Է.
ՓԱՓԱԳ ՄԱՀՈՒԱՆ ԵՒ ԵՐԿՆԻՑ

Բնութիւն մարդոյս սիրէ յոյժ զկեանս իւր, փափագէ զերկարիլն, եւ զանգիտէ յանջատմանէ հոգւոյն ի մարմնոյ։ Մահ՝ թուի նմա դահիճ անողոք, կատարիչ անաչառ վճռոյ արդարութեան։ Եւ այս իսկ է մի ի գլխաւոր պատճառաց՝ որք խռովեն զոգի եւ ի տագնապի կացուցանեն յօրհասին։ Եւ զի յոյժ կարեւոր պէտք են մեզ խաղաղութեամբ վճարել զկեանս եւ անդորր ոգւով մեռանել, հարկ է վաղագոյն, եթէ չիցէ հնար փարատել իսպառ՝ գոնեա նուազեցուցանել զարհաւիրս յետին պատահարին։ Պատեհագոյն հնարք հերքելոյ զերկիւղ եւ զսոսկումն մահու, նմին ինքեան մահուան փափագելն է. զի յորմէ փափագէ ոք՝ ոչ երկնչի, այլ արիաբար եւ զակամայն ի կամաւոր փոխարկելով՝ ի հանգիստ փոխէ եւ զմահն։ – Բայց հարկ է թէ ոչ պիտակաբար կամ հեթանոսական իմաստիւք, թողից ասել թէ անյուսութեամբ անտի կենաց, իցէ փափագն. այլ նախ ի սակս այնց իրաց՝ որք ահաւոր կամ դժուարին երեւեցուցանեն մեզ զմահն, որպիսիք են կորուստ բարեաց կենցաղոյս, անստուգութիւն հանդերձելոյն, եւ ահեղ դատաստանի Աստուծոյ. եւ երկրորդ՝ վասն ակնկալութեան երանելի կենաց յաւիտենականաց, որ հզօրագոյն եւս է ի փարատել զերկիւղ մահու, վասն որոյ եւ արժան է տածել ի սրտի զփափագն երկնից. զի յոր ինչ ցանկայ ոք սրտիւ եւ դիմէ, դիւրանան ճանապարհքն, եւ որ յառաջն անհարթ եւ անհամբոյր երեւէր, յետոյ հարթ եւ համբուրելի համարի։ Եւ զի ոչ է մարթ ցանկալի կենացն եւ երանութեան հասանել՝ առանց լքանելոյ զհողեղէն մարմինս այս, հարկ է թէ տենչ երանութեանն փափագելի արասցէ եւ զլուծումն հոգւոյ ի մարմնոյն, եւ իղձք երկնայինք ամոքեսցեն զյետին տառապանս բնութեան։ Բազմաց ի մարդկանէ, թէ ոչ եւ բնաւից, հաւատալի էր այսպէս առնել, զաչս եւ զսիրտ ի հանդերձեալ աշխարհն կառուցանելով՝ հանապազ այնմ անձկալ եւ տենչալ, եթէ էր քաջ ծանուցեալ զայն. այլ քանզի ոչ ակն մարդոյ ետես եւ ոչ ի սիրտ անկաւ ճշգրտապէս, վասն այն եւ սակաւք իցեն որք աւագագոյն աչօք հաւատոց թափ անցեալ ընդ քօղս եւ ընդ ստուերս՝ որք ընդ մէջ երկոցուն կենաց ձգեալ կան, բաղձայցեն տեղի տալոյ ստուերացն, եւ զուարճասցին աղօտ նշողիւք ծածկեցելոյ պայծառ լուսոյն։ Ապա եւ մեք գուն գործեսցուք՝ գոնեա իբրեւ ընդ հայելի օրինակաւ նկատել զմեծ եւ զանբաւ բարիս արքայութեան երկնից, ընդ նմին եւ զմշտնջենաւորութիւն վայելիցն, եւ շատ իցեն այսոքիկ ի վառել յոգիս մեր զփափագ յերկրէ յերկինս վերանալոյ՝ անցանելով յօժարութեմբ ընդ դուռն մահու։

Ա. ՓԱՓԱԳ ՄԱՀՈՒԱՆ.

Առաջին խէթ եւ խորշումն ի մահուանէ եւ բռնագոյն կիրք ազդին ի մեզ ի սիրոյ կենաց, կամ յերկեղէ կորստեան նորին. – եւ սակայն զի՞նչ են կեանք յերկարեալք, եթէ ոչ պատուհաս երկար, ասէ Սուրբն Օգոստինոս. քանզի ծով իմն է յարածուփ, հողմակոծ, աղիտալի, եւ մրրիկ անդադար անհանգիստ։ Բազմութիւն եւ ծանրութիւն վշտաց՝ որք նեղեն զմարդ, յաւելու նոյն Սուրբ Հայր, առաւել են քան զբանս եւ զմիտս մեր. եւ յորժամ քաջ զմտաւ ածիցեմք եւ ի հանդիսի կարգիցեմք զտառապանս կենցաղոյս, զախտս հոգւոց եւ մարմնոց, զպէսպէս վտանգս եւ նեղութիւնս, զփորձանս եւ զհալածանս, որ ի մարդկանէ կամ յանձնէ իսկ, այլ եւ ի թոյլտուութենէն Աստուծոյ, եւ ի մերոց իսկ անուղղայ գնացից, ոչ եւս ցանկալի լինին կեանք, եւ ոչ մահ այնքան խիթալի։ – Ո՞յր ուրուք չիցէ փորձեալ եթէ քանի՛ սուղ եւ դիւրանց են հաճոյքն, եւ ո՞րքան երկար ձանձրոյթքն։ Ո՞վ իցէ՝ որոյ կեցեալ ամս ինչ՝ յետ անձին զգալոյ՝ եւ չիցէ կրեալ եւ նեղեալ կամ ի հիւանդութեանց եւ յաղաւաղանաց ինչ մարմնոյն կամ ի հոգեկան ինչ բարուց, կամ յաշխատութեանց եւ ի հոգոց, կամ յազգի ազգի վշտաց եւ արկածից ի վերայ հասելոց, կամ ի զրկանաց եւ ի հարստահարութեանց, կամ ի կենցաղավարութենէ այլոց երբեմն եւ ընտանեաց, կամ կորստեամբ սիրելեաց, կամ յիւր ուրոյն ըղձից եւ տենչանաց՝ առ որս անձեռնհաս լինի։ Եւ եթէ յերկարիցին կեանքն՝ հարկ է ասել թէ եւ յոլովագոյնս յայսպիսեաց աստի կրիցէ։ Ցաւք եւ աշխատութիւն են երկոքին առանցք՝ զորովք պտուտկեալ հոլովին չուառական ամք կենաց մերոց։

Այլ ողորմելի եւս են վիշտք եւ ցաւք հոգեկանք. – կեալ հանապազօր յառիթս մեղաց, կալ միշտ յանստուգութիւն փրկութեան, երթալ ընդ ճանապարհ՝ յորմէ չեն հեռի դժոխք, կարել զօր ամենայն մեղանչել եւ դատապարտիլ, տեսանել հանապազ զսուսեր արդարութեանն Աստուծոյ կար կառեալ ի վերայ գլխոյն, ի միջի թշնամեաց գտանել եւ նեղիլ ի սատանայէ, յաշխարէ եւ ի կրից մարմնոյ. երկբայել՝ եթէ իցէ ի վիճակի շնորհաց, եւ եթէ հաւատայ լինել ի նմին՝ սակայն խիթալ թէ ցո՞ր վայր բաւիցէ ժուժալ. ո՜հ, քանիպատի՜կ վիշտք եւ տագնապք են այսոքիկ հոգւոյ՝ որ ցանկանայցէ փրկութեան իւրում։ Եւ զիա՞րդ կամիցի սիրել զկեանս՝ այսքանեօք լցեալ վտանգօք հոգւոյ եւ մարմնոյ. կամ զիա՞րդ զանգիտել ի մահուանէ՝ որ վախճան առնէ այսմ ամենայնի։ Իցէ՞ այնքան ծանր եւ դժուարին զոհել զծերութիւն որում առաջի կամ տառապանք, հոգք, խնամք, պէսպէս տկարութիւնք մարմնոյ եւ ցաւք, եւ առիթք անհամբերութեանց՝ վտանգիչք հոգւոյ. – Ո՞ր չուառաւան է որ զանգիտիցէ ի դադարելոյ վշտացն։ Եւ ահա մահ՝ վախճան առնէ ամենայն տառապանաց երկրի. նա խորտակէ զկապանս մեր, նա թօթափէ զբեռինս մեր, ասէ Աստուածաբանն Գրիգոր, եւ յուղարկէ զմեզ առ Աստուած։ – Ցանկալի է զօրականի վախճան մարտի, ցանկալի է պանդխտին՝կէտ ճանապարհին. եւ պատժապարտ՝ մատնեալ ի ձեռս դահճի՝ անձկայ վախճանի տագնապողական կրիցն։ Եւ զի՞նչ այլ ինչ իցեն կեանքս մեր՝ բայց մարտ հանապազօրեայ պատերազմի, որոյ ելք անստոյգք են. փորձութիւն են կեանք մարդոյ ի վերայ երկրի, վաղ ուրեմն ասաց վշտակիրն Յովբ. – Զի՞նչ իցեն կեանք, բայց վտանգաւոր ճանապարհ անհանգիստ. քանզի «որչափ յամեմք ի մարմնի աստ՝ օտարանամք յԱստուծոյ», ասէ Առաքեալն։ – Զի՞նչ իցեն կեանքսս մեր, բայց ընդերկար տառապանք, յամր տանջանք, արդարեւ ոչ չարաչար իբրեւ զմարտիրոսացն այլ անտանելի եւս երկարութեամբն։ Կեանք քրիստոնէի՝ որ կամիցի ըստ աւետարանին քաղաքավարել, ասէ Սուրբն Օգոստինոս, խաչ է եւ հանապազորդ նահատակութիւն։ Իսկ մեք՝ զանգիտիցե՞մք ի դադարելոյ չարչարանացն. ի պատերազմէն եւ ի դժնդակ ուղեւորութենէ։ Եթէ տառապանք են համօրէն կեանքս, ըստ ողջախոհ մտաց, ապա մեծ բարիք են վաղագոյն ժամանել ի կէտ վախճանին։

