Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

Հեղինակ
ՌՈՒԲԷՆ ՍԵՒԱԿ (1885-1915)  

Բաժին
Նահատակ հեղինակներ  Արեւմտահայ եւ սփիւռքի գրականութիւն  

Թեմա
Գեղարուեստական գրականութիւն  
Դիտել
ԱՆԻԾՈՒԱԾ ԳԱՆՁԸ
       Այն տարին Ալպեաններու վրայ հեռաւոր գիւղ մը գացեր էի օդափոխութեան։ Օր մը, պտոյտէ վերադարձիս, պանդոկապետը զիս սա՛ խօսքերով դիմաւորեց.
       –Ներողութիւն, պարո՛ն, հիւանդ կին մը եկած է հոս, առտուընէ ի վեր բժիշկ կը փնտռենք։ Ամուսինը քովի սրահն է։
       Քովի սրահը քառասուննոց մարդ մը կար. մարդ ըսածս՝ գլուխ մը, ու գլուխն ալ՝ երկար ու սուր ճակատ մը, կոնաձեւ շաքարի մը պէս, ճակտին տակ՝ գիշակեր թռչունի խոշոր քիթ մը։
       Իրեն երջանկութիւն մը պատճառելու համար երբ Հայ ըլլալս յայտնեցի, ուրախութեան ու զզուանքի այնպիսի յաջորդական ու յանկարծական արտայայտութիւններ առաւ՝ որ կարծես պտուղ մը խածած ատեն որդ մը ելլէր մէջէն։
       Այս մարդերը որ իրենց ցաւը պահելու համար մինչեւ աշխարհիս ծայրերը եկեր, լեռներուն գագաթները ելեր էին՝ իրենց չա՛ր բախտէն, հայ բժիշկի մը ձեռքը կ ՚իյնային յանկարծ։
       Իր նիհար ու տժգոյն դէմքէն ա՛յնպէս հետեւցուցի որ հիւանդը գուցէ ինքն էր. բայց ան թուրքերէն լեզուով՝
       –Ո՛չ, – ըսաւ, – փա՜ռք Աստուծոյ, ես ի՞նչ ունիմ, հիւանդը իմ կինս է, իր սենեակը հրամմեցէք։
       Կինը քանափէ ին վրայ երկնցեր էր՝ երեսը ափերուն մէջ, սեւ մազերը մինչեւ գետինները թափած։
       –Ելի՛ր, Արմինէ՛, այս տոքթէօրը քեզ պիտի փրկէ…։
       –Ես իմ փրկութիւնս մարդերէն չե՛մ սպասեր, – ըսաւ կինը, – կարճ ու վիրաւորիչ, առա՛նց գլուխը վեր հանելու։
       Ու այս առաջին այցելութենէն միա՛յն այն հասկցայ որ, Արմինէ իր էրկան կը պատասխանէր հայերէնով մը, որ փակ դուռ մըն էր ամուսնին առջեւ։
       Երկրորդ այցելութեանս բոլորովին ուրիշ կերպ տեսայ Արմինէն։
       Մազերուն մէջ, ականջներէն վար, վզին շուրջ, կուրծքերուն վրայ, թեւերէն վեր, մինչեւ մատներուն ծայրերը, ու մնացածն ալ քովի սեղանին վրայ՝ ոսկինե՜ր, ոսկինե՜ր, ոսկինե՜ր, հազար ու մէկ գիշերներ ու գանձ մը լեցնելու չափ։
       Խեղճը՝ Հայ ըլլալս լսեր, ու փոխանակ ամուսնին պէս զզուելու՝ ուզեր էր մեռնելէն առաջ մէկու մը գեղեցիկ երեւալ։ Ու իրա՛ւ ալ, այնքա՜ն գեղեցիկ էր ան՝ որ բժիշկի մը ներուած չէ ըսել…։
       Սեւ մազերուն մէջէն, այդ հազի՜ւ քսան տարու դէմքը ծիւրեր, իր տարիքէն աւելի փոքրացեր, աննիւթական ու անկարելի բան մը դարձեր էր։ Աչերը խորունկցե՜ր, խորունկցե՜ր էին, միշտ ներսիդին նայելէն, ու մազի պէս լայն կապոյտ շրջանակ մը ա՛լ աւելի մութցուցեր էր զանոնք։ Այդ տժգունութեան մէջ դուրս կը ցայտէին իր շրթները, բարա՜կ ֊բարա՜կ երկու թեթեւ գիծերու պէս, ու կարմի՜ր ֊կարմի՜ր՝ երկու վարդի թերթերու պէս…։ Անշուշտ այդ սիրահար շրթները փա՛կ դուռ մըն էին իր ամուսնին առջեւ։
