայն խոտան համարել զինչս եւ զփառս երկրի, այլ սիրել մանաւանդ զտալն ի մերս ինչ գոյից՝ քան զառնուլ, զբազմիլն ի յետին բարձի՝ քան յառաջագահոն զառնուլ, զբազմիլն ի յետին բարձի՝ քան յառաջագահոն. – հալածեա ի մէնջ . – հալածեա ի մէնջ զոգի ամբարտաւանութեան, եւ տուր զմեզ ճանաչել զմեզ՝ ոչինչս իմն, յոչընչէ եկեալս եւ յոչինչ դառնալիս՝ ըստ մարմնոյ. – տո՛ւր մեզ գանձել յերկրէ գանձս յերկինս, որպէս զի աներկիւղք ի մահուանէ եւ յուսալիցք ելցուք ի կենաց աստի, եւ մտցուք առ քեզ։

Բ. ԴԻԱԿՆ Ի ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ

Եթէ տեսիլ մարմնոյ ի դագաղի զայսպիսիս ազդէ իմաստս՝ ունայնութեան երկրաւոր բարեաց եւ փառաց, անդրագոյն եւս տեսլեան դիականն ի գերեզմանի՝ ազդողագոյն դեղ եւ խրատ է առ ի խորշել գարշելի հեշտութեանց մարմնոյ, եւ երկնայնոցն փափագել փափկութեանց, որով յաւէտ անսայթաք ուղղին գնացք կենաց ի մահ անդր երջանիկ։

Ա. Մեծամեծ ճշմարտութիւնք են ի խորս գերեզմանի, մանաւանդ եթէ ոք նկատիցէ զինքն իսկ իջուցեալ եդեալ թողեալ անդ, եւ իբրու հոգւովն զերծելով առ վայր մի եկեալ ի քննել զզուգակիցն իւր հողեղէն, զանջատեալն անկցորդելի, բայց ի հեռաւոր աւուրն յարութեան։ Հայելի մահուն՝ ոչմիայն զվերին երեսս՝ այլ մինչեւ զխորս մարդոյն տպացուցանէ։ եւ յայտ յանդիման ցուցանէ զինչ էր երեւեալն եւ խնամով դարմանեալն եւ գգուեալն, եւ պճնեալն եւ սոնքացեալ մարմին նորա, եւ բազում անգամ անկուշող հոգւոյն։ Ահա սակաւ աւուրք են յորմէ հետէ ծածկեալ կայ ընդ հողով՝ որ երեւէրդ ի վերայ նորին. աղէ մատիւր պեէեա զայն մինչեւ ի գուբ, եւ ի վեր ա՛ռ զկափարիչն, որ թաքուցանէ զյաւէտ սիրեցեալն քո յերկրի. եւ անդէն ստուգապէս քան զՄարթա՝ գոչիցես, արդ հոտեալ է նեխեալ։ Եւ զի՞նչ եթէ եւ զպատանսն ի բաց առնուիր եւ տեսանէիր յարգանդ երկրի զկերպարանն դժպհի զայն, զքո իսկ կերպարան, զքո իսկ մարամին՝ երբեմն իբրեւ սքանչացեալ առ ի քէն. որպիսի՜ փոփոխութիւն, որպիսի՜ ժահադիմութիւն եւ ժահահոտութիւն. որպիսի՜ նորակերպ երանգք տխրորակք ի վերայ մորթոցն ուռուցելոց, պատառելոց եւ խղխայթելոց. – զիա՜րդ սակաւ աւուրս քակտեալ եւ եղծեալ են ջիլք եւ աճառք զօդիչք եւ շարժիչք բազկացն եւ ձեռաց եւ համօրէն ամենայն կազմուածոյ իրանացն, եւ պէսպէս յօրինուածոց մասանց նորին, որք՝ թուի իմն եթէ իւրաքանչիւր խուճապեալ ոստուցեալ յիւրոյ կարանէն եւ ի գոգոյն, սորսորեալ վիժին երթալ խառնիլ ի մի երր ապականութեան, որ ընդ հուպ ընկղմեսցէ զկարծրագոյն մասունս մարմնոյն, եթէ օրէն իցէ տակաւին կոչել զայն մարմին, զոր ասպատակ սփռեալ որդանց եւ ճճեաց՝ արագ արագ զեռան եւ սպառին, մինչեւ չմնալոյ իսկ դիական, այլ կմախք լքեալք իբրեւ անպիտանք զեռնոց անգամ։