Քրիստոնեայ՝ որ հաւատոյ աչօք քննիցէ զկեանս՝ ոչ կարէ սիրել զայն, քանզի տեսանէ զինքն ի նժդեհութեան, հեռի մնացեալ յերկնից՝ ի բնիկն հայրենեաց, ի ճշմարիտ բարեաց. եւ զիա՞րդ կարիցէ փարիլ զգերութեան շղթայիւքն՝ որ կաշկանդեալ արգելուն զնա ի մտից վերին օթեվանին, եւ ի կատարեալ ազատութենէ որդւոցն Աստուծոյ։ Զիա՞րդ քրիստոնեայ՝ որ զԱստուած սիրէ՝ իշխիցէ չարհամարհել յկեանս՝ որ բազմապատիկ զբաղանօք, հոգովք եւ վտանգօք չներեն նմա լիովին սիրել զԱստուած. յորում՝ խայթ ցանկութեան տագնապեցուցանէ զոգի, մթարք մտաց նսեմացուցանեն զճանապարհս գնացիցն ապականութիւն բնութեանն եւ յողդողդութիւն կամաց՝ գոգջիր հանապազ ի վտանգ մեղաց մղեն զնա», – կա՜լ հանապազ ի վտանգի մեղա՞ց. – չիք քան զայս ահաւոր եւ խիթալի։ Եթէ յերկարիցեն կեանք քո, աւելի եւս մեղիցես՝ գոնեա ներելիս, այլ թերեւս եւ մահացուս. եւ գիտելով չափ զքո տկարութիւնդ, զդեդեւել կամացդ, զգաղջութիւնդ եւ զոչ քաջ նուաճեալ կիրս, եւ զանակնկալ դէպս, կարս գթել եւ մեղս ծանունս։ Մեծամեծ իմաստունք եւ առաքինիք, Սողոմոնք, Որոգինէսք, Տերտուղիանոսք, այլք յոգունք՝ ի ծերութեան իւրեանց անկան ի վիհս՝ յորոց ի բաց փախչէին ի մանկութեան։ Ո՜հ, քանի՜ երանելի էր եթէ մահ վաղահաս կտրեալ էր զթել կենաց նոցին։ – Չիցէ՞ մարթ եւ քեզ հանդիպել՝ որ նոցա եւ նմանեացն դիպաւ։ Եւ եթէ էր քո մեռեալ յառաջ քան զամս ինչ, յայնմ ժամանակի, յայնմ հիւանդութեան, ո՞չ արդեօք ուրախ եւս լինէիր՝ զի չէիր յաւելելալ մեղս ի վերայ մեղաց, որովք ծանրաբեռնեալ արդ հեծես եւ հիւծիս։ Եւ արդ ի միտ առ, զի յետ ամաց ինչ եւս անցելոց՝ զնոյն զայս դատաստան արասցես ի վերայ ամացն այնոցիկ, եւ ցաւիցէ քեզ զի ոչ վաղագոյն եղեւ վախճան քո։

Եւ արդ ընդէ՞ր ցանկաս ընդերկարել զկեանս քո. – Եթէ քաջ միտ դիցուք, ասէ Սուրբն Ամբրոսիոս, մահ ոչ է վախճան կենաց մերոց՝ այլ վախճան չարութեան, ոչ վախճան կենաց այլ վարջ մեղաց. եւ միանգամայն ասել մահ՝ գերեզման է ախտից։ Իսկ արդ քրիստոնեայ որոյ առաջին պարտք եւ պէտք են սիրել զԱստուած եւ ատել զմեղս, իցէ՞ օրէն՝ եթէ խորշիցի ի ցանկալի կատարածէն. եւ ո՞չ մանաւանդ աղաղակիցէ ընդ Յովնանու, «Արդ Տէր, Տէր, առ զոգի իմ յինէն, զի լաւ է ինձ մեռանել՝ քան թէ իցեմ կենդանի»։ Ապա ուրեմն չէ խիթալի մահն՝ վասն բառնալոյ ի մէնջ զկեանս մեր։

Եւ եթէ այս այսպէս է վասն կենացս, փոքրագոյն եւս է խէթ կորստեան ընչից, բարեաց պատւոյ ընտանեաց եւ սիրելեաց մերոց ի վերայ երկրի. – եթէ իցեն ինչ բարիք այդոքիկ՝ առ հանդերձեալ բարեօքն՝ գտանին անարգագոյնք քան զաւազ առ ոսկւոյ, եւ խիճ՝ առ ականց պատուականաց, եւ ո՞ր իմաստուն ոչ կամիցի փոխանակել զայդոսիկ։ Գուցէ ինչ թերեւս համեմատութիւն ընդ գայռ գռեհաց եւ ընդ գոհար ականս, այլ զի՞նչ համեմատութիւն է երկրաւոր բարեաց՝ ընդ երկնաւորացն, այն զի երկրաւորք՝ ոչ միայն կորստականք են՝ այլ եւ կորստեան երկնաւորացն կարող են առիթս լինել. գէթ ցորչափ յամեմք յերկրի՝ երկնաւորքն անհուպ անճաշակ մնան առ ի մէնջ։ Չիցէ՞ ապա կուրութեան՝ ի պահուստ չնչենեաց եւ անպիտանեաց՝ ապախտ առնել զանբաւ բարեօք հանդերձելոցն. օտարանալ յԱստուծոյ եւ ի սիրելեաց նորին՝ առ ի չթողուլ զսիրելիս մեր մեր յերկրի. տաղտապիլ աղտեղի եւ գծուծ զգեստուք կենցաղոյս՝ քան փութալ զգենուլ զպատմուճանն փառաց եւ լուսոյ։ այնչափ դոյզն համարիցիմք զվայելս երկնից՝ զի ընտրիցեմք զընդերկարել պանդխտութեան մերոյ ի վերայ երկրի։

Աղէ, զգաստացեալ ծանիցուք՝ զի զոր բարիս երկրի կոչեմք՝ փուշք եւեթ են. որ ոչն ունի՝ տանի փափագանօք, իսկ որ ունին՝ առաւել եւս տագնապի կասկածանօք կորստեանն։ Բեռինք են դոքա՝ որք արգելուն մտանել ընդ անձուկ դուռնն երկնից. սերմանք են ախտից, զի՝ ուր տեղայ ոսկի, ասէ Մեծն Գրիգոր, անդ աճեն եւ ախտք. կապանք են ոսկեղէնք՝ որովք կաշկանդէ սատանայ զոգիս մեր՝ առ ի չգործելոյ զլաւութիւնս եւ չմերժելոյ զխոչ եւ զխութ ճանապարհի արքայութեան։ Անվայել են այսպիսի խորհուրդք մարդոյ քրիստոնէի՝ որ անդստին յաւազանէ երդմամբ հրաժարեցաւ ի սատանայէ եւ յամենայն հրապուրանաց նորա, եւ յանձն էառ, ըստ աւետարանին խրատու, վարել զաշխարհ եւ զբարիս նորին՝ որպէս թէ ոչ վայելիցէ եւ ոչ վարիցէ, քանզի առ ժամանակ մի եթող նմա Աստուած, այլ ոչ ետ ստանալ։ – Ապաքէն եթէ աւագագոյն աչօք նկատէաք զսուղ եւ զանցաւոր կեանս եւ զբարիս նորին, եւ զյաւիտենական երանութիւն երկնաւորացն, գոչէաք եւ մեք ընդ Սրբոյն Իգնատեայ, «Ո՜հ, քանի՜ անարգ երեւի ինձ երկիր՝ յորժամ յերկինս հայիմ»։ – Ցանկանայք ընդ Առաքելոյն ելանել ի մարմնոյս եւ լինել ընդ Քրիստոսի. յայնժամ ոչ եթէ խիթալի թուէր մահն կապտիչ ընչից եւ կենաց, այլ եւ ուխտիւք խնդրելի եւ փափաքելի։

