Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

Հեղինակ
ՌՈՒԲԷՆ ՍԵՒԱԿ (1885-1915)  

Բաժին
Նահատակ հեղինակներ  Արեւմտահայ եւ սփիւռքի գրականութիւն  

Թեմա
Գեղարուեստական գրականութիւն  
Դիտել
ՍՏԱՄՈՔՍԻՆ ԶՈՀԸ
       Սրուանձտեանի ըսածին պէս՝ Վանեցիին կաղը մինչեւ Չինաստան է գացեր։
       Սա ծերացած ագռաւի գլուխը՝ որ պանդոկին ծառերուն տակ ֆը՜ռթ ֊ֆը՜ռթ սուրճ կը խմէ՝ կասկած չունիմ որ մերիններէն է։
       Ան միւսներուն պէս՝ ճաշարանին մէջ փակուած՝ հապճեպո՜վ չընէր իր նախաճաշը։ Ներս գնաց, գաւաթը սուրճ ու կաթով լեցուց, իր ձեռքով դուրս բերաւ, ծառերուն տակ տեղ մը ընտրեց, անհուն խնամքով սիկարէթ մը փաթթեց։ Այն ատեն այդ պարզ նախաճաշը փոխուեցաւ, աննիւթացաւ, աղօթքի մը շնորհքն ու արքայութեան մը երանութիւնը ստացաւ։ Մէկ ձեռքին ծխախոտը առաւ՝ երբեմն ֊երբեմն ֆորտացնելով. միւս ձեռքին առաւ շոգիացած գաւաթը՝ որ այս վայրկեանին ամբողջ տիեզերքին առանցքը կը կազմէր. շուրթները դողալով երկարեցան՝ կարծես սիրահարական համբոյրի մը համար. յետոյ պեխերէն կախուած կաթիլներուն վրայ լա՜յն ձեռք մը պտտցուց՝ օրհնական շարժումով մը…։
       –Փա՜ռք ստեղծողին…։
       Հակառակ հաճոյքը յաւերժացնելու իր յայտնի ճիգերուն՝ երբ դիւթական գաւաթը իր պարունակութեան հետ կորսնցուց նաեւ իր ամբողջ կարեւորութիւնը՝ մօտեցայ ու բարեւեցի…։ Տեսնելու բան էր իր ուրախութիւնը. քիչ մնաց ակնոցներէն արցունքներ պիտի ցայտեցնէր…։ Ա՛յս տարիքով ու ա՜յս գլխով մարդերուն համար մեծագոյն չարչարանքն է լռութեան դատապարտուիլ. իրենց լեզուէն հասկցող մէկը կը փնտռեն՝ իրենց փորձառութեան ու իմաստութեան հաւաքածոն պարզելու համար անոր առջեւ։
       Ստամոքսի հիւանդութեան համար (ո՜վ պիտի գուշակէր իր նախաճաշէն) Լօզան եկած էր։ Բայց այս քաղաքին մէջ ստամոքսի աստուածները երկուք են, – բժշկապետ Պուրժէն ու Քոմպլը, երկուքն ալ հակընդդէմ րէժիմ ներով կը յաջողին թէ՛ հարստանալ… թէ՛ հիւանդները առողջացնել։ Չարաճճիներ ասկէ կը հետեւցնեն թէ հարուստի հիւանդութիւն է, անգործ մարդոց ջղայնութիւն է, կուշտ ստամոքսի երեւակայութիւն է…։
       Սակայն այս մարդը ան չարաճճիներէն չէր. ո՜հ, ո՛չ…։ « Ծերացած ագռաւի գլուխ մը» ըսի, բայց աղաւնիի ուղեղով…։ Այդ երկու հակառակ դարմաններէն ա՛յն հետեւցուցեր էր որ երկո՛ւքն ալ լաւ էին, քանի որ երկո՛ւքն ալ կը լաւացնէին…։ Ու երկու ոխերիմ « տիեզերահռչակ»ներուն գիտութիւնը իրար խառնելով, իր անձնական փորձառութիւնն ալ վրան բարդելով, արձակուրդի այս քանի մը ամիսներուն համար Կեանքի Ծրագիր մը շիներ էր, որուն կը հետեւէր գաւառացիի հաստատամտութեամբ։
       Այսպէս, իր շաբաթները կ ՚անցնէին առա՛նց փոփոխութեան, իրարու յար եւ նման՝ լուսանկար պատկերներու պէս։ Իր օրերը չափուած ֊ձեւուած էին՝ Մայր ֊Տոմարի մը պէս կանոնաւոր։ Իր իւրաքանչիւր ժամերը կանխա՛ւ ժամացոյցի մը պէս լարուած էին՝ ստամոքսին շուրջ…։ Ու անոնցմէ վայրկեան մը փրցնել՝ Սուրբ ֊Գիրքէն էջ մը պատռելու պէս բան մը պիտի ըլլար…։
