Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ

Ա
       Բաղդըդու Խալիֆէն շատ զօր ու զօրընդեղ կ՚եղնի. ազգար կ՚ենէ՝ կ՚իգայ վըր մըր Սուրբ Կարապետու. շատ զմըր ազգ կը նուազցու ու շատ հէսիր կը բռնէ տանէ։
       Աղջիկ մի ուրնէ շատ խորոտիկ կ՚եղնի. Բաղդըդու Խալիֆէն զըդ աղջիկ կ՚առնէ կը քեբնէ վըր ուրան։ Մէկ ժուկ մ՚ ու ժամանակ մէջ կ՚ընցնի, երկու տղայ ուրնէ կ՚եղնի. մէկի անուն կը դնեն Աբամէլիք, ու մէկին՝ Սանասար։
       Պապ կռապաշտ է, ու մամ՝ խաչապաշտ (չունքի զմամ մըր ազգէն տարաւ)։
       Ըդ խալիֆէն հեղմ՚ լէ ազգար էրեց ու եկաւ վըր մըր ազգին։ Մըր ազգ (մեռնիմ ուր սուրբ հրաշքին, սուրբ Կարապետ) ըդ անգամ զինք շատ նեղ լծեց։ Ու ըդ նեղութենի մէջ Խալիֆէն կանչեց զուր կուռք ու ասեց.
       -Եա՛ ճոչ կուռք, դու զիս ազատ էնես էդա ազգից, ու յեբոր ես սալամաթ իգամ, զիմ երկու տղէն լէ քըզի մատաղ տ՚էնեմ։
       Ուրանց մամ քնաւ, տեսաւ էրած։ Տեսաւ, որ ուրան երկու ճրագ կէր, կ՚իգէր առջեւ ընցնելուն, որ ընցնէր, ու կը դառնէր հեղմ՚ լէ լուս կ՚իտէր։
       Ելաւ առւըտուն, եբոր ախլաւ, զուր էրզի եղելութեն խստ էրեց ուր տղէկներուն ու ասեց.
       -Էս գիշեր, սըբ Կարապետ ընձի էրած էկաւ, ասեց, որ ձըր պապ ընկեր է նեղութենի մէջ, ու զձըզի մատաղ է կանչե ուր կռքերուն։ Յեբոր էկաւ, զձըզի կը մատղէ։ Դուք ձըր ճարէն գտէք։
       Երկու աղբէր կանչեցին զուրանց Աստուած, ելան վերցին զուրանց ղաւատէն ու լցեցին յագուբէ մի փարայ ու ընկան ճամբահ։ Ընկա՜ն ու շատ պըտըտուան. զարկեցին էկան ղարիպ երկիր։ Էկան գացին նեղ ձոր մի։ Տեսան, որ գետ մի կ՚իգէր կ՚ընցնէր։ Առու մի ընդիէն կ՚իգէր կը զարկէր մըջ ըդ գետին, կը կտրէր զըդ գետ ու կը շերտէր չուր ի մէջտեղ ու հըպամ՚ լէ կը խառնուէր մէջ ըդ գետին ու կ՚երթէր։
       Սանասարն Աբամէլիքին ասեց.
       -Թը՝ որն որ զըդայ ջրի ակ գտնէ ու զուր տուն լէ սուկէ վըր իդա ջրին, ընդրայ ավլատ լէ որ եղնի՝ հըմլայ զօրեղ կ՚եղնի։
       Էլան, առան զառուն ու գացին երկու աղբէր։ Գացին ու գտան զաղբուր։ Ըդ աղբրի ջուր՝ լուլէ մի ջուր է. կ՚իգայ կը կտրէ թըմամ զուր տըկու առուն ու հեղմ՚ լէ կը դառնայ, հեղմ՚ լէ կը խառնուի առուն։
       Կը նստին վըր ըդ ական ու զուրանց բերդի հիմ կը թապլեն։
       Սանասար կ՚երթէր նէջիր ու Աբամէլիք կը դատէր վըր բերդին։ Շէնլիք ըդ վէրքեր չկէր։
       Մէկ տաս, քսան օր բանան վըր ըդ քօշկին։ Աբամէլիք էկաւ ընմէկ օր, տեսաւ, որ Սանասար թաշկեր է՜ր ու քուն ընցեր էր վրէն. արընդոտ նէջիրներ հըմալ անեփել թալեր էր ի գետին ու քներ էր։ Շա՛տ կսկծաց ըդուր օղուրին ու ասեց.
       -Աղբէր, էլի էրթանք, յար ի յե՞բ պիտի մնանք մենք հուդայ ու անլի միս ուտենք։ Աստուած՝ որ իտէր մըզի, մըր պապու քօշկն ու սարէն կ՚իտէր։
       Երկու աղբէր հեծան ու խըստ էրեցին Արզրոմայ նստողին ու էկան։ Էկան գացին ըդ մարդուն երկու աղբէր, թամանայ էրեցին ու կ՚այնան էռաջ։ Ահագին ու քու քէֆով զըռբըդըսդ (զարբը դէսդ) մարդ են ըդ երկու աղբէր։
       Արզրոմ նստող Ամիրէն շատ հըզ էրեց ըդունց մօտէն, հարցուց զուրանց ինս ու ջինս ու ասեց.
       -Դուք ի՞նչ մարդ էք։
       Սանասարն ասեց.
       -Մենք Բաղդըդու Խալիֆի տղէկներն ենք։
       Ըդ Ամիրէն ասաց.
       -Հա՜յ, հա՜յ, հա՜յ…. (ու թօթուեց զուր փողպատ ըդունց մօտէն)։ Մենք ըդունց մեռըլներուց կը փախնինք, ըդունց կենդնուն ռաստ կ՚իգանք։ Մենք ձըզի տէր չընք կռնայ եղնի. յո՛ւր վէ կ՚երթաք, գացէ՛ք։
       Սանասարն ասեց Աբամէլիքին.
       -Աղբէր, մենք ըդ պապու մօտէն կը փախնինք. զըդոր անուն մըր վրէն հօրի՞ ենք դրի. ըստիր յուր որ գացինք, որն որ հարցուց, տ՚ասինք՝ Մըզի բան չկայ, նը պապ, նը մամ, նը տուն, նը վաթան։ Բըլքէմ խըլխ զմըզի տիրեն։
       Հոնկուց դարձան ետեւանց, զարկին գացին մօտ Ղարսայ նստող Ամիրէն։ Էն լէ զըդ պատճառ տուեց ըդ տղէկներուն։ Ու ընոնք ըդ տեղէն դարձան, խըստ էրեցին իդա հեղ Կապուտկողի թագաւորին ու գացին։
       Կապուտկողի թագաւոր զըդ մարդիկ տեսաւ, շատ հըզ էրեց ըդունց մօտէն։ Աբամէլիք թամանայ եղաւ ու կայնաւ ըդուր առջեւ, շատ դուր էկաւ ըդ թագաւորին։
       Հարցում էրեց ըդունց մօտէն, թէ.
       -Օղուլ, դուք յուստա՞յ էք. ի՞նչ ունիք. ի՞նչ չունիք։
       -Թո՛ւյ բանմ՚ լէ չունինք, - ասեցին, - նը մամ, նը պապ, թու թաբայ չունինք։
       Սանասարն եղաւ չըբուղջի , ու Աբամէլիքն եղաւ ղայվաջի։ Մէկ ժամանակ ըդունք հըմլայ կեցան։
       Օրերուց մէկ՝ Սանասար Աբամէլիքին ասեց.
       -Ըդ խըտար ամագ կերանք ու մըր խըռբէն հըմալ մնաց։ Լուսուն, - ասեց, - ոչ դուն ղայվա եփէ, ոչ ես չըբուղ կպում իտամ, առուըտուն չերթանք ուրան երեւան։
       Կապուտկողու ըդ թագաւոր քնուց իմցաւ։ Նը էն կայ, նը էն։ Ըդ հաղ կանչեց զըդ մարդիկ, առեց էկաւ թագաւորն ու ասեց.
       -Օղուլ, ախըր ես էռաջ ասեցի ձըզի, թէ ձըզի ի՞նչ կայ, մա՛մ, պա՛պ. ու դուք պատմութեն էրիք, թէ մըզի բան չկայ։ Դուք զձըր մադէն ինչի՞ վրայ էք էրե։
       Ասեցին.
       -Թագաւորն ապրած կենայ. մենք՝ ողորթմայ է, մամ ու պապ չունինք, մա՝ քենէ պահենք, Աստըծուց ի՞նչ պահենք. ամագ մէկ խռբի մի տըւեր ենք մէ քիչ, ու թորկեր ենք էկե։ Իդա օրինակ աղբուր մի։
       Ու նաղլ էրեցին ուրան։
       Թագաւորի սիրտ կըռչաց վըր ըդունց, ասեց.
       -Օղուլ, չընքի հըմալ է, առւօտուն ձըզի քանի մի տուն կ՚իտամ, ու գացէք զձըր բերդ շինէք։
       Ըդ թագաւորն էլաւ տուեց ըդունց քառսուն տուն։ Հէ՜յ գըտի տուն… ամէկուն մէկ է՜շ ու մէկ ճախրակ։
       Առաւտուն էլան բարձան զուրանց տներ, ու երկու աղբէր խըստ էրեցին ուրանց խըռբին ու գացին։ Գացին էլան վըր ուրանց աղբրին ու վըր ուրանց հիման։
       Սանասարն ասեց Աբամէլիքին.
       -Ավալ զիդա բե՞րդ շինենք, թէ չէ զիդա ֆախիր ֆուխարի ավահիք։
       Աբամէլիք ասեց.
       -Առաջ շինենք զէդոնց ավահիք ու նոր շինենք զմըր բերդ. ըդ ֆուխարէք չըն կռնայ արեւուն առջեւ կենայ։
       Ու բաշլայեցին զավահիք։
       Աբամէլիք ընդար զօրեղ էր, որ օր տասն տան տեղ կը փորէր ու տասն տուն կը շինէր. ըն մէկէլ լէ զփէտեր կը բերէր. ու բանուածքը երկու սով կը շինէն. չորս աւուր մէջ լման զքառսուն ավահիք շինեցին երկու աղբէր։
       Սօրայ կրկին բաշլան զբերդ շինեցին ու թամամ էրեցին։ Ընքան զօրեղ են, որ քարէ սան քարէ սուն զարկեցին, ձաք թալեցին, թամամեցին զբերդ։
       Աբամէլիք էլաւ էկաւ մօտ ուր Կապուտկողի թագաւոր, ասեց.
       -Մենք քո ավլատն ենք ու շիներ ենք ու թամամե զմըր բերդ. էկեր ենք քու մօտ ու խնդիրք կ՚էնենք քեզանէ, որ իգաս ու մըր բերդին անուն դնես։
       Ըդ Կապուտկողու թագաւոր շատ սիրեց ու ընդունեց զԱբամէլիք ու ասեց.
       -Գա՛յ որ զիս չըք մոռցերի…։
       Ու էլաւ զուր աղջիկ տուեց Աբամէլիքին, չըրաղ էրեց։ Զաղջիկ որ պսակեցին վրէն, էլան թագաւորն, աղջիկն ու տղէն ու քեռի Թորոս լէ ուրանց հետ գնաց։ Հեծան ու գացին։
       Ընկաւ ուրանց առջեւ Աբամէլիք, ու գացին էլան վըր բերդին։ Հոնկուց թագաւոր տուեց ձիու գլուխ, որ պըտի դառնէր, ասեց.
       -Դուք ձըր բերդին անուն դրեր էք ու խաստի զիս կը կանչէք ու կը փորձաք։
       Աբամէլիքն ասեց.
       -Թագաւորն ապրած կենայ. իտխաթ էրա, որ մենք ըդ բերդին անուն չենք դրե. զէն կ՚ինանք, որ բերդ մը շիներ ենք, կանգնցե։
       -Էլա իսա, չընքի որ անուն չըք դրերի, քարէ սան սուն էք զարկե, ըդրա անուն տ՚եղնի ՍԱՆՍՈՒՆ, Սասուն։
       Մէկ ժամանակ մանցին հոդի, քեռի Թորոս լէ կարգեցին, ու էն լէ մնաց հոնի, ու թագաւոր դարձաւ ուրան տեղը։
       Աբամէլիք շատ զօրընդեղ մարդ էր։ Սեւսարի բոլոր ու չուր ի Ծծմակայ քիթ՝ Մշու վերեւով պատան քաշած եղած են չուրի Սեղանսըրու գօտէնը վի Ճապաղջրու դուրան ու զըդ բիթուն լէ զավթեց։ Չորս դարգահ լէ թողեց. ու միշտ հանապազ կը զարկէր զուր դարգահ ու կը հեծնէր զուր ձին ու ինչ խտար ջին ու ջանավար եղնէր, կը բռնէր։
       Օրերուց օրմ՚ լէ զարկեց գնաց չուրի Մըսըր ու Մըսըր լէ զավթեց։ Գնաց գիշեր ըդ Մսրայ կեղոցի կնկան խեչ պառկաւ, ու եղաւ իրնէ ավլատ մի։ Ու Մսրայ թագաւոր լէ իմցաւ, որ ըդ տղէն Աբամէլիքիցն է, չընքի ընդրայ անուն Աբամէլիք էր, զտղի անուն լէ դրեցին Մսրամէլիք։ Ու Աբամէլիք լէ սպանեց զՄսրայ թագաւոր, առաւ զընդրա կնիկ ու նստաւ Մըսըր, եղաւ թագաւոր։
       Ըդի թող մնայ ըդ տեղ նստուկ։