Բ. ԱՆՍՏՈՒԳՈՒԹԻՒՆ ՀԱՆԴԵՐՁԵԼՈՅՆ. – Ծաւալեալ փոքր ի շատէ՝ եթէ չէ խիթալի մահ վասն կորսիեան կենաց եւ բարեաց երկրի, զորս եւ հարկ է անհրաժեշտ կորուսանել վաղ քան թէ անագան՞ խորշելի տեսանի յաւէտ վասն անստուգութեան հանդերձելոցն, վասն ծանրութեան մեղաց գործեցելոց, եւ ահի դատաստանին եւ յաւիտենական տանջանաց։ Եւ զի՞նչ կամիցի այս նշանակել. – զարհուրիմ, ասես, զայսոսիկ յիշելով՝ ի մահուանէ. – իսկ արդ յերկարելով զկեանսդ՝ մարթիցի՞ եղեալն լինել չեղեալ, նուազիցի՞ պատուհաս պարտականութեանդ. մանաւանդ թէ ո՞չ յաւելուցու եւս վասն նորանոր մեղաց՝ յորոց հանապազ վտանգիս։ Եթէ երկեցուցանէ զքեզ մահ՝ վասն մեղացդ, երիւղալի եւ են՝ կեանքդ յորս գործեցեր զմեղս, եւ կարես դարձեալ գործել, թերեւս եւ յոգունս եւս ըստ երկարութեան կենաց։

Զանգիտես ի մահուանէ, քանզի ոչ գիտես՝ սիրո՞յ եթէ ատելութեան իցես արժանի. կասկածես՝ եթէ ապաշխարեցե՞ր որպէս արժանն էր. երկբայիս եթէ զո՞ր տուն յաւիտենական կայցէ քեզ մտանել՝ յելանելդ ի կենաց աստի. զարհուրիս ի հանդիպելոյ անաչառ դատաւորիդ, եւ դողաս ի տանջանաց տարտարոսին կամ քաւարանին։ – Իսկ արդ յերկարելով կենացդ՝ համարիցի՞ս վստահագոյն լինել վիճակի շնորհաց եւ լաւագոյն բաղդի հանդիպել։ Զերծանել ի դատաստանաց Աստուծոյ՝ ոչ կարես երբեք։ – Յամելով քո ի վերայ երկրի՝ ոչ հուր քաւարանին շիջանի, եւ ոչ տանջանք դժոխոց դադարեն. ոչ մեղք ի մառացօնս անկանին, եւ ոչ պատուհաս նոցին վերանայ. – եթէ յետ ամաց սակաւուց կամ բազմաց՝ մեռցիս, զի հարկ է մեռանել, միթէ՞ ոչ եւս երկիւղալի իցէ մահ, կամ կարճեա՞լ գտանիցի յաւիտենականութիւնն, կամ թուլասցի՞ն դատաստանք, եւ ամոքեսցի՞ յայնժամ դատաւորն քո. – Որպէս ակամայ եւ կամայ, այսպէս ահիւ կամ անահ՝ սակայն հարկ մահուն ի վերայ կայ. անճողոպրելի է դատաստանն. եւ եթէ չիցէ քո հատուցեալ ի կեանս քում զպարտս մեղանացդ՝ պարտ է քեզ անդէն հատուցանել. եւ երկարութիւն կենացդ ոչ ի թեթեւութիւն նոցին՝ այլ թերեւս եւ ի ծանրութիւն եղիցի քեզ։ Ապա չէ ուղիղ մտաց զանգիտել ի մահուանէ՝ վասն անստուգութեան ապագային. զի ոչ միայն երկիւղդ այդ չէ բաւական յառնուլ յառաջս չարեացն՝ յորմէ կասկածեսդ, այլ գուցէ եւ յաւելուլ ի նոյնս՝ վայրապար եւ անկարգ երկիւղիւդ։

Երկի՛ր մանաւանդ ի խայթոցէ մահուն, որ ի մեղքն, զի դա իսկ է առիթ երկիւղիդ. զի ոչ ոք դատի ի Տեառնէ վասն վճարելոյ զպարտս մահու այլ վասն պարտուց մեղաց. չիք ուրեմն զանգիտել ի մահուանէ, ասէ Սուրբն Ամբրոսիոս, եթէ չիցէ մեր գործեալ ի կեանս ինչ, յորմէ արժան իցէ երկնչել։ Փախի՛ր ի մեղաց, խրատէ եւ Նմանութիւն Քրիստոսի, քան ի մահուանէ։ Նա մանաւանդ երկի՛ր յանագանելոյ մահուն, որ համառօտելով զկեանս՝ յապաւէ եւ զառիթս մեղաց՝ որ միայն զարհուրելիք են. զի որքան կեանքս երկարին՝ այնքան առաւելու փաստ երկնչելոյ ի մահուանէ։ Կեա՛ց առանց մեղաց եւ կեցցես աներկիւղ. եւ ցորչափ կեասդ՝ ապաշաւեա զանցեալ յանցանս քո՝ եւ դիւրագոյն լիցի քեզ հանդերձեալն։

Այլ թերեւս ի սակս ապաշխարելոյ եւ յաւելլոյ քեզ արդիւնս՝ ցանկաս յերկար կենաց. – Գեղեցի՜կ յոյս, այլ խաբէական. նախ, զի յերկարութեան կենաց յաւելուն եւ նիւթք ապաշխարութեան, այինքն մեղքն. երկար ժամանակի ցանկաս յուղղութիւն, այլ հաւանօրէն չարաչար վարիցիս ժամանակաւդ. եւ միայն ոչ բաւիցես ջնջել զառաջինսն, այլ առաւելեւս տանջիցիս յիշատակաւ յետնոցն, յի յայտագոյնեւս է չարութիւն սոցա։ Դարձեալ, համարի՞ս, հաւանի՞ս եթէ ի յետին ամս կենացդ ջնջեցեր զառաջնոց ամաց կեղտն. նաեւ ընդ միոյ իսկ մեղաց արարե՞ր հատուցումն արդարաչափ. ի ներկայէս՝ կշռեա զապագայդ. եւ երկի՛ր յերկարութենէ կենաց՝ որ կարող է լինել քեզ առիթ առաւել մեղաց, եւ առաւել եւս երկեղի։

Եւ դարձեալ, զի՞նչ են գործք ապաշխարութեանդ զոր առնիցես վասն առաջնոց մեղացդ, մինչ ի միջի կաս նորոցն. անձինք առաքինիք հազիւ բաւիցեն զառօրեայ յանցուածոց պա»տս հատուցանել՝ ամենայն խնամով եւ մեռելութեամբք իւրեանց, եւ դու ակն ունիս զներկայն եւ զանցեալն հատուցանել, մանաւանդ այդքան փոքր ջանիւ։ Նա թէ եւ յաջողէր քեզ յաւելուլ արդիւնս ինչ, չէ անկ մոռանալ, զի միով մեղօք զոր գործիցես ի յաւելուլ ամաց կենացդ՝ առաւել չար առնես առաջի Աստուծոյ՝ քան բարիս՝ ամենայն ճգամբք յերկար ժամանակի. վասն որոյ եւ առաւել պարտական գտանիս։ Եթէ կամիս զհաճոյսն Աստուծոյ գործել, առաւել սիրեա եւ խնդրեա զգուշանալ եւ ի փոքուէ մեղաց, քան փափագել բազում արդեանց եւ բազում փառաց. լաւագոյն եւ ապահովագոյն համարեա զարագահաս վախճանն՝ քան զանագանն՝ որ ոչ գտցի զերծ ի փորձութեանց եւ յառթից մեղաց։