Ծանր եւ դժնդակ է արդարեւ՝ ոչ միայն տեսիլ այլ եւ յիշելն անգամ զկտտանս եւ զքանդուածս գեղեցկակազմ իրանացն՝ մատնելոց յեղծումն եւ ի սպառունմ՝ փանաքի եւ փցուն բոտոտից, որք ոչ աչացն խնայեն, ոչ շրթանց, ոչ այտից, ոչ միոյ մասին պանծալի գլխոյն եւ ոչ այլոցն ամենայնի։ Խորշի՜ բնութիւնս եւ ամաչէ իմն տեսանել զինքն յայն առակ նշաւակի, յայն ողորմելի տեսել, յայն վիճակ գարշութեան, քան զոր չիք ինչ դժնդակ, չիք ինչ զզուելի, չիք ինչ յետնաոյն. – այլ շահ օգտի հոգւոյն՝ ցորչափ ի մարմնի է քաղաքավարի՝ յորդոր լիցի, առ ի քաջ սանձել եւ վարել զնոյն, ժոյժ ունել եւ առ վայր մի, եւ նկատել զոր ինչ լինելոց է առ յապա. – մերկանալ գամ մի զվերերեւոյթ դիմաց գլխոյն՝ յորոյ խելս պանծայր, եւ տեսանել զնա գանկ թափուր եւ ամայի։ տեսանել զզոյգ փոսորակսն՝ որք երբեմն կրէին զաչսն՝ առնթս գայթակղութեան եւ կորուստս անմեղութեան. դրունք՝ ընդ որս մտին յաճախ մեղք եւ ի բաց կողոպտեցին զշնորհս ամբծութեան. – տեսանել զտրորեալ եւ զտխատեալ մասունս ինչ՝ որք երբեմն լեզու քո էին եւ շրթունք, որովք զեղխեցար ի կերակուրս, եւ անկղիտացար ի բամբասանաս, ի բանսարկութիւն, ի լուսանս, թերեւս եւ ի հայհոյանս եւ ի նզովս. – տեսանել զցամաքեալ եւ զյօշեալ եղեգունսն, զմատունս՝ զորս վարեցեր յեղեռն եւ յոճիր, ի զրկանս այլոց եւ անձին. – տեսանել զկապտեալ եւ զունայնացեալ ոսկրոտին՝ յոր յացեալ երբեմն՝ համարէիր վայելել ընդ երկար ի քաջողջութեան եւ զդէմ ունել մահու. – տեսանել միանգամայն եւ մի առ մի զանկերպարան աւերակս շինուածոյ մարմնոյդ, զոր ոչ կամէիր ճնջել եւ նեղել փոքր մի եւ զգուշացուցանել ի վնասակարաց՝ իւր իսկ ինքեանն եւ առաւել եւս հոգւոյդ։ – Զի՞նչ շահ եղեւ արդ դմա՝ այնքան հայթհայթանք հաճոյից զգայարանացն, համադամքն, անուշահոտութիւնքն, լուացմունքն եւ օծանելիք, փափկութիւնք զգեստուց եւ մահճաց եւ պէս-պէս զբօսանք եւ հրապոյրք աչացն ականջացն, եւ շօշափելեաց։ Ո՜րքան մանաւանդ խիղճ եւ խէթ այժմիկ, զի չարաչար վարեցար նոքիմբք, որով մարթ էր՝ ոչ միայն ի չափու ունել զտնտեսութիւն մարմնոյդ, այլ եւ հոգւոյդ հանարել աղագս առաքինութեան եւ փրկութեան. մարթ էր եւ ի դէպ իսկ՝ փոխանակ սնուցանելոյ զանյագ յօժարութիւնս մարմնոյ՝ կամաւոր զրկմամբ եւ մեռելութեամբ նորին՝ փարատել զերկիւղ անհրաժեշտ մահուան, եւ վախճանել խաղաղութեամբ։

