Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

ՉՄԵՌՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ
       1904֊ի ձմեռն էր, սաստիկ ձմեռ մը։
       Սարի մը կողէն տքալով լեռնաբարձ շոգեկառք մը կը բարձրանար, դագաղի պէս յամրընթաց։
       Այդ փոքրիկ շոգեկառքը ամէնէն տխուրն է, որ կը ճանչնամ աշխարհիս երեսին։
       «Հոնկէ ելլողը վար չ՚իջնար» կ՚ըսեն…։
       Հոն երգ չկայ, ծիծաղ չկայ. հոն խօսք չկայ, հապճեպ չկայ։
       Փոքրիկ պատուհաններէ վտիտ գլուխներ կը նային դուրս. ապակիէ աչերով անկենդան, համակերպ ու միակերպ նայուածքներ։ Ահաւոր ու հանդարտ դէմքեր բոլորն ալ, աշխարհին դէմ դառնացած, մահէն աւերուած երիտասարդներու։
       Հիւծախտաւորներ են անոնք որ այս փոքրիկ շոգեկառքը տքալով ու դողալով ամէն օր ու ամէն ժամ, երկրագունտին չորս ծայրերէն Լէյզէնի գագաթը կը նետէ։
       Դուրսը, ճամբուն երկայնքին, սպիտակ ու սարսափելի վիհեր կան. անհուններ ու անդունդներ որ համապարփակ ձիւնին տակ կ՚ալեկոծուին։
       Բայց ահա շոգեկառքին մէջ մահուան խժլտուք մը փրթաւ. բոլոր հիւանդագին աչերը մէկ կողմ դարձան սարսափահար։ Անկիւն մը վտիտ երիտասարդ մը, կը տենդէր, կը դողար, կը խղդուէր, կը հազար։
       Պատառ֊պատառ թոքերը կը փրթէին։ Գլուխը շտապով պատուհանէն դուրս կախեց։
       Թուքը ձիւնը կարմրցո՜ւց, կարմրցո՜ւց…։
       Ուսկէ՞ կու գար, ո՞վ էր։
       Փարիզէն կու գար, Հայ էր։ Թէ մեռնէր իսկ, մէկը չկար զինքը ճանչցող։
       Քիչ յետոյ, կայարանէն մինչեւ բուժարան, ձիւնին մէջէն արիւնը դարձեալ գծեց իր կարմիր ճամբան։
       Լեռնամբարձին տխուր բազմութենէն վերջ, հիմա աւելի տխուր մենութիւնն էր, Սանաթորիումի նեղ սենեակ մը, այն մերկ ու ճերմակ սենեակներէն որոնք հարիւրներով քովէ քով ու վրայէ վրայ կը շարուին, եւ որոնց իւրաքանչիւրին մէջ մենաւոր հիւանդ մը կը տքայ։
       Դուրսը ահագին եւ անծայրածիր ծով մ ՚է լեռներու, խելքի ֊մտքի չսղմուող բարձրութիւններու, որոնք խաւար քաոսներէն յանկարծ կ՚ոստնուն, ճեփ ֊ճերմակ ալիքներու պէս արեւուն տակ կը փրփրին ու կը պսպղան, ամպերուն ու երկինքին կը խառնուին, կը տատանին ու կ՚օրօրուին, գերագոյն ալեկոծումի մը մէջ յանկարծ սառած անդրհեղեղեան ովկէանի մը պէս։
       Բայց դուրսը նայո՞ղը ով…։
       Ներսը, հականեխուած չորս մերկ պատեր, անկողին մը, հիւանդ մը։ Սնարին վերեւ, ճերմակ թուղթի մը վրայ անուն մը, անդունդ մը… Ատոմ Եարճանեան։
       Հեռո՜ւն, շա՜տ հեռուն, ծերունի հայր մը, դողդոջուն մայր մը, ու քոյրիկներ թռչուններու պէս ճըլվլուն։
       Աւելի հեռուն, արիւնի տակ մշուշի մը մէջ, հայրենի լեռները, մայրենի երդիքները, ահեղավազ Եփրատը։
       Ու այս բոլորին վրայ ու բոլորին շուրջ, սահմանագլուխի շղթաները, կապարէ դուռները, ու ամբողջ Համիտեան սարսափը…։
       Մահամերձ պանդուխտը ակնթարթի մը մէջ վերապրեցաւ այս ամէնը։ Ու իր քրտնաթոր անկողնին վրայ կծկտած, մահուան թոթուըտուքներուն մէջէն իր մեղքը վերջին անգամ մ ՚ալ սաւառնեց դէպի հեռաւո՜ր, հեռաւո՜ր տունը մայրենի։
       –Աւա՜ղ, ապարանքի մը պէս մեծ էիր ու շքեղ,
Ու ես, երդիքներուդ սպիտակ կատարէն
Աստղածորան գիշերներու լոյսին հետ
Վարէն ահեղավազ Եփրատին կ՚ունկնդրէի։
      ................................ . . . . . . . . .