Գ. ԱՀ ԱՍՏՈՒԱԾԱՅԻՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ. – Ահաւոր են արդարեւ դատաստանք Աստուծոյ եւ անաչառ ատեանն յետին. – այլ ցորչափ ի մարմնի եմք գթած եւ ողորմած է Տէր, երկայնամիտ եւ բազումողորմ. եւ մարթ է մեզ կամաւոր յանձնառութեամբ մահուան՝ զիջուցանել զցասումն նորա։ Արդարեւ անդունդք անհնարինք են խորհուրդք յաւիտենական ընտրութեան կամ անարգութեան մարդկան. այլ անբաւ են եւ ողորմութիւնք Աստուծոյ, եւ գթութեան նորա չիք սահման. քանզի հայր մեր է, եւ հայր որդեսէր որդեգորով «Ոչ կամիմ, ասէ, զմահ մեղաւորին, այլ յդառնալ նորա ի չար ճանապարհէն եւ զկեալն… եւ յասել իմ ցամպարիշտն՝ թէ մահու մեռջիր, եւ դարձցի ի մեղաց իւրոց եւ արասցէ իրաւունսն եւ արդարութիւն… կելով կեցցէ եւ մի՛ մեռցի. ամենայն մեղք իւր զոր մեղաւ՝ մի՛ յիշեսցին. զի զիրաւունս եւ արդարութիւն արար, նոքիմք կեցցէ»։ Եւ ո՞ր քան զայս մեծ յոյս եւ գրաւական գթութեան կայցէ։ – Որքան եւ մեծամեծք եւ անթիւք իցեն մեղք՝ յորժամ թէ ոք զղջասցի յամենայն սրտէ՝ թողցին նմա առ յԱստուծոյ. նա ինքն կանխէ ի ներել մեզ, թելադրելով խորհուրդս փարելիս, ՛ ոչ պատուհասէ՝ եթէ ոչ բռնադատիցի ուժգին։ Հայր է նա ամենեւիմբ ծնելաս սէր. եւ ընդէ՞ր է մեզ ստրկի սրտիւ յանդիման լինել նմա եւ ոչ որդիական սիրով։ Սրեալ են զէնք արդարութեան նորա. այլ պաշտպան կայ մեզ անթափանցելի վահան ողորմութեանցն։

Վստահ ես յողորմութիւնսն, այլ զանգիտես արդեօք զի բազում անգամ զեղծար նոքիմբ եւ ընդ երկար ժամանակս։ – Եթէ միայն այնորիկ էր յուսալ յողորմութիւնս Աստուծոյ որք ոչ երբէք զեղծան նոքիմք, սակաւուց ոմանց միայն շնորհեալ լինէր չյուսահատել. եւ ոչ էր ասացեալ Յիսուսի՝ եթէ եկի կոչել ոչ զարդարս՝ այլ զմեղաւորս. եւ թէ՝ ոչ է պիտոյ բժիշկ ողջոց՝ այլ հիւանդոց։ Նա եւ նոյն իսկ յերկարութիւն զեղծման ողորմութեանց Աստուծոյ, եւ երկայնմտել նորա ձիգ ժամանակս՝ փաստք են գթութեան նորա, զի ոչ մատնէ ի վրէժ արդարութեան. այլ սպասեալ մնայ դարձի մերում, սիրէ ուրեմն զմեղս, եւ զոր սիրէն՝ ընտրեալ է վասն իւր։ Եւ եթէ համբերէ որդւոյն ապստամբեցելոյ՝ միթէ անխայեսցէ՞ յորդին զջական եւ դարձական. – հովիւն բարի՝ որ զհետ մոլորեալ ոչխարին երթայր եւ որոնէր, սիթէ մերժիցէ՞ զնա՝ յորժամ ինքն դարձ առնիցէ ի կորստական ճանապարհէն եւ ի ժանեաց գայլոյն. – զիա՞րդ կարիցէ ապախտ առնել գորովագութն հայր զարտասուօք ապաշաւելոյն, որ ի գիւտ միոյ մոլորելոյ թողու զիննսուն եւ ինն արդարս։Արդարեւ ընդ ակն խոցէ զԱստուած՝ որ երկմտիցի յողորմութենէ նորա։

«Հայեա՛ց ի խաչեալդ փրկիչ, յորդորէ Սուրբն Օգոստինոս, լուր զի՛նչ ասէ. Հա՛յր, թող դոցա. – զայսպիսի ունելով բարեխօս՝ ո՞ ոչ քաջալերիցի. – տե՛ս զվէրս Աստուծոյդ խաչեցելոյ. տես զարիւն զոհիդ օրհասականի, տե՛ս զգինս փրկութեան քո. ահա խոնրահեցուցանէ զգլուխն՝ առ ի տալ քեզ համբոյր. բանայ զսիրտն՝ առ սէր քո. զբովանդակ մարմին իւր տարածանէ ի փայտն մահու, առ ի թափել զքեզ»։ Խոցուածք մարմնոյ նորա, ասէ Սուրբն Բեռնարդ, զխորս սրտին երեւեցուցանեն մեզ. եւ ո՞ այսուհետեւ երկիցէ ի մահուանէ։ «Յորժամ գամ առ խաչն, ասէ եւ մերս Ն. Լամբրունեցի, եւ տեսանեմ զքեզ՝ փոխանակ իմ մեռեալ, խաչահանուացն աօղթեալ, եւ զաւազակն կոչեալ, հաստատեմ՝ թէ աշխատութեամբ քո փրկեալս՝ ո՛չ վասն պատրանաց չարին կործանիմ»։ Արդիւնք Քրիստոսի՝ շնորհեալ են մեզ. եւ յորժամ զայն յաղերս մատուցանիցեմք Աստուծոյ Հօր, ոչ ողորմութիւնք նորա հանդուրժեն ՛ ոչ արդարութիւնն անողոք մնայ. քանզի առաւել քան զպարտիս մեր հատուցանեմք նմա. քանզի որքան եւ ծանր եւ բազում իցեն մեղք մեր՝ շիթ մի արեան կենարարին բաւական է ի քտւութիւն նոցին։ Ապա չէ պարտ, չէ արժան զանգիտել ի մահուանէ վասն արդարութեանն Աստուծոյ եւ արհամարհելոյ մեր երբեմն զողորմութիւնս նորա. այլ մանաւանդ խրախուսելի է յուսով, եւ առաւել քան զառաւել սիրելի զամենեւիմբ սիրելին։

Եւ զի այսքան ողորմած, մարդասէր եւ սիրելի է Աստուած, հնա՞ր ինչ իցէ չսիրել զնա ըստ կարի զօրութեան. եւ ի սիրելն՝ չցանկալ նմա. եւ ի ցանկալն մնայցէ՞ այնուհետեւ տեղի զանգիտելոյ ի մահուանէ, եւ ո՞չ մանաւանդ փափագելոյ՝ զի բացցէ զդուռն մտից առ ամենաբարին Տէր եւ Փրկիչ, առ միակ ցանկալին սրտից եւ լցուցիչ ամենայն ցանկութեան. – ո՞ ոչ յօժարիցի վաղվաղ ժամանել յերանութեանն այն դուռն, եւ եթէ օրէն իցէ՝ խորտակել ընկենուլ, զի համարձակ լիցին ելք ի կենաց աստի եւ մուտք ի հանդերձեալն։ Եթէ հաւատամք, ասէ Սուրբն Կիպրիանոս՝ թէ հայր մեր է Աստուած բնակեալ յերկինս, որպէս զօր ամենայն յեղյեղեմք տէրունական աղօթիւք, եթէ գիտեմք զի ժառանգութիւն մեր անդ յերկինս է, եւ եթէ օթեվանք մեր անդ պատրաստեալ են, զիա՞րդ ոչ ըղձամք մահու. զիա՞րդ ոչ գոչեմք ընդ Առաքելոյն, «Ո՞ զերծուսցէ զիս ի մարմնոյ աստի մահու». «Որ երկնչի ի մահուանէ, ասէ Սուրբն Օգոստինոս, տակաւին թերահաւատ է». յաւելից թէ եւ թերայոյս է. զի որ երկմիտն է ի հաւատս եւ ի յոյս՝ նա միայն զանգիտէ ի մահուանէ, յաւելու Կիպրիանոս։ Եւ դարձեալ ազդ առնէ. Զօր ամենայն կրկնես, Եկեսցէ արքայութիւն քո. որ է ասել գայցէ մահն, գայցէ դատաստանն, զի եկեսցեն եւ երանական վայելք. եւ սակայն ասես եւ զանգիտես ի մահուանէ. իսկ արդ ընդէ՞ր աղօթիւք խնդրես զարքայութիւն՝ եթէ հաճեալ ես ընդ գերութիւնդ. ընդէ՞ր ժտիս զերկնային բարիսն, եթէ սեւեռեալ կաս յերկրաւորքս եւ ի ծառայութիւն սատանայի։ Հանապազօր աղօթես զի եղիցին կամքն Աստուծոյ. եւ ի կամել նորա քեզ զմահ՝ եւ դժկամակիս սարտնուս. – ասես, մոյծ զիս յարքայութիւն, եւ ոչ կամիս անցանել ընդ դուռնն. խնդրես զվախճանն, եւ չառնուս յանձն զհնարսն կամ զմիջոց. – Խնդրե՞ս ուրեմն ինչ մի, եւ փափագիս այլում։ Որպիսի՜ հակառակութիւն. յուսալ այնմ՝ զոր մերժիցես ահիւ. կամ մի՛ խնդրեր, կամ մի՛ զանիգտեր ի մահուանէ։ Որոյ չգուցէ յոյս հանդերձեալ կենաց եւ երթալոյ առ Քրիստոս, նմա միայնոյ վայել է երկնչել ի մահուանէ, կնքէ նոյն Սուրբ։