       Առաւօտեան ութը՝ նախաճաշի խորհրդաւոր ժամն էր, մի՛շտ առաջին օրուան հանդիսաւոր արարողութեամբ, մի՛շտ նոյն ծառերու շուքին։
       «Ութէն֊տասը՝ հանգիստ » ըսած էին բժիշկները։ Հարկա՛ւ, նախաճաշը պիտի մարսուէր…։ «Արեւելք »ը այդ մարսողութիւնը տկարացնելու պաշտօնը ունէր։ Լրագիրը դրօշակի մը պէս կը պարզէր։ Յօնքերը կը պռստէր, ու ծայրէ ի ծայր առա՛նց բառ մը փախցնելու կը կարդար. պարունակութիւնը ի՛նչ որ ալ ըլլար, մինչեւ տա՛սը տեւելու էր այդ թերթը…։ Ու այս ընթերցումը՝ որ իր մտաւորական միակ սնունդն էր՝ հանգիստ քունի մը համարժէք էր իրեն համար…։
       Տասնին կ ՚արթննար։ Անհո՜ւն գուրգուրանքով, ծոցէն թռչուն հանող տղու մը պէս, ներսի գրպանէն շիշ մը կը հանէր։ Այդ հանքային հեղուկը՝ որ իր ա՛յնքան պատուով հիւրասիրած նախաճաշիկին վերջի՛ն հարուածը պիտի տար՝ աչերը գոցելով ցմրուր կը պարպէր, երկու « տիեզերահռչակ»ներուն կենացը…։
       –Աստուած զիրենք անպակաս ընէ տառապեալ մարդկութենէն…։
       Ասկէց վերջ՝ տասնէն ֊տասներկուք՝ գործունէութեան եւ շարժումի երկո՜ւ երկար ժամեր կը սկսէին, ստամոքսը ցորեկուան ճաշին պատրաստելու համար։ Այդ գործունէութիւնն ալ ամէ՛ն օր անփոփոխ նո՛յնն էր, ու չափուած ֊ձեւուած նամակներ գրելու մէջ կը կայանար։
       –Ես այս հիւանդ վիճակովս, – կ՚ըսէր, – Զուիցերիոյ լեռներէն Մանթաշօֆին ամբո՛ղջ գործը կը վարեմ Ափրիկէի մէջ. Նեղոսին ափերը քարիւղով կ՚ողողեմ…։ Մեր արձակուրդն ալ ասա՛նկ…։
       Յետոյ ձեռքով գրածները ոտքով նամակատուն կը տանէր. – չէ՞ որ բժիշկները ճաշէն առաջ փոքրիկ պտոյտ մը յանձնարարած էին՝ ախորժակը բանալու համար…։ Ա՜խ այդ ախորժակը…։
       Վերադարձին՝ ճաշի պահն էր արդէն. նշանաւո՛ր պահը, երբ իր երեւակայական ժամացոյցին երկո՛ւ ասեղներն ալ փո՛րը մատնանիշ կ՚ընէին, ու ամբո՛ղջ ժամ մը ստամոքսին վրայ կանգ կ՚առնէին…։ Նախ խաշած մաքարօնի ն կ ՚ուտէր՝ Պուրժէին կենաց, յետոյ խաշած բրինձը՝ Քօմպին հոգւոյն…։ Երբ իր երկո՛ւ րէժիմ ներն ալ կը հատցնէր՝ ծուռ աչք մը կը նետէր մեր պնակներուն։
       –Սա խորոված հնդկահաւին հոտը քիմքս կը գրգռէ… ու տեղական գինին անուշիկ գոյն մը ունի… ի՞նչ կ՚ըսես, բժի՛շկ։
       Ի՜նչ ըսէի։ Այս մարդը համոզուած էր որ իր գործ դրած գիտական միջոցներով եթէ քա՛ր ալ ուտէր պիտի հալեցնէր…։ Ես՝ բնականէն սակաւապէտ՝ իբրեւ միակ դեղ չափաւորութեան պատուէրներ կու տայի իրեն։ Բայց ան կը պատասխանէր.
       –Բժի՛շկ, բժշկեա՜ զանձն քո…։ Աչքդ բա՛ց. գերեզմանին մէջ ա՜լ խորոված հնդկահաւ չկայ…։ Աստուած ամբողջ երկրագունտը գոյնզգոյն բանջարեղէններով ու պտուղներով ծածկեր է նէ՝ միա՛յն հոտուըտալու համար չէ…։ Մայր ֊Բնութիւնը ծովն ու հողը ձուկերով եւ երէներով լեցուցեր է նէ՝ միա՛յն զանոնք նկարելով ճաշարանին պատերը ծածկելու համար չէ. պէտք է որ ստամոքսիդ պատերն ալ համ մը առնեն…։
       Այս մարդուն բերնին մէջ « Մայր֊Բնութիւն»ը ստնտու կնոջ իմաստ մը կը ստանար։ Ձուկերուն ճակտին գիրը ա՛յսպէս կը հեգնէր. մարդերունն ալ սապէս.
