ԳԼՈՒԽ  Զ. [1] ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

 

 

Ա) Արեւմտահայ գրականութիւնը խորապէս նկուն է այս սեռին մէջ, հակառակ իր մեծ ճիգերուն.

 

Տխրօրէն իրաւ է փարատոքսը: Միջոց չունիմ ընդլայնելու, գնահատելու համար իր [2] ճիշդ արժէքին մէջ ճիգը, որուն ծնունդն են [3] Մխիթարեան երկու հատուածներուն պատմական երկերը: Բայց ինծի իրաւունք կու տամ ամփոփ քանի մը գիծերով ճշդել տարողութիւնը այդ արդիւնքին:

 

Այսպէս՝

1. Տպագրած են [4] միայն դասական մատենագիտութիւն եւ միայն այդ (Շահնազարեան Վարդապետի գեղեցիկ օրինակը շատ ուշ՝ չէր որդեգրուած Մխիթարեաններէն: Շահնազարեանի գիրքերուն ցանկն ալ մնաց փոքր), այնպէս որ, հակառակ իրենց բոլոր դիւրութիւններուն, Մխիթարեանները մեր պատմութեան չեն բերած տիրական նպաստ մը:

 

2. Այդ նպաստը դարձեալ չէ եկած մինչեւ 1820 տպագրուած այն բազմաթիւ գործերով, որոնց գրաբար գրուելու մեղքը կը ծանրաբեռնուի հասկաքաղ ըլլալու ուրիշ մեղքովը: (Մխիթարէն մինչեւ Ալիշան, մեր պատմական հասկացողութիւնը ոչինչով աճած է):

 

3. Դառն յամառութեամբ մը շփոթած են իրարու հետ սեռեր, որոնք կը պատկանէին հակադիր աշխարհներու: Անշուշտ տեղագրութիւն, աշխարհագրութիւն եւ պատմութիւն [5] հասարակաց կապեր կրնան ունենալ, բայց երբեք չեն կրնար զիրար փոխանորդել: Ալիշանի հսկայական հատորները վիրաւոր են թիւր հասկացողութեամբ:

 

4. Աւելի բախտաւոր չէ Վիեննական դպրոցը, ուր մեծ դէմք մը՝ Գարագաշ, կը փորձէ քննական ստոյգ հայեացք մը մեր պատմութեան վրայ: Գարագաշի ձեռնարկը անով միայն նշանակութեան կը բարձրանալ, որ ճիգ մըն է Վենետիկեան ընթացիկ շաւիղէն հեռանալու եւ մա՛նաւանդ իր ժամանակուան քննասէր օտար միտքերը իւրացնելու: Պէտք է ըսել, որ իր ջանքը շարունակող մը չունեցաւ իրմէ վերջ:

 

5. Դուրեան եւ ուրիշներ, մեծ չափով ֆրանսերեն եւ ուրիշ գործերու հեղինակներ, չբերին բաւարար խղճմտութիւն եւ խուզարկում, բանալու համար իսկական շրջան մը մեր պատմութեան հասկացողութեան մէջ: Թուղթի վրայ եւ թուղթով գոյաւոր աշխատանք մըն է կատարուածը, շատ-շատ քանի մը թուականներու ճշդում, անուններու ստուգում, վկայութեան շահագործում ունենալով միայն իրենց զսպանակ: Խումբին մէջ ամէնէն ընդունակ եւ թափանցող իմացականութիւնը Դուրեանն է, որ դպրոցական կարիքներու համար իր գրած ձեռնարկը չկատարելագործեց, նոյնիսկ չվերադարձաւ անոր:

 

6. Օրմանեան Սրբազանի մեծ համադրութիւնը իբ եւ վաստակ զոյգ կուգայ Ալիշանեան ճիգին, բայց ատկէ աւելի բարեբախտ չէ: Անշուշտ բոլոր անունները, դէպքերը, թուականները կ՚անցնին մեր առջեւէն իր «Ազգապատում»ին մէջ, որոշ կարկառով նոյնիսկ, բայց այդքան: [6] Չեմ մեղադրեր գիրքին մէջ գրագէտին պակասը, որ անհրաժեշտ չէ այդպիսի աշխատանքներու համար, այլ կը ցաւիմ խորհողի պակասին համար, որ մեծ բան կը նուազեցնէ այդ գործէն:

 

Kaleidoscopique մտայնութեամբ ձեռնարկուած այդ հազարաւոր էջերը տժգոյն շարադրութիւններ միայն եղան մեր այնքան խոր եւ խռովայոյզ պատմութեան:

 

Ինչպէս կը տեսնուի, այս արագ թւումը ժխտական է իբր եզրակացութիւն: Հայոց պատմութիւնը արեւմտահայոց մէջ ոչ մէկ տեղ դրական արդիւնքի հասած է: Մէկդի համադրական ձեռնարկներու վրիպանքը՝ շրջանային ուսումնասիրութիւնները, նոյնիսկ մենագրութիւնները հիմնովին անբաւարար են. սխալ հասկցուած բանասիրութիւն մը այս ուղղութեամբ կատարուելիք բոլոր ճիգերը առած՝ լծած է իր ակօսին:

 

Վիեննական մեծ աշխատանքը, որ «Ազգային մատենադարան» [7] ընդհանուր անունին տակ մեր պատմական անցեալին փշրանքները կը ջանայ հասկնալ, զուրկ է մնացած պատմական իմաստասիրութեան մը բարիքէն:

 

Ուրիշ անուն չունիմ անուանելիք. Պօղոս Նուպարի հիմնադրամը՝ Հայոց պատմութեան նախանիւթերու հաւաքումին համար, դեռ չէ տուած իր պտուղը: Ֆրանսայի, Գերմանիոյ մէջ հայկական ուսումներու վերաբերեալ գործեր աւելի բանասիրութեամբ տոգորուած են, քան բուն իսկ պատմութեամբ:

Բ) Պատմութեան ըմբռնումը համեմատաբար աւելի առողջ է արեւելահայոց մէջ

 

Մինչդեռ արեւմտահայ ճիգը պայմանաւոր է գրեթէ բացառաբար կրօնական տեսակէտով մը, արեւելահայոց մօտ անիկա կը մշակուի գրեթէ բացառաբար աշխարհիկ մշակներու կողմէ: (Մայր Աթոռը մաս չի վերցներ անկէ՝ չնմանելով այսպէսով արեւմտահայերուն):

 

Ռուսական համալսարանները դեր մը ունին անշուշտ այս արդիւնքին մէջ: Ուրիշ գրգիռ մը՝ Լազարեան Ճեմարանը, որուն հաստատ կազմակերպութիւնը թոյլ կու տայ իրեն մասնաւորել, դիմագիծ ունենալ արեւելեան ուսումներու կրկէսին վրայ: Չմոռնալ, որ 50է աւելի արեւելեան ժողովուրդներու գլուխ կանգնող ռուս միապետութիւնը հարկին տակն է անհրաժեշտ զարկը տալու այդ ուսումներու խորացման: Էմինի, Լալայեանցի անունները աւելորդ չէ հոս անգամ մը եւս յիշել [8]: Առաջինը՝ իբր ընդհանուր գրգիռ ցեղային մշակոյթին առարկայական գետնի վրայ: Սրուանձտեանց քիչ բան չի պարտիր այդ քաջալերանքին: Երկրորդը՝ իբր տիրական հեղինակը կոթողի մը, ուր արձանագրուած են Հայ ցեղագրութեան բոլոր մասնայատուկ կողմերը: Ուղղակի պատմութիւնը անհուն նիւթեր ունի քաղելիք այդ աշխատանքէն:

 

Զուտ գիտական կազմով այս ձեռնարկին քովն ի վեր կ՚արժէ յիշել համադրական ուրիշ փորձեր ալ: Լեոյի ձեռնարկը նոր ըմբռնուած պատմութեան մը առաջին նմոյշն է. հինցած պատասխանն անգամ [9] բան մը կ՚արժէ բաղդատմամբ մերիններուն հետեւակ արտագրումին. կրնամ յիշել նաեւ Րաֆֆին, որ թեեւ սխալ ըրած է պատմութիւնը վէպի վերածելով, բայց այդ իսկ առիթով հաւաքումներ է կատարած մեր մօտաւոր անցեալէն:

 

«Խամսայի մելիքութիւնները» պատմական թանկագին փշրանքներ կը պարունակէ անոնցմէ:

 