Ո՜վ, Տէր, զի՞նչ է մարդ՝ զի յիշես դու զնա, կամ որդի մարդոյ՝ զի այց արասցես նմա»։ Ճարակ եմ որդանց, երր եւ ապականութիւն նեխահոտ. անարգագոյն քան զհող եւ զփոշի, կոխան գազանաց եւ բոյն զեռնոց. եւ սակայն իշխեցի՜ գլուխ ամբառնալ ընդդէմ Ամենակալիդ. զմարմին՝ զոր ետուր յօժանդակ հոգւոյս՝ քումդ պատկերի, ի դաւաճանութիւն նմին կրթեցի. կանգնեցի զնն իբրեւ մեքենայ՝ մարտնչել, վիրաւորել եւ մատնել զայն ի մահ, եւ ի մահ յաւիտենական։ Ոչ գիտեմ արդ ընդ ո՞ր առաւել ապշել եւ հիանալ, ընդ ամբարտաւանութիւնս իմ, եթէ ընդ քո ընդ անբաւ երկայնմտութիւնդ։ Զիա՜րդ այնքան անմտացայ՝ մինչեւ անլսող լինել գիտակցութեանս իմոյ, ապախտ առնել զշնորհօք՝ առ հաճոյս ապականելի դիականս այսորիկ, զնա վերադասել՝ ի մոլորութեան իմում՝ քան զհոգի, քան զերկինս, քան զՅիսուս Քրիստոս։ Զիա՞րդ առ վայրկեան մի հեշտի՝ մատնեցի զոգի իմ յիշխանութիւն սատանայի եւ ի կորուստ գեհենի. եւ առ գործ մի՝ զոր ոչ կարեմ յիշել առանց ամօթոյ՝ ի վտանգ յաւիտենական դատապարտութեան անձամբ զանձն գլորեցի։

Արդարեւ յայսպիսի կորուստ անգիւտ վարէ զանձն՝ մարմնասիրութիւն. յայսպիսի յիմարութիւն առ ոտն կոխելոյ զահ եւ զամօթ՝ ի հաճոյս գանկի միոջ, եւ կմախից եւ նեխոյ. եւ զբարին եւ զբարերարն Աստուած՝ ի մոռացօնս արկանել, վասն չարաչար յիշելոյ եւ ճանաչելոյ զանձն. եւ զափ մի աճիւն վերագրել քան զփառս արքայութեան երկնից։ Թուի իմն թէ եւ ոչ տանջանք դժոխոց բաւական իցեն ի պատուհաս այսքան ժպրհութեան եւ զազրութեան։ ... Ա՜հ, ցօղեցէք արդ արտասուք ապաշխարութեան, լացէք աչք իմ լաց դառնութեան, պատառեա՛ց սիրտ իմ ի ցաւոց, որ սիրեցեր զապականութիւն մարմնոյ քան զանապականն հոգի. – գարշեսջիր խորշեսջիր իսպառ այսուհետեւ յամենայն անմաքրութենէ, յամենայնէ՝ որ կարող իցէ արատաւորել զփարելին ողջախոհութիւն։ Իջցեն շանթք կայծականց յերկնից՝ դարձուցանել զիս ի մոխիր, քան հաւանել ինձ եւհամարձակել ի գործ անմաքուր։ Իջցէ մանաւանդ այժմէն Հոգի քո Սուրբ, Աստուածիմ, եւ սրբարար հրովն ջնջեալ զաղտեղութիւնս իմ՝ հաստատեսցէ յիս հոգի մաքուր եւ մաքրասէր։ – Առ ի խրատ զգուշութեան եւ ի յանդիմանութիւն եղիցին ինձ կմախքս զոր տեսանեմ, եւ զոր երբեմն գգուէի եւ փափկացուցանէի գանկս այս եւ ոսկերոտիս, վասն որոց այնքան ժամավաճառ եղէ ի գեղերեսել, ի սեթեւեթել, ի պճնել եւ ի հաճել՝ ի պէտս եւ յոչ պէտս. եւ փոխանակ անապական եւ աստուածակերպ հոգւոյս՝ պաշտեցի զապականելի զորդնահար զճճեկեր զխղխայթեալ եւ նեխահոտ մարմինս այս. եւ առ ի հեշտանալ առ վայր մի ի համադամս կերակրոց, ի զգենլիս եւ յանկողինս կակուղս՝ կափուցեալ աչօք յանձն առի զանհանգիստ հուր քաւարանին, եւ զանդրագոյնն եւս զանշիջատոչորն