ՄԱՆՉԵՐՈՒՆ
ԳԵՐԵԶՄԱՆԸ
Հիմա
որ
ուսերուս
վրայ
տակաւ
կը
զգամ
տարիներուն
ծանրութիւնը,
ու
ձեռքիս
գրիչը՝
երբեմն
փետուրի
պէս
թեթեւ՝
այժմ
մահուան
բառերուն
մէջ
կը
կապուի
ու
կը
շփոթի,
կը
յիշեմ
հի՜ն
֊հի՜ն
օրերը,
այն
օրհնեա՜լ
օրերը,
երբ
ուղեղիս,
ջիղերուս,
մարմնիս
բոլոր
բջիջները
այնպէ՜ս
լեցուած
էին
կեանքով՝
որ
մահուան
գաղափարին
համար
տեղ
չէր
մնացած…։
Երջանի՜կ
տարիք,
ուր
կեանքը
կ՚եռայ,
սիրտը
կը
զեղու,
հոգին
կը
պոռթկայ։
Ու
ո՞վ
կրնայ
մոռնալ
հազար
անգամ
կրկնուած
անունը
այն
պաշտելի
ընկերոջ՝
որ
միանգամայն
դասակիցդ
էր,
տարեկիցդ
ու
սրտակիցդ,
երեւակայական
վէպերուդ
հերոսը,
հրաշալի
արկածախնդրութիւններուդ
զինակիցը։
Արամն
էր
իմ
զինակիցս։
Միասին
կը
խաղայինք,
միասին
կը
սերտէինք,
միասին
կը
չափուէինք։
Երբ
ան
հեռուի
աղբիւրէն
ջուր
բերելու
կ՚երթար,
ե՛ս
ալ
հետը
կ
՚երթայի
սափոր
մը
ուսիս։
Երբ
ես
թռչուններուն
թակարդ
լարելու
կ
՚երթայի
դաշտերը,
ա՛ն
ալ
հետս
կու
գար,
սուտ
սուլոցներով
զիրենք
հրաւիրելու։
Ու
ի՜նչ
չարութիւններ
չէինք
ըներ
միասին։
Երկու
թիթեռ
մէկ
լուցկիի
գամելով՝
դասարանին
մէջ
թռցնել.
մեղուներուն
թեւերը
փետելով՝
լարի
վրայ
խաղցնել.
ճանճի
գլուխներ
ճզմելով՝
գրքերը
զարդանկարել.
տղոց
բերանը
շաքար
մը
տալով՝
ակռաները
փրցնել…։
Լաւ
կը
յիշեմ
որ
օր
մը
ողջ
մկնիկ
մը
լուցկիի
տուփի
մը
մէջ
մտցնելով՝
չորս
թաթիկները
չորս
ծակերէ
դուրս
հանեցինք
ու
ազատ
արձակեցինք։
Երբ
գիրուկ
դասատուն
ու
բոլոր
աշակերտները
տեսան
որ
փոքրիկ
տուփ
մը
սրահին
մէջ
ինքնիրեն
կը
վազէր
խենթի
մը
պէս՝
ամէնքն
ալ
սարսափահար
դուրս
խոյացան…։
Անանո՜ւն
ոդիսականներ՝
որ
մեզ
կիսաստուածներու
պէս
յարգել
կու
տային
դպրոցին
մէջ։
Ճիւաղայի՜ն
չարութիւններ՝
որ
մեզ
հրեշտակներու
պէս
կ՚ուրախացնէին…։
Աւա՜ղ,
օր
մը
կու
գայ
ուր
մեծագոյն
առաքինութիւններն
անգամ
չե՛ն
կրնար
այս
պզտիկ
չարաճճիութիւններուն
չափ
ուրախացնել
մարդկային
սի՜րտը…։
Եւ
սակայն
չկարծէք
որ
մեր
երջանկութիւնը
անխառն
էր.