Չեն զարմանք եթէ հեթանոսք եւ անկրօնք ոմանք՝ խորշիցին գարշիցին ի մահուանէ եւ փափագիցեն յարամնալ ի կենցաղումս. այլ զարմանք զարմանաց են՝ զանգիտել քրիստոնէի՝ որ գիտէ զի Հաստիչ իւր հանելոց է զնա ի հովտէս տրտմութեան եւ մուծանելոց ի յարազուարճ օթեվանսն, եւ զչքաւորութիւն իւր փոխելոց ի լիութիւն անբաւ եւ անպատում բարեաց. – նուազութեան սիրոյ ցոյցք են այդպիսի զանգիտանք։ Քանզի սէր ոչ դադարէ յըղձակերտ լինելոյ՝ մինչեւ հասցէ յըղձալին. եւ չէ մարթ նմա գտանել զայն՝ բայց յանտի կեանսն. որ զանգիտէ ի մահուանէ՝ թէրուղիղ է ի սիրոյն Աստուծոյ, զի առանց մեռանելոյ չէ հնար ժամանել առ Աստուած, առ ամենեւիմբ եւ միակ սիրելին. – պատրուակ մահուն՝ բանայ զքօղն որ պատրուակէ ի մէնջ զԱստուած. – սէրն Աստուծոյ, եթէ իցէ ստոյգ սէր՝ անհնար է թէ ոչ նկատիցէ եւ յանձն առնուցու զմահ, եւ ասիցէ ընդ Առաքելոյն, ինձ՝ մեռանել՝ շահ է, եւ շահ մեծ, շահ անգին։ Նաեւ ուղիղ սէր անձին՝ թելադրէ մեզ զփափագ մահու, զի նովաւ ժամանեմք երանութեան, որ է կէտ ըղձից բնութեանս. գիտեմք զերկինս օթեվան երանութեան, ապահարկ է թէ յօժարութեամբ փոխիցեմք զհողեղէն յարկս՝ վասն նորա։ Ո՜հ, եթէ գոյր ի մեզ հաւատք հաստատուն, յոյս աներկմիտ եւ սէր եռանդուն, ոչ եւս ընդ վայր յածէաք կասկածանօք եւ կերպարանօք մահու, այլ եւ ճեպէաք թախանձէաք զարագարագ գալուստ նորին, զի ազատեալ մտանէաք ի հանգիստ մեր։

Այլ ի վախճան բանիցս՝ արժանի է յիշել զողջամիտ իմաստ երկիւղի մահու. եւ ոչ համարել եթէ չէ պարտ չզգալ զխորշումն ինչ եւ քստմունս՝ որ բնաւորեալ է ի մեզ, եւ յորմէսակաւք ոմանք զերծ գտանիցին, այլ զի չէ պարտ, չէ վայել անարգ երկիւղ, որ տայցէ ի մոռացօնս արկանել զճշմարտութիւնսն՝ զոր ցայս վայր ի միտ առաք. եւ ի դէպ է մրցիլ շնորհօք սրբոց հաւատոցս՝ ընդ բնականին այնմ երկեղի, բթել զխայթոցն՝ եթէ ոչ իցէ հնար իսպառսպուռ բեկանել եւ առ ոտն հարկանել։ Ըստ առաւելութեան հաւատոց մերոց՝ աճեսցէ ի մեզ զօրութիւն եւ խրախոյս գոչելոյ «Ո՞ւր է, մահ, խայթոց քո». եւ ըստ առաւելութեան սիրոյ մերոյ առ Աստուած՝ նուազեսցի ազդեցութիւն սոսկման մահու, մինչեւ խնդութեամբ եւ անձկանօք մնալ յետին պահուն եւ վայրկենին, որպէս ոչ սակաւք ի Սրբոց անձկացեալ մնային, եւ վկայեցին՝ եթէ ոչ գիտէաք այսքան քաղցր լինել մահու։ Որ յառաջնմէ կրթեալ իցէ ի քեցել ի սրտէ իւրմէ զոր եւ է սէր երկրաւոր, յանզգաստից իմն վարժի եւ ձգի առ երկնաւորսն, եւ որ յաճախ զմտաւ ածէ զմահն՝ քրիստոնէական աչօք, առ փոքր յանմահութիւն վերաբերին միտք եւ ճաշակ նորա. եւ ճշգրտի առածն՝ եթէ «Մահ ոչ իմացեալ՝ մահ է, մահ իմացեալ անմահութիւն է»։ Այլ ոչ է մարթ իմանալ զայս, ոչ է մարթ ճաշակել զանմահութիւն, բայց եթէ ճանաչելով փոքր ի շատէ եւ փափագելով երկնիցն վայելչութեանց։

Բ. ՓԱՓԱԳ ԵՐԿՆԻՑ ԿԱՄ ԱՐՔԱՅՈՒԹԵԱՆ.

Երկինք կամ արքայութիւնն, որպէս եւ գիտեմք ի հաւատոց՝ պարառութիւն է ամենայն բարեաց, եւ ըստ նիւթական երկնից օրինակի իմն՝ անպարագիծ բոլորակ գեղեցիկ, որոյ ընդ ո՛ր եւ դէմս ոք հայիցի՝ տեսանիցէ վայելչութիւնս համանմանս եւ զանազանեալս, այինքն զամենայն ազգ վայելուչ եւ գեղեցիկ՝ զոր կարիցէ կարպարանել կամ ըմբռնել մտօք, եւ լաւ եւս ասել՝ զոր ոչ կարէ կերպարանել եւ ոչ ըմբռնել, զի ըստ անսուտ վկայութեան Առաքելոյն՝ ի վեր են քան զգայութիւնս ական եւ ունկան, եւ քան զխորհուրդս մտաց եւ զցանկութիւնս սրտի։ Եւ զի այսպէս գերազանցք են եւ գերբնականք, նոքա՝ որք ի զգալիսս եւ ի նիւթականս յաւէտ դեգերին եւ յարին՝ ոչ կարեն եւ զսակաւն զայն ըմբռնել եւ նկատել, զոր սուրբք եւ սիրողք աստուածայնոց՝ փոքր ի շատէ զգացեալ արհամարհեն զերկրաւորս, եւ անձկան երկնայնոցն։ Արդ՝ զի վախճան ամենայն բանից եւ ջանից մերոց եւ ողջոյն իսկ կենացս երկինք են, ի դէպ է եւ մեզ գոնեա փոքր ի շատէ ճանաչել զայն, որպէս զի եւ ի սէր նորին վառեալ, ոչ՝ կամ սակաւ յոյժ՝ զգայցեմք զխէթ մահու, եւ զի անհնար է ընդ բովանդակ ազգս ազգս երեւակայելի վայելչութեանցն եւ բարեաց երկնից պարայածիլ եւ ի քնութիւն առնուլ երկուք միայն այսոքիկ լիցին մեզ առիթ տեսութեան եւ խորտրդածութեան Անբաւութիւն բարեացն եւ Մշտնջենաւորութիւն։