դժոխոց։ – Եթէ եպիկուրեան ոք կամ անաստուած որ զերանութիւն մարդոյ ի վայելս կենցաղոյս եւ ի զգայականս համար, այսպիսի զեղխութեամբ եւ անառակութեամբ կեցեալ էր, չէր զերծ ի բասրանաց, սակայն ոչ գործէր հակառակ կարծեացն. իսկ քրիստոնեայ՝ որ գիտէ զվախման մարմնոյ եւ զհոգին անվախճան, իսկ կրօնաւոր՝ որ ուխտեաք է զհանապազօրեայ մեռելութիւն մարմնոյն, իսկ քահանայ՝ որ զօր ամենայն մտանէ ի սրբութիւն Սրբոց, եթէ անգիտանան յայսմ մասին, պաշտել զկամս մարմնոյ եւ զրկել զհոգի, զի՞նչ բաւիցէ ասել ցնա, որպիսի՞ արտասուօք լալ, զո՞ր ողբս ողբալ նմա։ Քանզի զի՞նչ բնաւ գուցէ ուրեք՝ որ կարիցէ փոխանակել այնպիսի երկնապարգեւ շնորհաձիր արեանն Յիսուսի, եւ յաւիտենական փառաց արքայութեան, զորս անարգեաց ելիք սէր մարմնոյն։ Եւ ներհակաբար խորհրդածելով՝ դոյզն ինչ մեռելութիւն կամ զրկումն զգայարանաց՝ հաճոյագոյն է Աստուծոյ եւ շահաւետագոյն անձին՝ քան զմեռեալս յարուցանել. ապա եւ այնքան վէրք եւ կորուստ են հոգւոյ՝ որքան նուագս յումպէտս սպաս հարցի մարմնոյ, հողոյս այսմ եւ կալոյ, տղմոյ եւ նեխոյ, եւ չարագազան թշնամւոյ հոգւոյ։

Քրիստոսական եւ աստուածային է վճիռ, «Ոչ ոք կարէ երկուց տերանց ծառայել», միանգամայն մարմնոյն եւ հոգւոյ. անձին եւ Աստուծոյ. հարկ է կամ զմին ուրանալ կամ զմիւս. եւ զաշխարհս ընտրել կամ զերկինս. կամ հրաժարել ի հեշտալեաց մերմնոյն, կամ ի հանդերձելոց բարեացն. ոչ է մարթ եւ յերկրի աստ վայելել զվայելս երկրի, եւ ընդ Քրիստոսի թագաւորել։ Ոչ է հնար կեալ ըստ մարմնոյ, եւ եւ մեռանել անմարմնապէս. չէ մարթ՝ որ շռայլութեամբ սնոյց զմարմին, պարկեշտացեալ գտցէ զնա յետոյ։ Յորժամ հասցէ ժամանակ միւսանգամ յարութեան, ամենայն ոք զիւրն գտցէ մարմին. Պետրոս՝ զիւրն, եւ Յուդայս՝ զիւրն, Աբիսողոմ զիւրն, եւ Ալոյիսոս՝ զիւրն։ Եւ դու՝ քոյովդ յարիցես մարմնոյ, ո՜վ անձն՝ որ հայիս արդ ի դիակնդ ի գերեզմանի ո՜րպէս կամէիր թէ վարեալ էր դորա զզգայունսն՝ մինչ կեայր ընդ հոգւոյն։ Սքանչանայցեն յայնժամ արդարքն եւ սրբասէրք՝ ընդ փառաւորեալ մարմինս իւրեանց, իսկ պիղծքն եւ ժպիրհքզարհուրեսցին յիւրեանց իսկ գարշատեսիլ մարմնոյ, եւ ասիցեն. Ա՞յսպէս, վասն րոպէական հեշտութեան՝ զա՞յս զգենուլ ամենազազիր կերպարան, եւ մատնիլ ի հուր անշէջ եւ անվախճան. վա՜յ, վա՜յ ինձ իսպառ, ընդէ՞ր ոչ անդէն մինչ յաշխարհի էի՝ ոչ մանաւանդ տանջեցի զաչս, զքիմս, զշօշափելիս, եւ զամենայն մարմինս իմ, զի արդ եւ յաւիտեանս՝ նորոգեալ եւ լուսազգեցեալ զուարճանայի ընդ որդիսն Աստուծոյ։ – Այլ երթիցեն նոքա ի տանջանս յաւիտենականս։ Իսկ որք աստ անձամբ զանձինս խրատեցին եւ տանջեցին, զրկեցին եւ ի մեռելութիւն կրթեցին, որք կափուցին զաչս իւրեանց ի պատրողական գեղոյ եւ ի վայելչութեանց աշխարհի, եւ զզգայարանս՝ ի հեշտութենէ եւ ի փափկութենէ, այլ եւ ոստիկանս իմն եւ պահապանս խիստս կարգեցին ի զգուշութիւն, հրաժարմամբք, ճգամբք, պահօք, խարազանօք, տքնութեամբք եւ աղօթիւք, նոքա երթիցեն ի կեանս յաւիտենականս, բազմել ի յարազուարճ սեղան Քրիստոսի եւ Հօր նորա. եւ եթէ գուցէ ինչ նոցա իղձ եւ կարօտ՝ այս իցէ, եթէ ընդէ՞ր ոչ ուժգնագոյն եւս հակառակեցաք եւ կռփեցաք զմարմինս մեր։

Իսկ մեք որք հայեցեալ ի խորս գերեզմանիս, թափանցեալ ընդ խորագոյն խորխորատ տարտարոսին, եւ վերակնեալ ի բարձունս երկնից, զգամք տակաւին զմեզ ի մարմնի եւ յերկրի, հեղգանայցե՞մք տակաւին առնել զոր եւ դատապարտեալքն ի դժոխս եւ ի քաւարանի, եւ սուրբքն որ յերկինս՝ կամէին առնել, եթէ գտեալ եւ կամ դարձ արարեալ էին ի մարմինս իւրեանց՝ ի վերայ երկրի. – յետ նկատելոյ զմարմինս մեր ի դագաղի եւ ի գերեզմանի՝ իշխիցե՞մք տակաւին շողոմել ողորմել սմա. – կամիցի՞մք տակաւին անմտութեամբ կամ միամտութեամբ՝ տալ համարձակութիւն ընտանի գազանիս այսմիկ, մարմնոյս, որ ծածուկ կրծանօք կեղեքէ զոգիս մեր։ Օ՜ն անդր, թօթափեսցուք զթմբիրս պատրանաց, եւ զհեղգութիւն զամենայն. դիցուք սանձ եւ կանոն զգայութեանց, մի՛ զանգիտեսցուք խստանալ եւ բռնանալ ի վերայ մարմնոյ. զի «որքան անխնայ լիցուք անձամբ անձին, ասէ ոմն ի հարց, այնքան խնայեսցէ մեզ Աստուած». եւ հեղինակն նմանութեան, «Այնչափ յառաջեսցես յուղղութիւն՝ որչափ բուռն արասցես անձին». եւ «չէ փոքր յաղթութիւն, յաւելու Ս. Բեռնարդ, նուաճելն զանձն», եւ գոչէ, «Յարիցէ Աստուած, եւ կորիցէ մարմին. կործանեսցի մարդս թշնամի, առ ոտն կոխեսցի անարգուն Աստուծոյ, անձնասէրն այն եւ աշխարհասէր, ստրուկն սատանայի. արժանի է դա մահու. խաչեսցի». զի մի՛ լիցի խափան հոգւոյ՝ երջանիկ մահուամբ ելանելոյ յաշխարհէ աստի եւ մտանելոյ ի վայելս երկնից. յոր յորդորէ եւս զմարդ նկատումն եղծեալ մարմնոյն ի գերեզման անդ։

Բ. Ցորչափ եմք յաշխարհի աստ՝ զգամք աւաղելի իմն տաղտկութիւն յերկնաւոր իրեց, եւ ծանր թուի մեզ ամենայն որ ոչ առ երկիրս վերաբերեցի. եւ այս միւս եւս արգել է բարւոք մահուան. վասն որոյ եւ ի դէպ է մրցել եւ վանել զայն՝ աւագագոյն աչօք նկատելով զմարմին ի գերեզմանի։ Յիշէ Հ. Սենեէրի զմիանձն մի՝ ձանձրացեալ եւ փախուցեալ ի վանացն. որում ընդ առաջ ելեալ Պահապան հրեշտակին՝ տարաւ ի գերեզմանատուն, եւ հրամայեաց պեղել բանալ գերեզման մի. զոր արարեալ նորա, ընդ տեսանել զկմախսն՝ անդէն անկաւ զեղջ ի սրտին, եւ փութացաւ դառնալ ի վանս, եւ եկեաց առաքինութեամբ մինչեւ ցօր մահուն։ Մի եւեթ տեսիլն այն՝ ուսոյց նմա անարգել զոր յարգէրն, եւ յարգել՝ զոր անարգել էր, եւ փափագել այնմ՝ յորմէ խուսափէրն։ Ի դէպ էր նմաեւ մեզ՝ զմերս իսկ մարմին նկատելով ի թաղելն անդ, ասել, Ո՞ւր մնային հաճոյք եւ զբօսանք զոր խնդրէի՝ եթէ ես ինքն էի թաղեալս աստէն. ո՞ւր ազատութիւնն՝ որում ըղձակերտ լինէի. ո՞ւր հրապոյրք՝ որ քաղցրացուցանէին ինձ զմեղս. – ոչ ինչ ոչ մնայր ինձ, բայց խայթ խղճի եւ ապաշաւ անօգուտ՝ քանզի «Յորժամ մարմինն հեշտանայ՝ խիղճն մռնչէ», ասէ ոմն ի զգաստից։ – Իսկ եթէ շնորհօքն Աստուծոյ գործեալ իցէ մեր սակաւ ինչ բարի, զդէմ կալեալ եւ յաղթել կրից եւ յօժարութեանց բնութեանս եւ զգայարանաց, պարապեալ ի հոգեւոր հրահանգս, վաստակեալ ի շնութիւն անձին եւ ընկերաց, վշտացեալ վասն սիրոյն Աստուծոյ, նախատանաց համբերեալ, եւ որ ինչ ի սոցին սակի, թէպէտ եւ սակաւ ինչ իցէ, ոչ ապաքէն մխիթարութիւն է, զի վասն հոգւոյ եւ վասն Աստուծոյ արարաւ։ – Ի ջնջել լուծանել մահու զամենայն, ըստ գործոց իւրաքանչիւր՝ նման միայն՝ կամ խայթն այն խղճի, եւ կամ խաղաղարար վկայութիւնն ներքին։

Աղղէ, հա՛րց ցանձն քո. գոհանայցե՞ս յայսմ երեկոյի զիանխայեցեր անձինդ, եւ լցուցեր զկամս մարմնոյդ. – եթէ ընդ հակառակն, ո՞չ գոհասցիս՝ զի տիրաբար գործեցեր, պարապեցար ի գործս առաքինութեան, արհամարհեցերզհաճոյսն մարմնոյ, եւ ի փրկութիւն հոգւոյդ եւ ընկերացդ վաստակեցեր։ Քանի՜ հզօրագոյն եւս գտանէիր արդ՝ եթէ էր քո հանապազ փականս եդեալ աչաց եւ լեզուի, սանձահարեալ զեռանդնդ անխորհուրդ, չափաւորեալ զպէտս դարմանոյ մարմնոյդ, զքուն եւ զերակուր։ Քանի՛ քաղցր է նմա երեկոյն՝ որ բարւոք վարեաց զտիւն։ Քանի՜եւս քաղցրագոյն եւ դիւրագոյն լիցի յերեկոյ կենաց եւ մերձեցեալն մահ, այնմ՝ որ զտիւ կենացն առաքինօրէն քաղալավարեցաւ։ Եւ զի՞նչ է որ խափանէ զտեսութիւն մտաց մերոց՝ առ ի չտեսանել զվայելչութիւն երկնից եւ զանթառամ վայելսն։ Աղէ, կրթեսցուք վարժեսցուք՝ մերթ խոնարհել ի հող ոչնչութեան մերոյ, եւ մերթ վերամբառնալ ի խոստացեալ փառս արքայութեանն, զի մի՛ լիցի եւ մեզ ասել ընդ ապաշնորհ տարամերժելոցն, եթէ աւա՜ղ, զի զոր կարէի յայնժամ ի միում վայրկենի առնել, աստ ոչ կարացից առնել ի յաւիտեանս։ Քանի՜ դիւրին էր կրթիլ ի լաւութիւնս եւ ի յառաջադէմսն նկրտիլ, յորժամ պարգեւեալ էին ինձ շնորհք, հնարք եւ ժամանակ. – քանի՜ցս ասէի յանձն իմ, կամիմ ուղղել զգործս իմ, կամիմ առաքինանալ, սուրբ լինել եւ արդէն սկիզբն արարեալ էր իմ։ Ո՜ երջանիկ ժամուցն