       –Արարիչը մարդուն երկար բազուկներ ու կարճ լեզու մը տուեր է՝ որ շա՛տ աշխատիս ու քիչ խօսի՛ս (ա՜հ, եթէ գործադրէր ըսածը…), պզտիկ սիրտ մը ու մեծ ուղեղ մը տուեր է՝ որ մէ՛կ զգաս ու երկո՛ւ հաշուես. իսկ ուղեղին հարիւրապատիկ մեծութեամբ որովայն մըն ալ տուեր է՝ հասկցնելու համար որ մեծ միտքերը փորէն կու գան…։ Ուրեմն առաջին հոգդ հո՛ն պիտի ըլլայ. եթէ ստամոքսդ դուն քաղցրութեամբ չլեցնես՝ ան քու կեանքդ դառնութեամբ կը լեցնէ…։
       Այս «քաղցրութիւն» բառը պատահական նմանութիւն մը չէր. աչքովը անուշին պնակին կ ՚ակնարկէր որ իր առջեւ անցնեմ…։ Այդ սալորի անուշը իր ճաշերուն սովորական վերջաբանն էր՝ որ միշտ սա խօսքերով կը փակէր.
       –Ա՜խ, մայրիկիս եփած անուշը ուրիշ է…։
       Ու «մայրիկ» բառը, որ իր երեք խօսքին մէկն էր՝ իր չորցած ու ճմռթկած բերնին մէջ մանկական անուշութիւն մը կը ստանար։ Այս յիսուննոց ամուրիին մայրի՜կը՝ որ իր տղուն անուշ կ՚եփէր…։
       Բայց հիմա այս ահագին ճաշը մարսուելու էր. ժամը մէկէն մինչեւ չորս՝ տառապագին շրջան մը կար։ Նախ կէս ժամ փորին վրայ կը պառկէր՝ ըստ Պուրժէի. յետոյ կը դառնար կէս ժամ մըն ալ կռնակին վրայ կը պառկէր՝ որ Քօմպին խօսքն ալ տեղը անցնի։ Յետոյ կծիկ մը կ ՚ըլլար եւ աջ ու ձախ ծունկերով քսանական անգամ փորը կը ճզմէր՝ զայն պարպել ջանալով. ասկէց վերջ ալ գետինը ծունկի կու գար՝ նաւակի մէջ նստելու ձեւով մը՝ ու թիավարութեան անհատնում շարժումներ կ՚ընէր… միշտ «տիեզերահռչակ »ներուն պատուէրին համաձայն։
       –Սա փորդ քիչ մը հանգիստ ձգէ, կ՚ըսէի…։ Ստամոքսը կնոջ մը կը նմանի, որքա՜ն իրեն ուշադրութիւն դարձնես, ա՛յնքան նազ կ՚ընէ…։
       Բայց ամուրի մը ի՜նչպէս հասկնար այս բաղդատութեան ամբողջ նշանակութիւնը։ Ան կը պատասխանէր ինծի.
       –Միջատը որ միջատ է՝ գնդասեղի չափ գլխո՛ւ մը ետեւէն ահագին փոր մը կը քաշէ…։ Չորքոտանիներն ու թռչունները երեքական ու չորսական ստամոքսներ ունին…։ Եթէ բնութիւնը մարդուն մէկ ստամոքս մը տուեր է, զայն չխնամելը անաստուածութիւն է։ Եթէ չհաւտաս՝ վարդապետներո՛ւն հարցուր…։ Տարիներով կը զարգացնենք պզտիկ ուղեղ մը, որ յաճախ մեր դժբախտութեան պատճառ պիտի դառնայ, բնաւ չենք դաստիարակեր ահագին ստամոքս մը, որ կեանքին աղբիւրն է, հոգիին հիւթն ու ծուծն է…։ Այս կէտին մէջ Եւրոպացիները մեզ գլած անցած են…։
       Ու ստամոքսի դաստիարակութեան այս դժուարին գործը ա՛յնքան կը յոգնեցնէր զայն, որ այդ անվտանգ թիավարութեան փորձերէն վերջ՝ Մորփէոսի գիրկը կ՚իյնար։
       Ժամը չորսին սենեակէն դուրս կ՚ելլէր. բայց այս անգամ թեթեւցած, կազդուրուած, զուարթացած, լուսաւորուած, բոլորովին ուրիշ մարդ եղած։
       Թէյի ժամն էր հիմա, ու խօսակցութեան ժամը։ Խօսքը բերնէս կը գողնար։
       Քու պատմածդ ի՞նչ է որ, ես պատմեմ որ դուն լսես…։