Ա. ԱՆԲԱՒՈՒԹԻՒՆ ԲԱՐԵԱՑ ԵՐԿՆԻՑ. – Այնու իսկ զի ազատեն զմեզ երկինք յանբաւ չարեաց կենացս եւ ի դատապարտութենէ, անբաւ են բարիք իւր. զի ի յերկինս՝ չիք բնաւ մուտք կամ մասն չարեաց։ Յերկրի աստ տագնապիմք ի վշտաց մարմնոյ եւ հոգւոյ. իսկ յերկինս՝ երկոքինն եւսազատ են ի վշտաց եւ ի ցաւոց։ «Մահ ոչ եւս գոյ, ասէ Տեսանողն, ոչ սուգ եւ ոչ աղաղակ, ոչ ցաւք եւ ոչ աշխատանք՝ ոչ եւս գոյ. զի առաջինն էանց։ Ոչ քաղցիցեն եւ ոչ ծարաւիցեն, եւ ոչ ոք մեղիցէ նոցա, ոչ արեգակն եւ ոչ տօթ»։ «Մերժեցան (անտի) ցաւք եւ տրտմութիւնք եւ հեծութիւնք»։ – Չիք ի կենցաղումն կատարեալ վայելք, եւ ոչ ուրախութիւն անխառն ի տխրութենէ ինչ. իսկ յերկինս՝ ուրախութիւն լիովին, երանութիւն կատարեալ, համանգամայն բերկրանք եւ քաղցրութիւնք, առանց ինչ վշտաց հոգւոյ կամ ցաւոց մարմնոյ։ – Ո՜վ քանի անուշակ եւ ցանկալի է բնակութիւն սրբոյ քաղաքին, վերնոյն Երուսաղէմի, որոյ ամենայն բնակիչք սուրբք են, ուր ամենեքին սիրեն զմիմեանս սեռն սիրով եւ գորովով՝ քան եղբարք զեղբարս. ուր ամենայն ոք առաւել խնդայ ընդ վայելս ընկերին քան ընդ իւրն. ուր չիք կասկած վնասու եւ պատահարք. ոչ խռովութիւն, ոչ նախանձ, ոչ հալածանք. այլ անդորրութիւն անապակ, խաղաղութիւն մշտնջենաւոր, երանաւէտ հանդարտութիւն։

Ոչ միայն ի չարեաց ազատութիւն են երկինք՝ այլ եւ վայելք անբաւ բարեաց. համագուար իմն լրութիւն բերկրանաց, որքան իցէ մարթ լինել բարեաց։ Երջանիկ հոգի, որ լիասցիս անդանօր ամենայն կարելի հրճուանօք, եւ վայելեսցես անձանձիր, անվրդով եւ անդադար, ընդ հոգւոյդ՝ եւ ամենայն կարողութիւնք եւ զգայութիւնք մարմնոյ ունիցին զվայելս կարելիս, եւ վայելեսցեն անչափապէս եւ անյագապէս։ – Հայեաց արդ, ո՜վ հաւատացեալ ընդ մարմինդ՝ զորոյ սանձես անկարգ ախորժակս, հայեա՛ց ընդ ձեռս եւ ոտս՝ զորս դարձուցանես ի չարաչար ձգտմանց, հայե՛աց ընդ բովանդակ մասունս՝ զորս ծառայեցուցանես արդարութեան, փայլեսցեն դոքա յաւուր միում պայծառ քան զարեգակն։ Անմահացու եղիցի մարմինդ այդ, անցաւ, անվնշտ, անկիր նուրբ եւ երագ, եւ որպէս ոգի թափ անցցէ ընդ ամենայն թանձրութիւն. արագագոյն քան զփայլակն՝ ի ծագաց մինչեւ ի ծագս հասցէ։ – Ամենայն զգայութեանց՝ եղիցին առանձինն վայելք. աչքդ զոր արդ փակես ի հրապուրական տեսոյ, վայելեսցեն անճառ հրճուանս տեսլեամբ Յիսուսի, հրաշափառ Մօր իւրոյ եւ ամենայն Սրբոց։ Քանի՜ գերազանց վայելք այնպիսի տեսութիւն։ Ո՞չ ապաքէն գերերջանիկս համարէաք զմեզ՝ եթէ յայսմ ի սմին պահու՝ ի տեղւոջս ուր կամք՝ երեւէր մեզ թագուհին այն երկնից ամենայն փառօք եւ գեղով իւրով. եթէ ինքն Տէր Յիսուս սրբովք իւրովք յայտնէր մեզ զվայելչութիւն փառաց իւրոց, ի՞նչ քան զայն մեծ երանութիւն էր մեզ. – եւ ահա մարթ է մեզ յետ սակաւուց՝ ոչ միայն տեսանել զՅիսուս, զՄարիամ եւ զամենայն Սուրբս, այլ եւ կալ եւ կենակցել ընդ նոսին եւ հաղորդ լինել վայելից նոցին՝ միշտ եւ հանապազ, ամենայն ամարձակութեամբ։ – Եթէ երբեմն վայրկենական երեւումն սրբոյ միոյ անճառ մխիթարութեամբ ելից զսիրտս տեսողացն, քանի՜ մեծ լիցի խնդութիւն՝ ի տեսանելն ոչ վայրկեան մի եւեթ ժամանակի, այլ հանապազորդ, եւ ոչ ընդ աղօտ ինչ՝ այլ յստակ եւ պայծառափայլ լուսով. եւ ոչ զմի զոք միայն՝ այլ զանթիւ դասս եւ բանակս երանելեաց լուսաւորաց եւ փառազգեցից, գերափառ դշխոյիւն ամենայն Սրբոց։ Քանի՜ զմայլումն իցէ աչաց՝ տեսանել պարզապէս զամենացանկալի մարդկութիւն Յիսուսի, որոյ գեղեցկութիւն բաւական էր լնուլ զերկինս՝ եթէ չգոյր այլ ինչ յառքայութեան։ Այնքան ուրախութիւնք իցեն մեր յերկինս, ասէ Սուրբն Օգոստինոս, որքան ընկերք հաղորդակիցք. ամենաքին երանաւէտք, ամենեքին փառաւորեալ, որպէս թէ մէն իւրաքանչիւր յինքեան բովանդակելով զարքայութիւն, կամ այնքան զայրքայութիւնս տեսանելով՝ որքան ընկերակիցս.

Ըստ վայելից տեսողութեան՝ եղիցին եւ այլոց զգայութեանց. այլ ի բացատրել զայդոսիկ՝ հարկ էր գերմարդկային իմաստից եւ բանից. յորոց վրէպ գոլով՝ շատասցուք ըստ կարի մտաց մերոց համախմբել զամենայն հաճոյականս՝ վայելչականս միոյ միոյ զգայութեանց, եւ բազմապատկել զնոսին եւ կրկնել յաւելուլ, որչափ զօրեն միտք. այլ տակաւին ոչ ինչ է այդ՝ առ պատրաստելովքն բարութեամբք յերկինս. զի ոչ անկ ատաս եւ ոչ ունկն լուաւ եւ ոչ ի սիրտ մարդոյ մահկանացուի անկան՝ որպիսի եւ որքան ինչ են։

Մեծագոյն եւ քան զբերկրանս մարդոյ՝ եղիցին հոգեկանքն. – եթէ շիթ մի կամ նշոյլ մի շնորհաց Հոգւոյն Սրբոյ՝ այնքան զմայլեցուցանէր եւ զօրացուցանէր զնահատակսն՝ մինչեւ յանձն առնուլ զդժնդակ տանջանս վասն անուանն Քրիստոսի, զի՞նչ լինիցի յարքայութեան՝ ուր ոչ շիթք եւ կաթիլք, այլ ուղխք եւ հեղեղք փափկութեանց յորդեսցին յոգիս ընտրելոց։ Քանի՜ մխիթարութեամբ լցցին՝ ի յիշելն զյօժարակամն իւրեանց ընդունելութիւն շնորհաց յերկրի. զհերքումն փորձութեանց, զյանձնառութիւն ճգանց եւ ապաշխարութեանց, եւ զջանս գործոց բարեաց։ Քանի՜ անճառ խնդութւն իցէ յիշել՝ զի մարթ էր եւ ինձ դատապարտել եւ զրկիլ յերանութենէս յայսմանէ, եթէ չէի հրաժարեալ ի ցանկութենէ աշխարհի եւ ի մեղաց. այլ շնրոհքն Աստուծոյ զօրացուցին զիս, եւ արդ վայելեմ անհուն՝ վասն խուն ինչ վաստակոյ իմոյ. մինչդեռ ընկերք իս եւ ծանօթք որք թուլացան, յաղթեցան եւ կորեան, մատնեալ կան ի տանջանս՝ որոց ոչ իցէ վախճան։ Ո՜վ սուրբ ապաշխարութիւն, ո՜վ երանելի մեռելութիւնք մարմնոյ, ո՜վ փրկաւէտ հրաժարմունք հաճոյից. ձեօք փրկեցայ, ձեօք գտի զանբաւ եւ զանսահման բարիսս։