       –Բայց ո՞վ պիտի բերէ, ո՞վ պիտի բերէ, ըսէ՛,
Քու սրբազան մոխիրէդ ափ մը մոխիր,
Մահուան օրը, իմ տրտում դագաղիս մէջ
Հայրենիքս երգողի իմ աճիւնիս խառնելու…։
       Սակայն տենդը կը բարձրանար, կը բարձրանար։ Շրթները կը դեղնէին, կը բարակնային, կը փրփրէին։
       –Մտիկ ըրէք, ակռաներս մահագուժօրէն կը կրճտին…
       Ա՜լ իր բարբառը զառանցանք մ ՚էր ու իր ջերմը՝ մահաջերմ։
       –Վերջալոյսի ու մահաջերմի այս ժամուն
Ագռաւներու եղերաւոր երամներ մեռելակերպ…։
       Ու գերեզմաններ, ու գանկեր, ու զանգակներ որ կը ղօղանջեն, ու պատանքներ առագաստներու պէս բաց, ու փոթորիկ, ու կտցահարում, ու անտառներ ոտքի, ու դեղին հողի անձրեւում…
       –Ու նորէն երազներու ուխտուած մարմնի վրան
Արիւնով թրջուած պատանքներու խոնաւութիւնը կը զգամ…
Ու բազուկներ որ ատենով յաղթանակներու արեգակին գալարուեցան,
Այսօր ջախջախուած սրտիս սէրերուն վրայ կը խաչաձեւուին…։
       Պէտք էր ամբողջովին յիշատակել իր անըմբռնելի, անկապակից ու ահաւոր այն էջը որ Յիշատակ կը կոչուի եւ որ 40 աստիճան ջերմութեան մէջ յղացուած է։ Առանց այս բժշկական բացատրութեան, դժուարին պիտի ըլլար ըմբռնել այդ արիւնի, նոճիի, արշալոյսի ու փոթորկի առեղծուածը։ Միակ վճիտ բան մը կայ հոն, որ լճակի մը զուլալ ջուրերուն զովութիւնը կը բերէ այդ մահաջերմին մէջ ուր մահն արգիլուած է.
       –Օ՜հ, բաժա՜կ մը ջուր, բաժա՜կ մը ջուր, բաժա՜կ մը ջուր,
Իմ յիշատակիս եւ հողի հայրենական աղբիւրներէն,
Վասնզի մահը ուսերուն վրայ է այս իրիկուն…։
       Պէտք էր ամբողջովին յիշատակել տառապանքի ու մահապարտի այն կարմիր հատորը որ Հոգեվարքի եւ Յոյսի Ջահեր կը կոչուի եւ որ արիւնի մէջ յղացուեցաւ։
       Ահա թէ ի՛նչպիսի յուսահատական վիճակի մէջ էր հիւանդը, երբ օր մը վրայ հասաւ Մինաս Չերազէ լակոնական թուղթ մը թէ «Դիւցազնօրէնը գրողը երիտասարդ չի մեռնիր…»։
       Ո՛չ, Դիւցազնօրէնը գրողը երիտասարդ պիտի չմեռնէր։ Ան պիտի ծառանար ահաւոր հիւանդութեան դէմ, ան պիտի սրբէր իր ճակտին գիրը, ան պիտի պայքարէր Մահուան հետ։
       «Մարդը ստեղծուած է պայքարելու, ու կինը՝ ռազմիկը մխիթարելու համար», կը գրէ Նիցչէ։
       Ահաւասիկ նաեւ կին մը՝ ռազմիկը մխիթարելու համար։ Թոշնած ծակղեփո՜ւնջ մը՝ որ Կովկասեան անծանօթ գեղուհի մը կը ղրկէր մահահոտ բանաստեղծին…։
       Ուրեմն ողջ աշխարհը դեռ ամբողջովին չէր լքած զինքը։ Ուրեմն դեռ վա՜րը, կապո՜յտ հեռուները, տարտամ ձորերու մէջ կո՜յս մը կար որ արշալոյսին ցօղաթուրմ ծաղիկները կը հաւաքէր իր տենդահար ճակտին համար։
       Հիւանդն իր դողդոջ շրթներուն դրաւ զանոնք։ Իր հպարտ սիրտը դեռ չէր ճանչցած Սէրը։ Տարտամ խոնաւութիւն մը իր աչերը լայնցուց, լացուց…։
       Յետոյ, արդէն իսկ զայրացած իր սրտին այս տկարութեան վրայ, միտքը սաւառնեց դէպի հոն, հեռուն, Կովկասը, ուր դարաւոր ու ալեւոր գեղուհի մը կը յօշոտէին, Մայր Հայաստանը…։
       Ո՛չ, հայրենիքի այսպիսի մէկ ճգնաժամային վայրկեանին, ան պիտի չմեռնէ՛ր, ան պիտի չյուսահատէր, ան պիտի ապրէր, պիտի մռնչէր, պիտի երգէր, պիտի բոցավառէր ռազմիկներու հոգին։ Հսկաներու ճակատամարտին մէջ ան իր գրչին ծանրութիւնը պիտի նետէր՝ արիւնէն խենթեցած սուսերի մը պէս…
       «Զա՛րկ, Կովկաս…»
       Այս տարօրէն հիւանդը՝ իր հոգեվարքի անկողնին մէջէն՝ ուժի ահագին գանձեր պիտի գտնէր ամբողջ ցեղ մը գօտեպնդելու համար.