ո՜հ,
ո՛չ։
Կատարեալ
մարդ
ըլլալու
համար
գլխաւոր
բան
մը
կը
պակսէր
մեզի՝
պեխն
ու
մօրուքը։
Ու
ըսե՜լ
որ,
բուսնելո՛ւն
պէս
կ՚ածիլէինք…։
Օր
չէր
անցներ
որ
դպրոցին
ծառին
տակ,
ծերունի
կոճղին
վրայ
հասակնիս
չչափէինք,
մատներնուս
ծայրին
վրայ
բարձրանալով,
ու
զմելիի
խարդախ
հարուածով
մը
չճեղքէինք
կոշկոռած
կեղեւը՝
իբրեւ
չափանիշ։
Սակայն
հիմա
որ
տարիներն
ու
մահը
մեր
մէջ
ամէն
մրցում
ի
սպա՜ռ
ջնջեցին,
ինչո՞ւ
չխոստովանիմ
որ,
ան
ինձմէ
հասակո՛վ
ալ,
ուժո՛վ
ալ,
ճարտարութիւնո՛վ
ալ,
չարութիւնո՛վ
ալ
միշտ
գերազանց
էր։
Լողալու
մէջ
իր
նմանը
չկար։
Պայքարի
մէջ
մէկ
֊հատիկ
էր։
Երբ
ամէն
Զատկի
֊Ծնունդի
յոյն
դպրոցին
տղոց
հետ
կռուի
կը
բռնուէինք
ռազմական
շարքերով՝
ճակատ
ճակտի,
քարերը
է՛ն
շիտակ
ու
է՛ն
հեռու
թռցնողը
միշտ
ինքն
էր։
Մեզի
համար
ամբողջ
գիւղին
մէջ
Ազգին
պատիւը
փրկողն
ա՛ն
էր
միայն։
Վա՜յ
եթէ
իր
ճամբուն
վրայ
շուն
մը
հաչեց.
երէք
օր
չանցած
այդ
շունը
պիտի
անհետանար։
Չէ՞
որ
անգամ
մը
իր
թռչնիկը
փարատող
կատուն
աշտարակի
մը
գագաթէն
եօ՛թն
անգամ
վար
նետած
էր,
մինչեւ
որ
եօթը
հոգի
ներն
ալ
խեղճին
բերնէն
դուրս
գային։
Սիլիվրիի
այդ
աշտարակը
ճիշդ
մեր
տան
դէմն
էր.
բարձր
ու
խարխուլ
մինարէ
մը՝
յունական
հին
մեհեանի
մը
վրայ
թառած.
մեհեանը
դեռ
կանգուն
է՝
մինարէ
ն
փլած…։
Հո՛ն
կ
՚աղօթէր
երբեմն
բժշկութեան
հայր֊աստուածը.
հիմա
բուերն
ու
դեւերը
կ
՚իշխեն
հոն։
Գիշերը
սարսափը
կը
լեցնէ
այդ
պատերը.
ու
լուսինը
այդ
աւերակներուն
լեզու
կու
տայ՝
կ՚ըսեն…։
Արամ
այդ
դեւերն
ալ
արհամարհեց։
Գիշեր
մը
աշտարակէն
ներս
սողաց,
խաւար
ու
դարձդարձիկ
սանդուխներէն
սկսաւ
բարձրանալ
խարխափելով,
պատերը
շոյելով,
ոտներն
արիւնելով։
Երբոր
գագաթը
հասաւ,
շունչը
բռնեց,
ձեռքն
երկնցուց։
Վերը
անգղի
բոյներ
կային
ու
ձագուկ
մը
կ
՚ուզէր
գողնալ։
Բայց
վա՜յ
թռչունի
ձագեր
գողցողին…։
Իր
սեւ
աչերուն
մէջ
չարութեան
կայծ
մը
փայլատակեց.