Մեծ եւս քան զայդոսիկ, եթէ հնար է զանազանել, մեծ եւս են վայելք մտաց՝ յերկինս. զի զԱստուած տեսցեն՝ ոչ եւս ընդ հայելի օրինակաւ կամ նշանօք։ այլ յայտնապէս, դէմ յանդիման, յիսկութեան նորա եւ ի լրութեան. «Տեսցուք զնա՝ որպէս եւ էն». ասէ աշակարտն սիրելի. – տեսի՞ց ուրեմն եւ ես զԱստուած՝ ներքին տեսութեամբ, անպատրուակ եւ անարգել. ծանեայց զնա՝ Որ Էն. նկատեցի՜ց զմեծութիւն, զանչափութիւն, զզօրութիւն նորա. – հրաշացա՜յց ի գեղեցկութիւն նորա. մխեցա՜յց խաղացից գնացից ի գերովկիան ծով կատարելութեանց Աստուծոյ. – ո՜վ անբացատրելի հրճուանք, ո՜վ զմայլմունք գերազանցք։ – Եթէ առ փոքր փոքր եւ մասն առ մասն իմն ցուցանէր Աստուած ընտրելոց իւրոց՝ զէութիւն իւր, գոյր նմա նորանորհրաշալիս երեւեցուցանել յամենայն յաւիտենականութեան, իսկ զի՞նչ լինիցի յորժամ միանգամայն ցուցցէ զամենայն կատարելութիւնս իւր. – ոչ կարեմ հասու լինել այսմիկ՝ ցորչափ ի մարմնի աստ եմ։

Այլ տակաւին մեծագոյն եւս հրաշք են անդ. վայե՜լք կամաց։ Կամք՝ երանական սիրով փարեսցին զԱստուծով, եւ այնու ստասցին զամենայն, քանզի զաղբիւրն բարեաց ստացան։ Աստուած ինքն լիցի երանութիւն հոգւոյ, որպէս խոստացաւն. «Ես եղէց քեզ վերակացու, եւ վարձք քո մեծ եղիցին յոյժ»։ Աստուած ամենունակն, ամենալին, նա՜ եղիցի վարձք իմ եւ բաժին եւ բաւականութիւն։ – Այո, ո՜վ հոգի փրկեալ, երանելի լինիցիս նովին իսկ երանութեամբ Աստուծոյ, ըստ տանելոյ բնութեանդ. ի սեղան Աստուծոյ բազմեսցիս. ի բաժակէ Տեառն արբցես զուղխս փափկութեան. «Ուտիցէք եւ ըմպիցէք ի սեղան իմ յարքայութեան իմում», խոստացաւ Յիսուս. – ընդ Աստուծոյ քում բազմեսցիս յաթոռ փառաց, «Որ յաղթէ՝ տաց նմա նստիլ ընդ իս յաթոռ իմ». այս բանք են նորա. անսուտ վկայութիւնք երանութեան հոգւոյ, որ է ճանաչել եւ սիրել՝ որպէս ճանաչէ եւ սիրէ Աստուած զինքն. վայելել զնոյն գոհութիւն՝ զոր Աստուած վայելէ, ինքն անչափապէս, ստեղծական հոգիք՝ ըստ իւրեանց պայմանի, այլ անթերի լրութեամբ յանբաւս Աստուծով լցցի անձն ընտրելոյն, յԱստուած միասցի յԱստուած կեցցէ, եւ Աստուած ի նմա կեցցէ. եւ որպէս Սիրոյն աշակերտ ասէ, «Նմանք նմա եղիցուք»։ Սէր գերահրաշ զօդեսցէ, խառնեսցէ հանգուսցէ զԱստուած ընդ հոգւոյ ընտրելոյն, եւ զընտրեալն՝ ընդ Աստուծոյ. զամենայն զոր եւ կամի՝ գտցէ յԱստուած. մանաւանդ թէ առաւել քան զոր կամին եւ զոր փափագել կարիցէ՝ գտցէ առատապէս. երանութեամբ լցեալ՝ յերանութիւն իսկ փոխեսցի գլխովին։ Ո՞կարիցէ աստանօր ի միտ առնուլ զայոսիկ. ո՞վ կարիցէ չափել զուղխս փափկութեան՝ զոր տացէ Տէր ըմպել սիրելեաց իւրոց. եւ ոչ միայն արբցեն, այլ եւ «արբեսցին նոքա ի պարարտութենէ տան Տեառն». ոչ եւս նշոյլխ կամ ճաշակք ուրախութեանց աստուածայնոց մտցեն ի սիրտս քո, այլ դու ինքնին «մո՛ւտ յուրախութիւն Տեառն քո»։ Այն ամենայն վայելք, հրճուանք, ուրախութիւնք՝ անչափապէս եւ յանբաւս տուեալք ընտրելոց, յանչափութիւն փոխեսցեն եւ զնոսա. հոգիք նոցա, ասէ սուրբն Օգոստինոս, հանապազ քաղցեալք իցեն, եւ ոչ երբեք յափրասցին, քանզի միշտ նոր է գեղեցկութիւնԱստուծոյ։

Այնքան մեծ են վայելք միոյ ընտրելոյ յերկինս՝ զի եթէ շիթ մի ի վայելից անտի կաթէր արդեօք ի դժոխս՝ յարքայութիւն փոխեալ լինէր, որպէս իմաստասիրէ սուրբն Օգոստինոս. եւ դոյզն ուրախութիւն կրսերագունին ի Սրբոց՝ մեծ եղիցի քան զամենայն դառնութիւն տարտարոսին։ «Չափով դատի Աստուած», չափով եւ դատապարտէ. այլ սիրելեաց իւրոց յերկինս՝ անչափապէս տայ վայելել. դժոխոց՝ միայն արդարութիւն Աստուծոյ կայ սահմանիչ, իսկ յարքայութեան՝ ամենայն զօրութիւնք Աստուծոյ առատանան յերանութիւն ընտրելոց. եւ մարթ է ասել, եթէ ըստ ամենայն կարողութեան եւ իմաստութեան իւրոյ լիացուցանէ զարքայութիւն իւր, եւ ամենայն լրութեան իւրում հաղորդս առնէ զսիրելիս իւր։ – Համանգամայն ասել, անբաւ եւ անսահման են բարիքն՝ զոր պատրաստեալ է Աստուած՝ հոգւոց եւ մարմնոց ընտրելոց իւրոց զորս անհնար է եւ ընդ աղօտ ինչ օրինակաւ ըմբռնել կամ բացատրել. քանզի որպէս սուրբն Դիոնեսիոս ասէ. «Աստուած՝ ոչ այս ինչ է եւ ոչ այն, այլ ամենայն». զնոյն է իմանալ եւ վասն երկնից կամ արայութեան, եւ որպէս զԱստուած գերազանց մտաց խոստովանիմք՝ զնոյն եւ վասն երկնիցն բարեաց խոստովանելի է. եւ փափագելի է ժամուն եւ վայրկենի՝ յորում վերասցի խաւար մտաց մերոց, եւ զերծեալք յաղցից կենացս մտցուք ի լոյսն անստեղծ, եւ տեսցուք եւ ծանիցուք զերանութիւն մեր. ծանիցուք զԱստուած, եւ զմեզ ինքն աստուածակերպս։ Յայնժամ գիտասցուք՝ քանի՜ մեծ եւ քանի ճշմարիտ էր խոստումն նորա՝ լինել մել ի վարձս։ Իսկ այժմիկ զարմասցուք, ցաւեսցուք, զիզայսքան գերագոյն մեծութիւն՝ յաճախ ի մոռացօնս իմն արկեալ՝ զչընչենեօք եւ զոչընչիւ զբաղիւք եւ փարիմք, եւ օտարանամք յօթեվանաց անճառ երանութեանցն. եւ զահի զամօթի հարեալ՝ այսուհետեւ գուն գործեսցուք՝ ըստ կարի իմացման մերոյ՝ նկատել զօրհանապազ զանբաւութիւն բարեաց երկնից. եւ ընդ նմին զմշտնջենաւորութիւն նոցին։