       «Զա՛րկ, Կովկաս…»
       Շնչատութենէ հեծող այս երիտասարդը՝ իր հիւանդ կուրծքէն ռազմաշունչ փոթորիկներ պիտի յառնէր Ալպեաններու գագաթէն մինչեւ Արարատի ստորոտը…
       «Զա՛րկ, Կովկաս…»
       Ու կամքի տարօրինակ ուժով մը՝ բժիշկներու պատուէրին անսալու համար՝ այդ ջղուտ ու անհանդարտ երիտասարդը, ամբողջ երկու տարի, ամէ՛ն օր, ամէ՛ն ցերեկէ վերջ, երկար ֊երկար ժամերով, բաց օդին մէջ փռեց, անշարժացուց, քարացուց իր վտիտ մարմինը, արեւուն տակ անմահութեան համար հասունցող մոմիայի մը պէս…։
       Հնազանդ տղու մը նման առտու ֊իրիկուն կանոնաւորապէս չափեց իր ջերմութիւնը։ Միայն թէ ամէն անգամ որ չափազանց բարձր էր ջերմաչափը, իսկոյն կը ցնցէր ու կ ՚իջեցնէր զայն, ոտքերը ուժգին ֊ուժգին գետին զարնելով, ու « պիտի ապրի՛մ, պիտի ապրի՛մ» պոռալով…։
       Ու շաբաթն անգամ մը, երբ իր ծանրութիւնը չափելու համար կը մօտենար ճակատագրական նժարին, չէր մոռնար կանխաւ քանի մը գիրք պահելու իր գրպաններուն մէջ, անոնց կշիռովը ինքզինք ու իր բժիշկը խաբելու համար…։
       Կարելի՞ է սակայն Մահը խաբել…։
       Ո՜վ դուք որ այսպէս կը խորհիք, յուսահատներ ու պարտուածներ, ձեզի՛ համար են այս տողերը։
       Այդ տարիէն ի վեր տասը երկար տարիներ բոլորուեցան։ Օր մը Լէմանի ափերուն վրայ նստած էի։ Սպիտակ շոգենաւ մը լճափին մօտեցաւ՝ իր առջեւէն կարապները թռցնելով։ Խուռներամ բազմութեան մէջէն յանկարծ մէկը անջատուելով ինծի վազեց, եղբօր մը, մտերիմի մը պէս։ Ու գրկուեցանք ու համբուրուեցանք՝ առանց որ կարենայի ճանչնալ զինքը։
       –Չե՞ս յիշեր, – ըսաւ, – ես երբեմնի հոգեվարքն եմ…։
       –Սիամանթօ՞…։
       Ու կը խօսէր, ու կը խնդար ու կը կատակէր։ Կը նկարագրէր Կովկասն ու Ամերիկան, Փարիզն ու Պերլինը, Արարատն ու Նիակարան։
       Ես զմայլա՜ծ կը դիտէի իր հզօր հասակն ու պայծառ դէմքը։ Ու զո՜ւր կը ջանայի յիշել այն չարչրկուած ու ծամածուռ դիմագծութիւնը որ Հոգեվարքի եւ Յոյսի Ջահերուն կողքը կը զարդարէ, եւ որ հեղինակին նկարն էր՝ դեռ հազիւ տասը տարի առաջ…։
       Բանկալթի, 1914