Ուշագրաւ է միւս կողմէ անոնց գործունէութիւնը, մա՛նաւանդ հանդէսներու մէջ, ուր պատմական, վիճակագրական, ցեղագրական, տեղագրական նիւթերու վրայ բազմաթիւ լուրջ ու սպառող, երբեմն երկարաշունչ, յաճախ շահեկան essai-ները լոյս են տեսած: Այնպէս որ, այս ամէնուն դէմ հարկ կ՚ըլլայ ընդունիլ այս paragrapheը թելադրող վարկածին ճշդութիւնը: Քաղաքական, ընկերային, պատմական, գիտական նիւթերու մէջ անոնց աշխատանքները աւելի պարկեշտ, աւելի գիտուն, աւելի խորունկ կեցուածք են ցոյց տուած:

Գ) Համայնավար ռեժիմի տակ 

 

Դիտելի է, որ գրական ջնարակով ու խախուտ խորքով ոչ - հասուն աշխատանքը (ինչպէս կարելի է որակել Լէոյի կարգ մը գործերը) վերջ է գտած՝ տեղի տալով այն հաստատ, կարելի հասունութեամբ տոգորուն ու զուտ գիտական եղանակին առջեւ, որով կը մշակուի այսօր մեր պատմութիւնը Հայաստանի համալսարանին կողմէ: Ամէն քաջալերանքի արժանի է աշխատանքի այդ ձեւը: Վարպետներն են ատոր վարիչները՝ համաեւրոպական մշակոյթի մէջ մարզուած եւ իրենց մօտեցած ամէն մէկ նիւթի մէջ կը կիրարկեն կարելի պարկեշտութեամբ գիտական մեթոտը, մեր պատմութիւնը հոն ենթարկուած է մանրակրկիտ եւ խորաթափանց պրպտումի: Մարքսիզմը պատմական ու u ումներուն տուած իր նախասիրութիւնը կ՚արժեւորէ այդ գետնին վրայ ու առաջին անգամ ըլլալով սեղանի վրայ կը դրուին հրատապ կարեւորութեամբ հարցեր: Ինչ փոյթ, թէ անոնց լուծումը կրնայ հակասել կամ թուիլ բռնազբօսիկ մեր ախորժակներուն: Էականը այդ լուծումներուն հասնելու համար կտրուած [10] ճամբան է եւ երեւան հանուած նախանիւթը եւ մեթոտը: 

Դ) Փարիզեան ճիգը

 

Պօղոս Նուպար լծակն է այդ ճիգին: Իր հիմնադրամը հայկական ուսումներու, մա՛նաւանդ պատմական նախանիւթերու հայթայթումին համար, հաստատ գետին մըն է: Հայաստանի համալսարանի մէջ այդ նիւթը յանձնուած է կարեւորագոյն արեւելագէտներու մշակումին: Ուրիշ ձեռնարկ մը՝ Edes Arméniennesը, դարձեալ անհատական զոհողութեանց գնով կանգուն՝ եւրոպացի մասնագէտներու մասնակցութեամբ: Ուրիշ մը, Մելգոնեանի հիմնադրամը Երեւանի համալսարանին, որով կը տպագրուին մեր պատմութիւնը եւ բանասիրութիւնը շահագրգռող գործեր. աւելորդ չէ յիշել [11] Սրբոց Յակոբեանց «Դուրեան» գրական մրցանակը, որ նոյն նպատակները կը հետապնդէ՝ վարձատրելով մեր մշակոյթը հետաքրքրող ամէն նոր աշխատանք:

Ե) Մխիթարեան երկու դար  

 

Երկուքէ աւելի դարեր անցած են այն օրէն ասդին, երբ Ս. Ղազարի մէջ սկսաւ դառնալ տպագրական մեքենան: Հայ պատմութեան վրայ ամէն աշխատանք, նոյնիսկ որպէս ուրուագծի ձեւով կատարուած, պարտաւոր է կենալ այդ ճիգին առջեւ համադրական, կամ աւելի պարկեշտ բառով մը՝ ընդհանրական արդիւնքներու ցուցահանում մը ընել: Պիտի չծանրանամ այդ ցուցադրումը իրագործելու, բայց պէտք է աւելցնեմ, որ մեծ ճամբայէ առնուած այն օրէն ասդին: Ամէն հետաքրքիր միտք ի հարկէ գիտէ, թէ պատմութիւնը, թէեւ շատ էին ծագումով, ինքզինքը կը գտնէ [12] միայն ԺԹ. դարու կէսէն ասդին [13]: Երբ ֆրանսացիք իրենց պատմութիւնը գրելու համար, իրենց փառքի դարէն ետքը, սպասեցին Միշըլէի մը, ա՛լ հասկնալի կը դառնայ, թէ մեր մէջ ինչու չէ գրուած ճշմարիտ պատմութիւն: 