անգղերը
տեսան
այդ
կայծը
ու
կտուցի
սոսկալի
հարուածներ
տեղացուցին
իր
աչերուն։
Իր
դէմքին
վրայ
մի՜շտ
մնացին
այդ
վէրքի
սպիները։
Սակայն
տգեղութիւններ
կան
որ
գեղեցկութենէն
աւելի
կ՚արժեն…։
Այդ
օրէն
ի
վեր
գիւղին
հերոսն
էր
Արամ։
Քանի՜֊քանի՜
անգամներ
աղջիկներու
դպրոցէն
կը
կանչէին
զայն՝
վարժուհիին
դասագիրք
մը
տանելու,
աշակերտներուն
մարմնամարզ
մը
ցուցնելու
պատրուակով։
Եւ
սակայն
այս
պատանին
որ
անգղերը
կը
փետէր
ու
մանչերը
կը
ծեծէր,
աղջիկներու
առջեւ
տղու
մը
պէս
կը
դողար
ու
մեղաւորի
մը
պէս
կը
կարմրէր…։
Էգերը
իրեն
համար
արտակարգ,
բացառիկ,
անբնական,
անկարելի
էակներ
էին։
Մայրիկը
իր
փոքր
հասակէն
մեռած
ու
իր
բոլոր
եղբայրներն
ալ
արու
ըլլալուն՝
Մանչանոց
կը
կոչուէր
իրենց
տունը։
Բոլորն
ալ
միեւնոյն
փայտէն
տաշուած՝
ուժեղ
ու
շքեղ
պատանիներ
էին,
գիւղին
փառքը։
Բայց
բոլորն
ալ
Արամին
պէս
շուարած,
ամչկոտ,
ախտագին
զգայնութիւն
մը
ունէին։
Կիները
միայն
հեռուէն
տեսած
ըլլալով՝
ձեռքի
սեղմում
մը
զինաթափ
կ
՚ընէր
զիրենք…։
Արամ
քանի՜
կը
մեծնար՝
այնքա՛ն
կը
տկարանար։
Եկեղեցիին
մէջ
երգած
ատեն
ձայնը
կը
փոխուէր.
դպրոցին
մէջ
պատասխանած
ատեն
միտքը
կը
խաւարէր.
գիրք
մը
կարդալու
պահուն՝
էջը
չդարձուցած՝
կարդացածը
կը
մոռնար։
Տղոց
մէջ
տարտամօրէն
կը
փսփսային
որ
«ամօթ
բաներ
կ՚ընէր»,
«ողնածուծը
հալեր
էր…»։
Օրեր
կային
որ
քովը
չէր
մօտեցուցեր.
այնքա՛ն
յոռետես,
դաժան,
զայրացկոտ
կ՚ըլլար.
բռնած
բանը
կը
կոտրէր։
Սակայն
իր
մտաւորական
ուժը
կորսնցնելէ
վերջ՝
քիչ
֊քիչ
իր
մարմնական
առաւելութիւններն
ալ
անհետացան։
Մազերը
փրցուած
Սամսոնի
մը
պէս՝
սմսեղուկ,
դողդոջուն,
շուարած
բան
մը
եղաւ։
Այտոսկրերը
ցցուեցան,
աչքերուն
ծիրը
կապարի
գոյներ
ստացաւ։
Ու
չգտնուեցաւ
մէկը,
ո՛չ
քահանան,
ո՛չ
վարժապետը,
ո՛չ
հայրը,
ո՛չ
իսկ
բժիշկը,
որ
այդ
տգէտ
պատանիին
բացատրէին
թէ
այդ
մենաւոր
ու
մեղաւոր
զբօսանքները
զինքը
գերեզման
կը
տանէին…։
Արեւոտ
օր
մը,
դանդաղօրէ՜ն,
ժայռերուն
գագաթը
գացինք
միասին։
Յանկարծ
գրպանէն
արծաթէ
խոշոր
դրամ
մը
հանեց
ու
ձեռքի
լայն
շարժումով
մը
ծովը
նետեց
զայն։
Արծաթը
վայրկեան
մը
փայլեցաւ
արեւուն
տակ,
յետոյ
անդունդին
մէջ
կորսուեցաւ
ու
պզտիկ
ճողփիւն
մը
հանեց։
–Ասիկա
տասներորդն
է
որ
հօրմէս
գողցայ,
–
ըսաւ,
–
ծով
նետելու
համար…։
Իւրաքանչիւր
փորձութիւնս
այդպէ՜ս
կ
՚ուզեմ
պատժել.