Յետո՜յ, շա՜տ յետոյ միայն հասկցայ որ, այդ ամբողջ կինը՝ դեռ կենդանի, բայց արդէն գոց դագաղ մըն էր այդ մարդուն համար։
       Վա՜յ մարմինի բժիշկին որ հոգիէն չի հասկնար։ Ի՜նչ հոգեկան ցաւեր կան որ հիւանդին ցաւերը կը բիւրապատկեն, կը թունաւորեն, մահացու կը դարձնեն, այլեւ կը բացատրե՛ն այդ ցաւերը։
       Այս խեղճ կինը ա՛յնքան կը վախնար իր էրկան հետ մինակ մնալու գաղափարէն՝ որ իր գաւառացի հայրը իր հետ բերեր էր։ Սակայն ինչի՞ կրնար օգտակար ըլլալ այդ գրեթէ անդամալոյծ ու իր սուգին մէջ զառամած հայրը՝ որ վրայէ վրայ, իր վեց զաւակներն ու կինը գերեզման տարեր էր։
       Բոլո՛րն ալ հազալով ու թքնելով, մէկը միւսը վարակելով, թոքերնին փսխելով մեռեր էին։ Ու այս կինը, որ ամէնո՛ւն ալ ինչպէս մեռնիլը տեսեր էր՝ համոզուած էր որ ինքն ալ պիտի մեռնէր, անպատճա՛ռ…։
       Զուր կը քաջալերէի զայն, թէ քանի որ դեռ մէկ թոքը, կոկորդը, աղիքները վարակուած չէին, քանի որ դեռ ջերմութեան աստիճանը բարձր չէր, պէտք էր շուտով հակաթոքախտ ներարկումները սկսիլ։
       –Աւելո՜րդ ցաւեր, կ ՚ըսէր կինը…։
       Աւելորդ ծախսեր, կ ՚աւելցնէր ամուսինը…։ Արդէն ո՞վ ըսաւ որ Արմինէն հիւանդ է… փա՜ռք Աստուծոյ՝ ի՞նչ ունի… թեթեւ հազ մը… այսօր կայ՝ վաղը չկայ…։
       –Այսօր կայ՝ վաղը չկա՜յ…, կը հեգնէր կինը, որ շատոնց զզուած էր այս կեղծիքներէն, ու ձգեր էր որ ի՜նչ որ ուզեն ընեն իրմով։
       Հայրը կը փափաքէր զայն է՛ն սուղ սանաթորիոմ ները տանիլ, է՛ն մեծ բժիշկները ցուցնել, է՛ն թանկ տեղերը դնել։
       Բայց ամուսինը ուրիշ միտքէ էր։ «Այս հիւանդութեան դեղն ու դարմանը օդն է» կ՚ըսէր… ու օդը ձրի՜ էր։ Անոր համար ալ մինչեւ հոս տեղուանքը քաշեր, բերեր էր զիրենք, որպէսզի թէ՛ աժան ըլլայ եւ թէ ծանօթներն ալ չիմանան թէ հիւանդութիւն ի՞նչ է…։
       Ու այս մարդը – եթէ ա՛յդ գլխով մարդ մը կրնար երջանկութիւն զգալ – երջանի՛կ էր հոս։ Ամէն տեղ կը մտնէր, կ ՚ելլէր։ Պանդոկապետին հետ սակարկութիւն մը կ ՚ընէր՝ թուրքերէն։ Տղաքներուն լօխում մը կու տար՝ որոնցմէ տուփերով բերած էր ամէն պատահականութեան համար։ Կիներուն լերան ծաղիկ մը կը քաղէր՝ ու իր լեզուով կը բացատրէր որ իր երկրին մէջ աւելի աղէկները կային։ Մարդերուն թրքական ծխախոտ մը կ ՚ոլորէր իր մատներուն մէջ՝ որ ծուխէն դեղնած մագիլներով կը վերջանային։