եւ աւուրց եւ ժամանակին՝ յորում միայն Աստուած հաճոյանար ինձ. որպիսի՜ հրճուանք զեղուին յիս. քանի՜ խնդամիտ էին յայնժամ. քան՜ քաղցր էր ինձ լուծն Քրիստոսի, քանի՜ թեթեւ բեռն նորա. – զիա՜րդ խայտալով երթայի ի տուն Աստուծոյ եւ ի գործս բարիս։ ... Եւ ո՞ կասեցոյց զգնացս իմ. ո՞ր խոչ, ո՞ր գայթակղութիւն գթեցոյց զիս ի ճանապարհի ուղղութեան... Եթէ փոքր մի եւս համբերեալ էր իմ, ապաքէն յաղթող գտանէի եւ ակն ունէի պսակաց եւ վարձուց։ Իսկ զի՞նչ յայսցանէ վրիպեցոյց զիս. բայց սնոտի սէր անձին։ ... Եթէ վայրիկ մի եւս ժուժկալեալ էր իմ յայնմ պահու, ոչ էր ապա գահավիժեալ ի պէսպէս յանցուածս եւ իմեղս, որովք կապուտ կողոպուտ գտանիս արդ ի շնորհաց. իսկ ընկերն իմ այն որ հաւատարիմ գտաւ պատուիրանաց Տեառն եւ թելադրութեանց խղճի մտացն, ապա նա զարդարեալ եւ պճնեալ կայ պսակաւ՝ յորմէ ես վրիպեցայ։ Ո՜ տայր ինձ զաւուրսն առաջինս. եւ կրթէի առաքինօրէն յամենայն գործս իմ, եւ համբերէի մինչեւ ի մահ, որ ոչ երբեք անագան՝ այլ միշտ վաղ հասանէ։ ...

Քա՜ւ լիցի մեզ զայսպիսի զուր ստրջանս ստրջանալ. այլ այժմէն ուշ ի կուրծս արարեալ՝ համբերեսցուքսակաւ ինչ նեղութեանցս, ձանձրութեան եւ վաստակոց. զի սոքօք հայթայթին մեզ վարձքն եւ պսակ։ Եթէ եւ զկէս եւ զկիսոյ կէս հոգոց, խնամոց եւ աշխատանաց մարմնասիրաց եւ աշխարհասիրաց՝ յանձն առնուցումք յօգուտ հոգւոց մերոց, ի մեծ չափ ուղղութեանց եւ սրբութեան հասանեմք. եւ արդէն հասեալք էաք եթէ զջան եւ զժամանակ զոր յայլեւայլ գործս ծախեցաք՝ զայն ի գիւտ երկնից ծախեալ էաք. զի ամենայն ինչ փոքր եւ սնոտի է՝ եթէ ոչ առաջնորդիցէ առ վախճանն՝ վասն որոյ եկաք յաշխարհ եւ ընծայեցաք Աստուծոյ։ – Ապա այսուհետեւ ուշ կալայց վախճանին՝ քան ներկայիս. յամենայնի հարցից զմահ, եւ ուսուսցէ ինձ՝ ուստի ակն իցէ խորշել, եւ զիմէ՞ բուռն հարկանել, զի մի՛ յետոյ զեղջ լիցի ինձ, այլ գոհութիւն եւ խնդութիւն։ Ուղիղ կանոն կենաց՝ խորհրդածութիւն մահուն է. եւ խրատատու զգօն յընտրութեան բարւոյ եւ չարի։ Այո, հարցից յաճախ զմահ իմ, եւ ասացիցա. Ուսո ինձ, զի՞նչ պարտ իցէ առնել յայս դէպս. – արկից ձեռն յայս գործ առաջադրել ի մտացս կամ այլուստ. – կացի՞ց մնացից ի պայմանի կենացս՝ յոր կամս արդ. եւ ծախեցի՞ց ընդ երկար զժամանակ իմ յայս զբաղանս. – հաւանեցա՞յց այս ինչ յօժարութեան ոգւոյս. – յերկարեցի՞ց ի զբօսանս յայն։ ..., «Ո՜վ մահ, քանի՜ բարի է դատաստան քո», գոչէ Սիրաք։