բայց
կը
զգամ
որ
ո՜ւշ
է
արդէն,
կամքը
մեռեր
է
մէջս,
ա՜լ
թագաւորի
գանձ
մը
իսկ
չպիտի
բաւէ
այս
ծովը
լեցնելու…։
Ասիկա
մեր
վերջին
պտոյտը
եղաւ,
ու
մեր
վերջընթեր
խօսակցութիւնը։
Արամ
անկողին
ինկաւ
ու
ա՜լ
չելաւ։
Մեր
ծնողները
մեզ
արգիլեցին
իրեն
այցելել։
Գիւղերու
մէջ
ուր
գիտութենէ
աւելի
բնազդը
կը
տիրէ,
հո՛ն
ուր
բժիշկի
ոտքը
կը
կոխէ,
բարեկամները
իրենց
ձեռքը
կը
քաշեն՝
անասնական
ինքնապաշտպանութիւնով
մը։
Ու
ընտանիքը
իր
ցաւին
մէջ
կը
կծկուի,
միայնակ
կը
մնայ
իր
հիւանդին
հետ՝
որ
յաճախ
ամենատարրական
զգուշութիւնն
իսկ
չունի
իր
սիրելիները
չվտանգելու
համար…։
Ամիսներով
տարտամ
շշուկներով
բաւականացայ։
–Երէկ
գիշեր
նոր
բժիշկը
կանչուեր
է…
–Թաս
երով
արիւն
փսխեր
է…
–Փոքրիկ
եղբա՛յրն
ալ
անկողին
ինկեր
է…
Օր
մը,
սակայն,
ծնողքէս
գաղտնաբար,
իրենց
տունը
մտայ,
ու
վախն
ի
վախ
սանդուխներէն
վեր
ելայ։
Հիւանդին
սենեակէն
բժիշկը
դուրս
կ
՚ելլէր։
Ընտանիքին
անդամները
զայն
պաշարեր
էին
երկիւղած
ձեւերով։
–Ոտքդ
պագնեմ,
բժի՛շկ,
կ
՚ըսէր
ծերունի
հայրը
դողալով…։
Յոյսի
բա՛ռ
մը
տուր
մեզի…։
Բայց
ան
ճակատագրական
կտրուկ
շարժում
մը
ըրաւ։
–Ամէ՛ն
ցաւ
վախճան
մը
ունի,
–
ըսաւ…։
Բժիշկէն
վերջ
շուտով
զիս
ղրկեցին
քահանան
կանչելու։
Տէրտէրն
ինծի
խաչ
մը
ու
գիրք
մը
տուաւ,
ու
խնդրեց
որ
հետն
երթամ։
Վախն
ու
վատութիւնը
սիրտս
լեցուցին։
Ես
այն
ատեն
դեռ
չէի
տեսեր
թէ
մարդ
մը
ինչպէ՜ս
կը
մեռնի.