       Ու այս բոլորը այնպիսի կատակներով ու սրամտութիւններով համեմուած, որմէ մա՛րդ բան մը չէր հասկնար, բայց ամէ՛ն մարդ կը խնդար։ Լերան ձանձրոյթը փարատելու համար իրենց այս տեսակ հտպիտ մը պէտք էր։
       Նոյն միջոցին, փոքրիկ սենեակի մը մէջ, – որուն պատուհանը լեռներու կենսունակ զեփիւռին դէմ փակուած էր՝ հիւանդը չմսեցնելու համար, – երիտասարդ կին մը կը հազար, վերմակները կը խածնէր, կու լար…։
       Ա՜խ, այդ կեղծ հտպիտին մէջ ե՛ս միայն կը տեսնէի զզուելի մարդը։ Բայց ան ուզեց զի՛ս ալ շահիլ. ու թուանշաններով, թուականներով, մթութիւններով, բարդութիւններով, մէջ֊մէջի, երկար բարակ պատմութիւն մը հրամցուց, «զիս իրողութիւններու ճամբուն վրայ դնելու համար…»։
       Այս բոլորէն աղօտ կերպով ա՛յն կը հետեւէր որ իր կինը այժմ միա՛կ ժառանգորդն էր իր ծերունի հօր, «որ իր բոլոր զաւակները կորսնցնելէն վերջ՝ ալ երկար պիտի չկրնար ապրիլ, խե՜ղճը…»։
       –Գա՜նձ մը կայ, տոքթէօր, խոշոր գանձ մը կայ…։
       Ու այս բացագանչութեան մէջ մեղսակցութեան, խորամանկութեան, ոճրագործութեան ամբո՛ղջ գանձ մը կար…։
       Իր միակ մտմտուքը ա՛ն էր որ այդ երկուքէն ո՞րը պիտի մեռնէր առաջ, – ծերունի հա՞յրը թէ հիւանդ աղջիկը…։ Իսկ ես՝ երրո՛րդ մը կը տեսնէի որ գուցէ այդ երկուքէն ալ առաջ մեռնէր, ի՛նքը, ամուսի՛նը։
       Իր թարախի գոյն դէմքին վրայ ցցուած այտոսկրները՝ ներքին ջերմութենէն կղմինտրի գոյներ կ ՚առնէին երբեմն։ Գլուխը ուսերուն մէջ իջեր ու կռնակն ալ կքեր էր՝ կարծես ահագին պատասխանատուութեան մը տակ։ Բերնէն կանաչորակ ու մածուցիկ խուխ մը կ ՚արձակէր ամէ՛ն տեղ ու ամէ՛ն ատեն, «աշխարհին վրայ» թքնելու պէս…։ Երբեմն նոյնիսկ կը պատահէր որ արիւն փսխէր. բայց ան պարզապէս «սրտիս զայրոյթէն է» կ՚ըսէր…։
       Ստոյիկեան պաղարիւնութեամբ՝ տարիներո՜վ իր շրթները ենթարկեր էր ան սոսկալի վարակումին՝ օ՜ր մը տիրանալու համար ոսկիի գանձին…։
       Ա՜խ, այդ գանձը. քանիներո՞ւ թունաւորման պատճառ եղած էր ան։ Հայրը օ՛ր մը չէր ուրախացեր անկէ. իր զաւակներուն համար դիզեր էր այդ հարստութիւնը։ Տղաքները ուզեր էին դպչիլ այդ նզովուած ոսկիներուն. ու զեղխ կեանքով հիւծած, սպառած, մեռած էին՝ մէկը միւսին ետեւէն, իրար վարակելով։ Երիտասարդներէն վերջ մայրն ալ թաղեր էին։
       Այդ ծերունին ինչպէ՞ս դիզեր էր այս հսկայ հարստութիւնը հոն՝ ուրկէ երիտասարդ բազուկներ մինչեւ ամերիկաները կ ՚երկարին սեւ հաց մը ուտելու համար։ Այդ գանձին մէջ իրենց անէծքը չէի՞ն նետած անո՜նք որ արիւն ու արցունք կու լային։ Այդ ոսկի ֊զարդերուն լեռը, որով ծերունին իր հիւանդ աղջիկը ծածկած էր՝ քանի՜ հարսերու գլուխէն, քանի՜ այրիներու ձեռքէն խլուած էր…։