Բ. ԶՄՇՏՆՋԵՆԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ ԲԱՐԵԱՑ ԵՐԿՆԻՑ. – Բարիք կամ վայելք երկնաւորք՝ յաւիտենականք են. Յաւիտենական – իմանայցե՞ս զոր լսեսդ եւ ասես այսու բանիւ կամ բառիւ. յորում բովանդակի ամենայն տնտեսութիւն կենաց եւ վախճան մարդոյս։ Յետ սակաւատեւ պանդխտութեան ի վերայ երկրի՝ կան մնան նմա յերկինս հրճուանք մշտնջենաւորք, անկորուստք, անփոփոխելիք, անկասկածք։ Որպիսի՜ երջանկութիւն՝ հոգւոյ ընտրելոյ. որպիսի՜ վարձք ընդ դոյզն ինչ քրտանց եւ տառապանաց անցաւոր կենցաղոյս։ Որ միանգամ եհաս երանութեանն՝ երանելի լիցի յաւիտենականութեան չափ, որ է չափ, անեզր եւ անվախճան։ ամենայն վայելք աղքատութեան՝ յորս խուն մի առաջ ջանացաք խելամուտ լինել, անվերջանալիք եւ անյեղլիք են. աներկբայ մասն է այս հաւատոց, զոր Հոգին Սուրբ ստէպ ազդ առնէ ի գիրս. «Արդարք՝ յաւիտեան կեցցեն». «Ուրախութիւն յաւիտենից ի վերայ գլխոց նոցա»։ «Թագաւորեսցեն յաւիտեանս յաւիտենից». (ըստ Սողոմոնի, Եսայեայ եւ Յովհաննու). եւ ըստ Քրիստոսի Յիսուսի՝ «երթիցեն արդարքն ի կեանս յաւիտենականս». կեանք՝ որ համօրէն իսկ երանութիւն է, երանութիւն Աստուծոյ որ անժմանակն է, եւ երանութիւն նոցին ոչ գոյ կատարած եւ ոչ փոփոխութիւն կամ նուազութիւն եւ ոչ մի կէտ եւ ոչ մի րոպէ։

Հասցէ ընդ հուպ վախճան ներկայ յաւիտեննիս, զի որ ինչ վախճանելոց է՝ ոչ է անագան. տատանեսցին եւ քայքայեսցին տիեզերքս տեսանելիք. անցցեն դարք բիւրաւորք, եւ բիւրք բիւրուց եւս շրջանք ժամանակաց՝ ըստ մարդկային համարոյ, այլ ի յաւիտենականութենէ անտի երկնից՝ եւ ոչ րոպէ մի անցեալ իցէ. եւ ի վերայ եւս անցելոց միլիոնաւոր դարուց՝ առաւել քան զհատս աւազոյ եւ զտերեւս ծառոց, տակաւին սկիզբն է երանութեան երկնից. եւ որքան եւս գումարեսցեն թիւք դարուց եւ չափ ժամանակաց ոչ ինչ նուազեսցի յերանութենէ ընտրելոց։

Ո՜վ, քանի՜ անպատում ուրախութիւն՝՝ ժառանգել զԱստուած անկասկած ի կորստենէ. քանի՜ մխիթարական մտածութիւն, արժանի լինել երկնից, եւ կալ մնալ յաւերժ յարքայութեան Աստուծոյ. – լնուլ զեղուլ անչափելի հրճուանօք, եւ ոչ պակասել բնաւ երբեք. – վայելե՜լ զկատարեալ զգերալրական վայելս, եւ վայելել մշտնջենաւորապէս. – արդարեւ անչափ մտաց պէտք էին առ իմանալ յանչափութիւն յաւիտենականութեան, զոր արդ ասեմք հաւատալով, այլ ոչ ըմբռնելով։

Հաւատք՝ ոչ միայն զյաւիտենականութիւնն ցուցանեն, այլ եւ զանկասկածութիւն բարեց երկնից. եւ ոչ է այս դժուարհասանելի մտաց. քանզի գիտեմք զի Աստուծոյ են այս կամք, եւ Աստուած անփոփոխ է ի կամս իւր, որպէս եւ յամենայնի. եւ զոր միանգամ խոստացաւ սիրելեաց իւրոց՝ ոչ զլասցի, զի հաւատարիմ է Տէր ի բանս իւր։ Յանձն իւր երդուեալ է Աստուծոյ տալ սիրելեաց իւրոց զինքն ի վայելս, «Եւ ոչ չափով տայ Աստուած» զինքն. զի ոչ գոյ նորա չափ. վկայ են աստուածայնոցն խոստմանց՝ մարգարէք եւ առաքեալք աւետարանիչք. վկայ են մարտիրոսքն եւ խոստովանողք, ճգնաւորք եւ կուսանք, եւ ամենայն դասք արդարոց, որք այնու յուսով համբերեցին ազգի ազգի վշտաց եւ նեղութեանց, չարչարանաց եւ արեան հեղմանց. «եւ հասին յայն հանգիստն». յոր հասցէ ամենայն անձն՝ որ մեռանիցի ի շնորհս Աստուծոյ։ Ճշմարտութիւն հաւատոց է եւ այս։ Այո, ո՛ հաւատացեալդ, եւ դու՝ եթէ մեռանիցիս զերծ ի մահացու մեղաց, ի սրբարար շնորհս, փրկեսցիս, եւ դու եւս մտցես յերանութիւնսն անվախճանս։ Ամենեցուն խոստացեալ է օրն աներեկ յաւիտենականութեան, եւ քեզ եւ ինձ. եթէ միայն ի բաց թողեալ զամենայն վատութիւն եւ հեղգութիւն՝ գուն գործիցեմք հանապազորդել յուղղութեան վարուց, յանբծութեան գործոց. եւ արծարծել եւ ցանկորդել ի մեզ զտենչանս անբաւելի եւ անվախճան բարեացս այսոցիկ։

Արդարեւ չէ արժանի արքայութեան, որ ոչ խոկայ ստէպ զարքայութիւն։ Ո՜հ, որպիսի՜ ամօթ, որպիսի՜ նախատինք մարդոյ՝ հայել վայրապար աչօք ընդ երկինս, որպէս եւ անբան անասունք հային երբեմն, եւ ոչ յիշել՝ ո՞ր եւ որպիսի՛ բարութիւնք հանդերձեալ մնայցեն նմա անդր քան զտեսանելի երկինսն։ Հարկ է, եւ հարկ ստէպ՝ թափ անցանել ընդ կամարս ոլորտից եթերաց, եւ ելանել ընդ Պօղոսի եւ նմանեացն՝ ջերմն ըղձիւք՝ յերկինս երկնից՝ ի վերին հայրենիսն, եւ ցանկալ նոցին, որպէս պանդուխտ՝ հարուստ ժամանակաւ օտարացեալ յընտանեաց. մեծաւ հաւատով, եւ մեծագոյն եւս սիրով՝ խնդրել զայն հայրենիս՝ որում տենչացան ամենայն Սուրբք, եւ որոյ տեսնանօք այժմ իսկ տոչորին եւ տաժանին առաքինիք ի վերայ երկրի, եւ յանձն առնուն զմահ՝ իբրեւ զվերջին հանգոյց պանդխտութեան իւրեանց։ Օ՜ն առեալ եւ մեր նմանեսցուք երանելեացն, նմանեսցուք Սրբոց եւ առաքինեաց, զգուշասցուք յամենայնէ որ կարող իցէ խոչ ընդ ոտն լինել երկնաչու ուղեւորութեանս, եւ բուռն հարցուք յոր ինչ միանգամ դիւրիցէ մեզ զճանապարհն զայն, ոչ առեալ ակն ոչ ի դժուարութեանց եւ ոչ ի մահուանէ. որ՝ եթէ «զգաստութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ շրջեսցուք յաշխարհի՝ լիցի իսկ մեզ բանալի երկնից, արքայութեան եւ երանութեանն։

Հաւատամ, Տէր, զի պատրաստեալ է արքայութիւն քո ամենեցուն՝ որ սիրենն զքեզ. սիրեմ, եւ կամիմ եւ եւս սիրեմ զքեզ. ակն ունիմ հասանել անվախճան բարեացն՝ առ ի քէն խոստացելոց. ցանկամ տեսանել զփառս քո. ցանկամ տեսանել զքեզ՝ ի քումդ իսկութեան։ Հան զիս, Տէր իմ, ի բանտէ աստի երկրի, մարմնոյ եւ մահու, եւ մոյծ զիս յօթեվանս յաւիտենից։ Ո՜վ երջանիկ օր՝ յորում զերծայց յարգելանէս. երջանկագոյն՝ յորում մտից առ քեզ, Աստուած որ ուրախ ասասցես զկեանս եւ զէութիւն’ զոր ետուր ինձ։ Ո՜հ, ե՞րբ իցէ զի հասցէ ինձ օրն այն, ժամն այն ցանկալի յորում եղէց քո բոլորովին, որպէս եսդ դու իմ, Աստուած, իմ եւ ամենյն ինչ։ Ո՜վ փրկիչ իմ Յիսուս, արա եւ ընդ իս զնշան քո բարութեան. ասա եւ ինձ՝ «Ընդ իս իցես ի դրախտին. Մուտ յուրախութիւն Տեառն քո»։ – «Պատրաստ է սիրտ իմ առ քեզ, Աստուած. – Պատրաստեցայ, եւ ոչ եւ խռովեցայց ի մահուանէ»։ Տէր է իմ յոյս։