սակայն
յաճախ
սոսկումով
դիտեր
էի
թէ
ի՛նչպէս
կը
մեռնէին
մեր
թունաւորած
շուները՝
սալայատակները
խածնելով,
կանգնելով
ու
իյնալով,
դողալով
ու
պաղատելով…։
Սակայն
այդ
օրը
սորվեցայ
ինչ
որ
բոլոր
բժշկական
Կաճառները
չուզեցին
սորվեցնել՝
թէ
մարդ
մը
անասունի
մը
պէս
չի՛
մեռնիր…։
Հոն՝
ուր
Գիտութեան
մարդը
յոյսի
փոքրիկ
բառ
մը
անգամ
չէր
գտած
ըսելու՝
Կրօնքի
պաշտօնեան
հաւատքի
անհո՜ւն
պաշար
մը
բերեր
էր
իր
մագաղաթի
գրքին
մէջ։
Հո՛ն
ուր
բժիշկը
կեանքը
կը
չափէր
ու
կը
կտրէր՝
չո՛ր
ձեւով
մը,
քահանան
յաւիտենական
կեանքի
անծայրածիր
հորիզոններ
կը
բանար՝
օրհնակա՜ն
շարժումով
մը։
Ու
երկու
հազար
տարիներէ
ի
վեր
կրկնուած
իր
բառերը՝
մի՛շտ
նոյն
գաղտնիքն
ունէին
ոսկեզօծելու
այն
վերջին
ժամերը,
ուր
դիտապէ՛ս,
ամէն
յոյս,
ամէն
հաւատք,
ամէն
սէր,
ամէն
իրականութիւն
ու
ամէն
երազ
կը
սնանկանայ,
կը
մեռնի,
կը
փտի։
Գերագո՛յն
պարտութեան
ժամուն՝
գերագո՛յն
յաղթութեան
խաբկանքը։
Խաբկա՞նք
թէ
իրականութիւն,
չե՛մ
գիտեր։
Սակայն
այդ
օրէն
ի
վեր
համոզուեցայ
թէ
որքան
ատեն
որ
մարդերը
պիտի
մեռնին՝
ա՛յնքան
ատեն
Գիտութեան
կողքին
պիտի
ապրի
նաեւ
Կրօնքը…։
Արդարեւ,
քահանային
մեկնելէն
վերջ,
աննիւթական
շնորհ
մը
իջած
էր
արդէն
հիւանդին
դէմքին
վրայ։
Անկողնին
մէջ
նստաւ,
ձեռքը
ձեռքերուս
մէջ
դրաւ,
ու
խօսեցանք
իրարու
հետ՝
հի՜ն
օրերու
պէս։
–Ինքզինքս
երբե՜ք
այսքան
լաւ
չէի
զգացած,
–
ըսաւ…։–
Վաղը
եթէ
արեւ
ըլլայ՝
կ
՚ուզե՞ս
որ
միասին
դաշտ
երթանք
պտտելու…։
Յետոյ,
յանկարծ
լռեց,
ականջը
լարեց,
տժգունեցաւ։
–Կը
լսե՞ս,
–
ըսաւ,
–
իրիկուան
զանգակն
է…։
Կը
յիշե՞ս,
ամէն
անգամ
ես
կը
զարնէի
մեռելին
զանգակները…։
Օր
մը
երբոր
իմ
կարգս
ալ
գայ,
կ
՚ուզեմ
որ
դուն
զարնես
ինծի
համար.
բայց
այնպէս
ուժով
քաշես
պարանը՝
որ
արար
աշխարհ
իմանայ…։
Սակայն
ի՛նքն
ալ,
ե՛ս
ալ,
այնպէս
համոզուած
էինք
որ
այդ
օրը
երբեք
պիտի
չգար…։
Հետեւեալ
օրը՝
գարնանային
զմայլելի
օր
մը՝
ընդհատ
ընդհատ
ղօղանջ
մը
փրթաւ
օդին
մէջ։
–Հրդե՞հ
կայ,
մայրի՛կ,
–
ըսի…։
–Շուտով
շապիկդ
առ
ու
ժամ
գնա,
տղա՛ս,
Արամը
մեռեր
է…։
Մեռե՞ր
է…։
Մեռե՞ր
է…։
Խենթի
մը
պէս
վեր
վազեցի,
փոքրիկ
խուցի
մը
մէջ
բանտուեցայ,
դուռները
գոցեցի,
պատուհանները
խցեցի՝
այդ
ընդհա՜տ
ընդհա՜տ
ու
անընդհա՜տ
ղօղանջը
չիմանալու
համար…։
Սակայն
ի
զո՜ւր։
Գիւղական
զանգակը
ամբողջ
տարին
ինծի
համար
լացաւ։
Ընտանիքներ
կան
որոնց
անդամները՝
խաղի
թուղթերու
պէս
իրարու
ետեւէ
կ
՚իյնան։
Սոսկալի
վարակումը
հնձեց
այդ
դեռատի
կտրիճները.
մահը
փակեց
այդ
տան
դուռը։
Ու
մինչեւ
այսօր,
գիւղի
պատանիներուն
կը
ցուցնեն
մանչերուն
գերեզմանը։
Լօզան,
1913