       Արմինէ կ ՚անգիտանար այդ բանը։ Հազի՜ւ չափահաս՝ Պոլիս գիշերօթիկ վարժարան մը ղրկեր էին զայն. ու հազի՜ւ աւարտած՝ այս տգէտ մարդուն ծոցը նետեր էին։
       Բայց կիները աստուածային գիտութիւն մը ու անասնական բնազդ մը ունին։ Ինչ որ չեն գիտեր՝ կը զգան եւ ի՛նչ որ կը զգան՝ իրենց ամբողջ հոգւոյն ու մարմնոյն մէջ կը զգան…։
       Այս քսան տարու կնոջ մէջ համա՛յն մարդկութիւնը թունաւորելու չափ դառնութիւն կար։ Ո՛չ կը հագուէր, ո՛չ կ՚ուտէր, ո՛չ կը խօսէր։ Ու ոսկի ֊զարդերն ալ միայն օր մը դրած էր, ինծի՛ համար. բայց ծերունին ա՜յնքան ուրախացեր էր այդ օրը…։
       –Աղջի՛կս, ուզէ՛ ինձմէ ինչ որ սիրտդ կ՚ուզէ… միայն անգամ մը ուրախանալդ տեսնեմ… բա՛ն մը ուզէ իմ կարողութեանս սահմանին մէջ…։
       Այդ կարողութիւնը անսահման էր, բայց ի՜նչ օգուտ։ Աղջիկը ա՜լ աւելի կը դառնանար, կու լար, «մեռնի՜լս կ՚ուզեմ…» կ՚ըսէր։
       Ան կը զզուէր իր ամուսնէն՝ որ չար հրեշտակի մը պէս կը ժպտէր. կը զզուէր նաեւ իր հօրմէն՝ որ իր վեց զաւակները թաղելէ վերջ դե՜ռ կ ՚ապրէր ու կու լար…։
       Եւ սակայն այս երկու մարդերն ալ իրե՛ն համար կ ՚ապրէին։ Այդ երկու փտութիւններն ալ որոշ ճիգով մը կը կախուէին կեանքէն, մէկը՝ աղջկան վերջին շունչը, միւսը՝ անոր գանձը հաւաքելու համար…։ Այս նպատակին հասած րոպէին իսկ՝ իրենց կէտին զարնուող գնդակներու պէս՝ երկուքն ալ գետին պիտի իյնային։
       Ահագին տռամի մը վերջին դերակատարներն էին ասոնք։ Անդամալոյծ վաշխառուին առջեւ կանգներ էր Վրիժառուն՝ կողոպտուած, մերկացուած, անպատուուած ցեղի մը վիժուկը։ Ու այդ երկու հակընդդէմ ուժերուն մէջ կը հիւծէր Հայ Կնոջ տիպարը, ազնուական ու հլու…։
       Ահագին հրդեհի մը վերջին սիւներն էին ասոնք՝ իրարու կրթնելով կանգո՛ւն մնացած. մէկուն իյնալը միւսնե՛րն ալ պիտի տապալէր. ու այդ օրը հեռու չէր, որովհետեւ երեքն ալ փոքրիկ կրակով կ ՚այրէին ներսիդիէն…։
       Դեռ որքա՞ն տեւեց այդ մունջ տռամը, չեմ գիտեր։ Ես ստիպուած եղայ այդ գիւղը թողուլ ու հիւանդանոց վերադառնալ։ Բայց յաճախ կը խորհիմ իրենց վրայ։ Արդեօք ո՞ւր կը շարունակեն հիմա « անիծուած ոսկեխնձորին խաղը », ո՞ր հողերուն վրայ, ո՞ր հողերուն տակ։
       Դեռ աչքիս առջեւն է այն փոքրիկ բոյնը ուր չարաշուք բու մը ու վայրի կատու մը իրենց մէջ կը բզկտէին հիւանդ թռչնիկ մը, առա՛նց որ ան անգամ մը ճչար…։ Ընդհակառա՛կը. իմ ամէ՛ն օգնութեան փորձերս մերժեց։ «Միա՛յն բան մը կը խնդրեմ, ըսաւ, որ օ՛ր մը պատմութիւնս գրես…»։
       Խե՜ղճ աղջիկ. կոյս հոգիները պատմութիւն չունին։ Ու քու տժգոյն դէմքդ՝ առանց սա երկու դաժան մարդոց ստուերներուն՝ անհասկնալի նկար մը պիտի ըլլար, ճերմա՜կ թուղթի մը պէս։
       Լօզան, 1913