Եթէ ոչ լսեմք այժմիկ ձայնի մահու, հարկ է ի վերայ կայ լսել յետոյ, այլ թերեւս յանօգուտս. բայց զգօնացեալք աստստին կանխեսցուք լսել եւ դատել՝ որպէս դատելոց եմք յետ մահուան. եւ զոր յայնժամ լաւ համարէաքսիրել եւ ընտրել, յարգեսցուք այժմէն։ Թեթեւ ինչ թուի մեզ այսօր փորձութիւնս այս եւ զանցառութիւն. ընդդիմանալն ծանր եւ դժուարին, յետս կալն՝ անհամբոյր. զգուշագոյն կեալն՝ տաղտկալի. – այլ ի մահուն՝ քանի՜ այլ օրինակ թուիցին մեզ այսոքիկ. ո՜րքան ծանր իցէ թեթեւն, եւ թեթեւ երեւեալն ծանր. քանի՜ փոքրոգի կշռիցի յայնժամ բեռն Քրիստոսի, խստագոյնք ի պատուիրանաց եկեղեցւոյ, յորոց խուսափել հնարէաք, եւ քանի՜ քաղցր՝ հետեւել ընդ հետս Քրիստոսի, որոյ եւ փուշքն ինչ՝ զուարճատեսակք երեւիցին քան զծաղկունս աշխարհի՝ աչապատիրս եւ դիւրաթառամս։ Աւա՜ղ ինձ, գոչէր ոմն յօրհասին՝ զիա՜րդ խաբեալ վասն չնչենոց ինչ իրաց կենցաղոյս՝ ոչ ընտրեցի զկատարելագոյն վիճակ կենաց, յոր կոչէր զիս Աստուած։ – Ի կատարելոց վիճակ կոչեաց եւ զմեզ եւ կոչէ Աստուած. Այսօր՝ զի լսեմք ձայնի նորա, մի՛ խստացուսցուք զսիրտս մեր. գուցէ ոչ եւս լսիցեմք զձայնն զայն հայրական, ձայն փրկաւէտ, ձայն յարութեան ի մեռելութենէ մեղաց։ Լուիցուք ներքին ձայնին զոր ազդեաց մեզ նկատումն հանդերձելոյ եւ ոչ կարի հեռաւոր կերպարանաց մերոց յետ մահու. եւ դիցուք քաջ հաստատութեամբ ի մտի, յառնել ինչ կամաւ, կամ զանց առնել զիւիք՝ ընդ որ գիտիցեմք զի ստրջասցուք յօրհասին. եւ ներհակաբար, առնել զամենայն զոր առնեմքս՝ որպէս յետին գործս կենաց, վասն որոց ունիցիմք ի մօտոյ համարս պահանջիլ. եւ մանաւանդ զաղօթս եւ զխորհուրդս խոստովանութեան եւ հաղորդութեան՝ այնպէս կատարել եւ ընդունել՝ որպէս թէ յայնս հաստատեալ իցէ յոյս փրկութեան մերոյ եւ հաշտութեան, յառաջ քան զերեւել մեր յատեան դատաստանին՝ յետ փոքու միոյ։ Մի՛ երբեք մոռանար զվախճան քո, գրէր Սուրբն Բարսեղ, զի յարուցեալ յառաւօտուն՝ ոչ գիտես թէ հասցե՞ս յերեկոյն, եւ յերեկոյի մտեալ յանկողին քնոյ՝ ոչ կարես խոստանալ քեզ զվաղիւն։ Եւ ըստ խրատու Սրբոյն Օգոստինոսի, Այնպէս կեա՛ց որպէս եթէ այսօր իսկ գալոց է Քրիստոս, որպէս զի աներկիւղ լիցիս ի գալստեան նորա։

Այլ դու ինքն, Հոգիդ Սուրբ, փարատեա յինէն զմէգ մտաց իմոց, եւ լուսաւորեա զիս՝ դատել եւ ընտրել զիրս եւ զգործս՝ որպէս դատելոց է հոգի իմ յետ մահուան։ Հե՛ղ յոգիս իմ զիւղ աստուածայնոցդ քաղցրութեանց, որպէս զի զզուեալ յերկրաւոր հրապուրանաց եւ յիմոյ իսկ մարմնոյս, հրաժարեցայց ի հեշտալեաց զգայութեանցս, եւ երկնաւորացն փափագեցայց բարեաց. – տո՛ւր ինձ յամենայն զօրութենէ ըղձից եւ կամաց ձգտիլ ի կեդրոն անդր ճշմարնի հրճուանաց, եւ դառն եւ անհամբոյր համարել զամենայն՝ որ խափանիցէ զճաշակ աստուածութեան քո։