       Իր սովորական այս յառաջաբանին կը յաջորդէին անվերջանալի, աներեւակայելի, անկարելի պատմութիւններ, արեւելեան սրամտութիւններով ու սնամէջ տրամաբանութիւններով լեցուն, օճառի ոսկեզօծ ու անշօշափելի պղպջակներու պէս՝ որոնց հազիւ կը դպիս ու կը ճաթին…։
       Բայց այս պղպջակներուն վերջը չկար։ Որկրամոլներու յատուկ այս զուարճախօսութիւնը կը տեւէր մինչեւ իրիկուն։ Այն ատեն՝ այդ բոլոր հրախաղութեան փորձերէն վերջ՝ միայն սեւ ածուխ մը կը մնար նորէն. պահ մը լուսաւորուած այդ գլուխը՝ ծեր ագռաւի գլուխ մը կ ՚ըլլար դարձեալ…։
       Այնպէս որ, երեկոյեան ճաշին իր խօսակցութեան նիւթերը կը լրջանային, պատմա ֊փիլիսոփայական տխուր տեսութիւններ կ՚ըլլային։
       –Նափոլէոնին անկումը շատեր խե՜լ մը պատճառներու կը վերագրեն. բայց դուն հեռուները մի երթար, իբրեւ բժիշկ՝ Նափոլէոնին ճակատագիրը իր ստամոքսին մէջ կարդա. կը տեսնե՞ս հոն քաղցկեղը…։ Վաթէրլօն ու Սէնթ ֊Հէլէնը այդ վէրքէն կը սկսին…։ Ես ալ միշտ ասանկ չե՞մ եղած. ժամանակ մը կար երբ արաբական նժոյգի վրայ թռչած ատենս բոլո՜ր սրտերուն հառաչները ետեւէս կը թռչէին. բայց ստամոքսին ցաւը եկաւ ու Հալէպին առիւծը քարիւղի պաշտօնեայի մը վերածեց։
       Տարբեր էին նաեւ իր կերածները։ Երեկոյեան սեղանին՝ երբեք միս չէր դներ բերանը, որպէսզի գէշ երազներով հոգին չպղտորի գիշերը։ Մածունը երեկոյեան թագուհին էր. ու իրեն համար բնա՛ւ կասկած չկար որ Աստուած կովը ստեղծեր էր որպէսզի մարդերը մածուն քամեն իր ստինքներէն…
       –Կոյսի մը պէս մաքո՜ւր, մօր մը պէս բարի՜ մածունը… որուն համար Մէշնիքօֆ անմահութեան հեղուկն է կ՚ըսէր…։
       Այդ մեծաքանակ մածունը կը սկսէր քիչ ֊քիչ թմրեցնել, ջիղերը քակել, քուն պատրաստել…։
       Բայց քնանալէն ալ առաջ՝ աստղերուն տակ գիշերային պտոյտ մը կ ՚ընէր կերածները տեղաւորելու ու վաղուան ուտելիքներուն վրայ խորհելու համար…։ Երբեմն սակայն կը պատահէր որ ուրի՛շ բանի վրայ ալ խորհէր։
       –Բժիշկ, – ըսաւ գիշեր մը, – դուն իմ յիսուն տարիներուս մի նայիր… ես դեռ կո՜յս եմ հոգւով֊մարմնով… յաճախ կը խորհիմ ամուսնանալ, բայց յուզմունքէ կը վախնամ… քու կարծիքդ ի՞նչ է. ինչպէ՞ս կու գայ ստամոքսիս…։
       Ու չկարծէ՛ք թէ անիրական մարդ մըն է այս։ Այս կենդանագրին տակ կրնայի ծանօթ անուն մը դնել. բայց ճանչցողները հասկցան արդէն։ Գիտցէ՛ք միայն որ այս մարդը ապրեցաւ, սերունդներ դաստիարակեց. յետոյ պաշտօնեայ եղաւ, յարգուեցաւ ու մեռաւ… գիտէ՞ք ինչէն… փորի ցաւէն։ Եգիպտոսի մէջ՝ հարսանիքի գիշեր մը՝ շատ ուտելէն ստամոքսը ճաթեցուցեր է ըսին…։ Ճակատագի՜ր։
       Այս ճակատագրին վրայ հիմա կը խորհի՞ արդեօք այն որ ձուկերու ճակտին գիրը կը կարդար…։ Միայն թէ իր խօսքերը դեռ ականջիս կը հնչեն անդրշիրիմեան պատուէրի մը պէս։
       –Աչքդ բաց, բժի՛շկ, գերեզմանին մէջ ա՜լ խորոված հնդկահաւ չկայ…։
       Լօզան, 1913