Զ) Ինչպէ՞ս պէտք է գրուի մեր պատմութիւնը

 

Նման paragraphe մը թերեւս անտեղի ըլլայ զուգակշռական աշխատանքի մը մէջ: Կ՚ըսեմ ասիկա՝ հնազանդելով խորունկ ըղձանքի մը՝

 

Անշուշտ, կէս դարէ [14] ասդին պատմութիւնը կռնակ դարձուցած է գրականութեան, մօտենալու [15] համար գիտութեան, աւելի ճիշդ՝ ընկերային գիտութեանց:

 

Չեմ կարծեր սակայն, որ անիկա կարենայ ընդգրկել այդ տիսիփլիններուն բոլոր կողմերն ու պարունակները: Ի հարկէ, խոր է շահեկանութիւնը, որ հետաքրքիր միտք մը կը գտնէ, օրինակի մը համար, բժշկական traité-ներէ: [16] Նոյնքան շահեկան պէտք է ըլլան գործեր, որոնք մեզի խօսին երկրաբանութենէն, հնաբանութենէն, եւայլն:

 

Այս ամէնուն մէջ մեզ շահագրգռողը սակայն խորքի տարապայման հարստութիւնն է: Պիտի չյոգնինք գիրքէն, որ մեզի խօսէր իրաւաբանութեան կալուածէն եւ խօսէր վարդապետօրէն:

 

Պատմութիւնը ինքն իր մեջ նորոգուած է կէս դարէ ասդին. ունենալով հանդերձ գիտական աշխատանքի մը բոլոր պայմանները, անիկա կը կրէ միեւնոյն ատեն խնամուած ձեւ մը, որով կը զատուին ժամանակակից աշխատանքները հիներէն: Այդ խնամուած ձեւի անշուշտ արուեստ չէ, բայց նոյն ատեն անոճ թափթփուք եւ ամէն տողի մէջ ճաշակի դէմ մեղանչող պատմում մըն ալ չէ, մեր հաւաքողներուն:

 

Վէլսի պատմութիւնը կը կարդացուի յափշտակութեամբ: [17] Նոյնն է պարագան Թորգոմ Եպիսկոպոսի մենագրութեանց համար:

 

Պիտի ուզէի, որ մեր պատմութիւնը գրուէր. 

1. Գիտական կարելի լիութեամբ, հարստութեամբ, որ նուէրն է ուշադիր պեղումներու, փնտռտուքներու, նախանիւթերու շահագործման, ուր օգտագործուէին մեր  անցեալին խորը թաղուած յիշատակարանները:

 

2. Բայց նոյն ատեն խորացուած աշխատանքով մը վերլուծուէին դարձեալ մեր սահմանակից ժողովուրդները եւ անոնք, որոնց լուծը կրեցինք հաւասար խղճմտութեամբ:

 

3. Որ մեր երկրին տեղագրութիւնը կատարուէր ամենաճշգրիտ տուեալներու վրայ եւ հանուէին երեւան դարերու հոլովոյթին մէջ անոր զգեցած բազմազան երեսները:

 

4. Լայն մատենագրութիւններու ձեւին տակ խտացուէին շրջաններուն նկարագիրները՝ թիփիք անձնաւորութեանց ընդմէջէն:

 

5. Ճշդուէին նիւթական կենցաղի բոլոր մանրամասնութիւնները, ինչպէս բարոյական հաստատութիւններ՝ թէ՛ իբր ձեւ, թէ՝ իբր խորհուրդ: Հաւաքուէին բոլոր փշրանքները, [18] գրի ինկած կամ ոչ: Լայնօրէն օգտագործուէր ձեռագիրներու stockը, ազգագրութեամբ մթերուած բոլոր տարրերը:

 

6. Այս աշխատանքը անպայման ընկերանար ընդհանուր պատմութեան մեծ հոսանքներուն ու շրջաններուն:

 

7. Նիւթական այս պատրաստութենէն յետոյ գրագէտներ մարմին տային այդ հոսանքներուն բազմահատոր գործերու մէջ, որոնք ընթերցանութեան, ազգային գիտակցութեան, մտաւոր վայելքի եւ ապահով զարգացման միջոցներ դառնային ամէն անոնց, որոնք կը սիրեն այս ժողովուրդը: Հաստատ գիտութեան եւ հզօր արուեստի երջանիկ խառնուրդ, որուն իրագործումը կ՚իյնայ ինձմէ ետք եկող սերունդին: