ԱՀԱՒՈՐ
ՏԱՐԱԿՈՅՍԸ
Հայրենիքէս
անակնկալ
նամակ
մը
–
այն
պարզ
ու
ահաւոր
նամակներէն
որ
գիւղերո՛ւն
մէջ
միայն
կրնան
գրել
–
սա
տողերով
կը
վերջանար.
«Յ.
Գ.
–
Չեմ
ուզեր
ձեզ
տխրեցնել,
բայց
ի
հարկէ
ստիպեալ
կու
գամ
լուր
մը
տալու
որ
շատ
բարի
չէ.
խօսքս
Հայկին
մասին
է.
անցեալ
շաբթու
գիւղ
դարձաւ
ու
հիւանդ
ինկաւ.
հարկաւ
պիտի
փութաք
զինքը
վերջին
անգամ
տեսնելու»։
Վերջին
անգամ
մը
տեսնելո՞ւ.
եւ
ինչո՞ւ
համար.
ուրեմն
այսքան
հիւա՞նդ.
եւ
այսքան
շուտո՞վ…։
Բայց
չէ՞
որ
շաբաթ
մը
առաջ
ի՛նքն
իսկ
կը
գրէր
թէ
ի՛նչպէս
համալսարանի
քննութիւններուն
մէջ
առաջին
էր
հանդիսացեր,
շնորհաւորութիւններու
արժանացեր,
ու
գիւղ
վերադարձեր
էր
հանգչելու։
«Կարելի՞
բան
է.
կարելի
բա՞ն
է»,
կը
կրկնէի
շուարած։
Բայց
ահաւոր
տարակոյսը
արդէն
արթնցեր
էր
մէջս,
ու
ամէն
անգամ
սարսափելի
«յետ֊գրութեան»ը,
կը
ցցուէր
աչքիս
առջեւ։
Հապա
եթէ
ճիշդ
ըլլա՜ր…։
Բարեբախտաբար
հետեւեալ
օրն
իսկ
նամակ
մը
Հայկէն,
ուր
եղբայրս
իր
ձեռքով,
տասներկու
վճիտ
երեսներու
մէջ,
իր
մարգարտաշար
ու
լուսաւոր
գիրերով
ինծի
բի՜ւր
բաներ
կը
գրէր,
այնքա՜ն
անուշ,
այնքան
բարի,
այնքա՜ն
յուսոտ,
որ
հազիւ
թէ
նամակին
վերջը
քանի
մը
տողով
անցողակի
կը
յայտնէր
իր
«քիչ
մը
տկար»
ըլլալը։
Ի՜նչ
լաւատես
խորհուրդներ,
ի՜նչ
գերերկրային
զգայնութիւններ,
ի՜նչ
իտէական
հորիզոններ,
ու
որքա՜ն
հեռատեսութիւններ
ապագայի…։
Ո՛չ,
ո՛չ,
ես
վստա՛հ
էի
որ
տղան
չէր
կրնար
մեռնիլ.
ան
պիտի
ապրէ՛ր
ու
պիտի
յաղթէ՛ր,
ան
առաքեալ
մը,
ռահվիրայ
մը,
մարգարէ
մը
պիտի
ըլլար։
Շաբաթ
մը
վերջ
նոր
նամակ
մը,
ու
այս
անգամ
հայրիկէս։
Որքա՜ն
տարիներէ
ի
վեր
չեմ
տեսեր
զինքը.
այժմ
ալեհեր
ու
լուսաւոր
ծերունի
մը
պէտք
է
ըլլայ։
Բայց
ինչո՞ւ
գիրերը
դողդոջ
ու
տարօրինակ
են
այս
անգամ.
ան
միշտ
հաստատուն
ու
փոքր
տառերով
կը
գրէր։
Արդեօք
դժբախտութի՞ւն
մը…։
«…
Պանդխտութեան
ճամբաներուն
նայելէն
աչերնուս
լոյսը
հալեցաւ,
զաւա՛կս։
Եղբայրդ
հիւանդ,
օտարներու
բժշկութեան
ենք
կարօտ։
Մայրդ
ծեր
է,
հիւանդութեան
դէմ
միայնակ…»։
Սակայն
նոյն
պահարանին
մէջ
ահա՛
գրութիւն
մըն
ալ
Հայկէն,
ուր
հիւանդն
ի՛ր
ձեռքով
կը
գրէ
թէ
բոլորովին
առողջանալու
վրայ
է։
«…
Հետզհետէ
լաւանալու
վրայ
եմ.
հազս
դադրեցաւ
ըսելու
չափ
քիչցած
է.
գիշերները
քունս
հանգիստ
է,
ցորեկներն
ալ.
ալ
ո՛չ
մէկ
խոց.
մարմինս
տկար
կը
զգամ
քիչ
մը,
բայց
գիտեմ
որ
աշխատութեան
արդիւնք
է
այս.
քի՜չ
մը
հանգիստ՝
ու
ես
դարձեալ
վե՛ր
կը
նետուիմ.
ապրելու
կամքս
մի՛շտ
ուժեղ
է…»։
Անշուշտ,
անշուշտ։
Կամքի
ուժը,
կեանքի
ծարաւը,
յոյսը,
հաւատքը
ունայնութիւններ
չեն։
Այն
որ
կ
՚ուզէ
ապրիլ,
պիտի
ապրի։
Երեք
օր
վերջ
նոր
նամակ
մը։
Սակայն
ինչո՞ւ
ձեռքս
դողաց
այս
անգամ
պահարանը
բացած
ատենս։
Ի՞նչ
կ՚ըսէ…
ահագին
թափօ՞ր…
ու
ինչո՞ւ…
զանգակնե՞ր…
Հայոց
եկեղեցի…
Յունաց
Առաջնո՞րդ…
դամբանակա՞ն…
թաղո՞ւմ…։
Ի՞նչ
կ՚ըսէ…
ուրեմն
եղբայրս
բռնեցին
թաղեցի՞ն…
եղբայրս
որ
ապրի՜լ
կ՚ուզէր…։
Այն
որ
միա՛յն
լոյս
կ՚երազէր,
ուրեմն
հիմա
ափ
մը
խաւար
հողի
ներքեւ
կը
սեղմուի՝
գալարուող
արմատի
մը
ու
չորցած
գանկի
մը
միջեւ…
Ա՞յս
էր,
ա՞յս
էր
իմ
ահաւոր
տարակոյսիս
լուծումը։
Ո՛չ,
ո՛չ.
ես
չեմ
կրնար
ընդունիլ
որ
գորթեան
մեծագոյն
հանգոյցը
այսպէ՜ս
սուրի
կոյր
հարուածով
մը
լուծուի։
Ընդհակառակը։
Տարակոյսս
աւելի՛
ու
աւելի՛
մեծցաւ,
սաստկացաւ,
խորունկցաւ։
Աչերս
պղտորեցան,
շուարեցայ,
սարսափեցայ։
Ես
որ
աշխարհն
այնքա՜ն
հաստատուն
հիմերու
վրայ
դրուած
կը
կարծէի՝
հիմա
կը
զգայի
որ
ան
կը
դողար
ոտքերուս
տակ։
Ուրեմն
մեռե՞ր
է։
Ինչպէ՞ս
հաւատալ…
ինչպէ՞ս
չհաւատալ…
Ի՞նչ
էր
կեանքը,
ու
մահը
ի՞նչ…։
Ո՞րն
էր
իրական,
ո՞րն
էր
անիրական…։
Չորս
բոլորս
սադայէլական
պարի
մը
մէջ
կեանքը
կ՚եռար,
կը
զեղուր
ու
կը
պոռթկար
ամէն
տեղէ։
Խուռներամ
բազմութիւն
մը
կը
վազվզէր
ու
կը
տքնէր
խելակորոյս։
Մտրակները
կը
շաչէին,
կառքերը
կը
սուրային,
ինքնաշարժները
ահագին
գոռգոռոցով
զիրար
կը
խաչաձեւէին։
Մարդ
ու
մետաղ
կեանքի
աղմուկով
կը
լեցնէին
միջոցը։
Աշխարհ
կը
կործանէ՞ր,
թէ
աշխարհ
կը
յառնէր…։
Շուարած
ու
դողդղալով,
գացի
լապտերի
սիւնի
մը
բռնուելու,
չիյնալո՜ւ
համար։
Ո՞ւր
կ՚երթային,
ո՞ւր
կը
վազէին
ամէնքն
ալ։
Այս
խելացնոր
վազքը
կեանքի՞
արշաւ
թէ
մահարշաւ
մըն
էր
միայն։
Այս
ճամբուն
ծայրը
յանկարծօրէն
պիտի
չբացուէ՞ր
անդունդներուն
ամէնէ՛ն
սեւը,
ամէնէ՛ն
խորը,
ամէնէ՛ն
խուլը,
ուրկէ
ո՛չ
ոք
չէ
վերադարձեր…։
Ուրեմն
այս
անհամար
հոգիներով
լեցուն
շոգեկառքերը,
այս
մարդերն
ու
տղաքները
հեւ
ի
հեւ
կը
վազէին
անկայուն
կամուրջի
մը
վրայ՝
որուն
մէկ
ծայրը
դատարկութեան
վրայ
կը
յենուր…։
Կարելի՞
էր
երեւակայել
Կեանք
֊կամուրջ
մը,
որուն
մէկ
ոտքը
ոչնչութեան
վրայ
դրուած
ըլլար…։
Այս
բոլորէն
ո՛չ
մէկը
եղբօր
մը,
զաւկի
մը,
հօր
մը
մահը
չէ՞ր
տեսած։
Եւ
սակայն
իրենցմէ
ո՛չ
մէկը
անկեղծօրէն,
իրապէ՛ս,
ներքնապէ՛ս
կը
հաւատար
մահուան։
Եթէ
վստա՛հ
ըլլային
որ
այդ
բոլոր
տառապալից
ու
սպառիչ
գործունէութիւնը
անիմաստ
ոչնչութեան
մը
համար
էր,
ո՞վ
պիտի
վազէր,
ո՞վ
քաջութիւնը
պիտի
ունենար
վազելու…։
Ո՛չ,
այս
մարդերը
չէի՜ն
հաւատար,
չէին
կրնար
հաւատալ
մահուան
այնպէ՛ս՝
ինչպէս
բժիշկ
մը
կ
՚ըմբռնէր
զայն։
Եթէ
միայն
այդ
ըմբռնումն
ունենային,
իւրաքանչիւրն
ալ
կանգուն
մնալու
համար
ինծի
նման՝
սիւնի
մը
բռնուելու
պէտք
պիտի
ունենային…։
Ուրեմն
ես
նուա՞զ
կ
՚արժէի
քան
այս
տգէտ
ամբոխը։
Ուրեմն
Գիտութիւնը
մեռցուցա՞ծ
էր
իմ
մէջ
ինչ
որ
կար
լաւագոյն,
ազնուագոյն,
գերագոյն,
ու
քանի
մը
յարաբերական
հաւատալիքներու
փոխարէն,
ան
ինձմէ
խլե՞ր
էր
մեծագոյն
հաւատալիքը՝
Կեանքի
հաւատքը…։
Եւ
սակայն,
եթէ
կեանքը
իրօ՛ք
ու
միմիա՛յն
բջիջներու
խաղ
մըն
էր,
ինչպէ՞ս
կարելի
էր
բացատրել
որ
այդ
բջիջներուն
ամէնէն
պղտոր,
ամէնէն
ախտագին,
ամէնէն
յուսահատ
եղած
միջոցին
կեանքի
սէրը,
ապրելու
հաւատքը,
յաղթելու
յոյսը
ծնէին
այնքա՜ն
զօրութեամբ,
այնքա՜ն
յստակութեամբ,
այնքա՜ն
լաւատեսութեամբ…։
Եւ
ուրկէ՞
կու
գային
այդ
հունաւոր
բջիջներուն
մէջ
անհունութեան
գաղափարները,
այդ
մահացու
տարրերուն
մէջ
անմահութեան
բնազդները,
այդ
գետնաքարշ
մարմնի
մէջ
անշրջագիծ
իտէալները…։
Ինչպէ՜ս
կարելի
էր
երեւակայել
որ
մասը
ամբողջութիւն
մը
պարունակէր,
ու
բջիջը՝
տիեզե՜րք
մը…։
Եթէ
Կեանքը
ժամանակներու
սկիզբէն
ի
վեր
կը
տքնէր
միա՛յն
Մահուան
հասնելու
համար.
եթէ
Բարեշրջութեան
Օրէնքը
միլիոնաւոր
դարերէ
ի
վեր
կ
՚աշխատէր
անշունչ
առարկաներուն
շունչ
տալու,
հողը
բոյսի,
բոյսը
կենդանիի,
կենդանին
մարդու
վերածելու,
յետոյ
դարձեա՛լ
մարդը
հողի
փոխելու
համար,
կարելի՞
էր
որ
ո՛եւէ
գիտուն
միտք
մեռնէր
ու
յագուրդ
ստանար
այսքա՛ն
անիմաստ,
այսքա՛ն
անտրամաբան,
այսքա՛ն
ամուլ
գործունէութիւնով
մը։
Եթէ
անշարժ
ու
անզգայ
քարը
կեանք
ու
շարժում
առաւ,
զգացում
ու
խորհուրդ
եղաւ,
եւ
կամք
ու
խղճմտանք,
պարզապէս
տառապելու
ու
մեռնելու
համար,
չէ՜ր
արժեր
կատարել
այսքան
դարաւոր
ու
տիեզերական
աշխատութիւն
մը՝
որ
գեղջուկ
գերեզման
մը
բա՛ւ
էր
խեղդելու…։
Ուրեմն
ինչո՞ւ
համար
են
ծաղիկները.
աստղերը
ինչո՞ւ.
ինչո՞ւ
համար
է
սէրը
ու
կեանքը
ինչո՞ւ…։
Այս
ընդարձակ
տիեզերքին
մէջ
ո՞վ
իրաւունք,
ո՞վ
իշխանութիւն,
ո՞վ
զօրութիւն
ունի
ծագող
արեւ
մը
խաւարելու…։
Եւ
սակայն
ան
մեռա՜ւ…։
Մեռա՜ւ…։
Ո՞վ,
ո՞վ
պիտի
կրնայ
զիս
ազատել
այս
ահաւոր
տարակոյսէն։
«Մեռցո՛ւր»
կ
՚ըսեն
գիտունները…։
Բայց
ժամանակներու,
միջոցներու,
օրէնքներու
անհունութեան
մէջ՝
ի՜նչ
խղճալի
բան
է
իմ
գիտցածս.
ու
ինչպէ՜ս
զօրեմ
իմ
այդ
փոքրիկ
գիտութիւնովս
ամբողջ
Մեծ
Անծանօթն
սպաննելու։
Ձեռքս
փոքրիկ
մուրճ
մըն
են
տուեր
որ
աստղերը
փշրեմ
անով…։
Բայց
աստղերը
միշտ
մեզմէ
բարձր
ու
անհասանելի
պիտի
մնան՝
գերագոյն
ճշմարտութիւններուն
պէս.
ու
ով
որ
աչեր
ունի
տեսնելու՝
պիտի
տեսնէ
զանոնք…։
Երկու
հսկաներու
միջեւ
կը
տատանիմ
ու
կը
տառապիմ։
Երկու
միականի
Կիկլոպներ
կը
բաժնեն
հոգիս.
–
Գիտութիւն
մը՝
որ
փաստեր
ունի
ու
իտէալ
չունի,
ու
Կրօնք
մը՝
որ
իտէալ
ունի
ու
փաստեր
չունի…։
Առաջինը
անվերապահ
մահուան
կը
դատապարտէ
զիս,
երկրորդը
անհունութեան
լուսամուտները
կը
բանայ
անհունաբա՜ղձ
հոգիիս։
Մէկը
ոտքս
գերեզմանին
կը
կապէ,
միւսն
աչերուս՝
երկինքները
ցոյց
կու
տայ։
Կրօնքը՝
իր
հետեւողին
յաւերժօրէն
երանելի
յաղթութիւններ
կը
խոստանայ.
Գիտութիւնն
իր
աշակերտին
լոկ
վերջնական
ու
բացարձակ
հպարտութիւն
մը
կ
՚երաշխաւորէ՝
ստրուկ
բջիջի
մը
մահուան
կապելով
սանձարձակ
հոգիին
ազատաշունչ
թռիչները…։
Եթէ
գոնէ
Գիտութիւնը
ձեռքս
ուժեղ
զէնքեր
տար՝
անմահութեան
ամէն
երազ
ջնջելու,
կը
սփոփուէի,
խորհելով
որ
ճշմարտութիւնը
մե՛ր
կողմն
է՝
հոգ
չէ
թէ
դա՜ռն
ըլլար
ան…։
Բայց
ո՛չ,
Գիտութիւնը
կը
լռէ.
ու
այս
լռութիւնը
ժխտումէ
մը
աւելի
ծանր
կը
կշռէ
տարակոյսի
նժարին
մէջ։
Ու
նժարը
կը
տատանի
ահաւոր
ելեւէջներով։
Ո՞ւր,
ո՞ւր
պիտի
յանգի
իր
մահացոյց
ասեղը.
յաւիտենական
կեա՞նք
թէ
յաւիտենական
մահ…։
Ո՞վ,
ո՞վ
պիտի
ազատէ
զիս
այս
ահաւոր
մղձաւանջէն։
Կ՚անցնին
օրեր,
կ
՚անցնին
շաբաթներ.
ու
տարակոյսը
կը
մեծնա՜յ,
կը
մեծնա՜յ…։
Ամէն
գիշեր,
դողդղալով
աղերս
կու
տամ
ցայ
գի
սիւքերուն,
աղերս
կու
տամ
խաւարի
թռչող
հոգիներուն.
–Հա՛յկս,
անո՛ւշս,
հոգի՛ս,
մեռա՞ր,
մեռա՞ր…։
Ու
խորասո՜յզ
կը
լսեմ
միջոցին
ընդմէջէն,
բոլոր
Գիտութիւններուն
վրայէն
սաւառնող,
դարերէ
ի
դար
ու
սիրտերէ
ի
սիրտ
արձագանգող,
Շէյքսփիրի
ահաւոր
հարցականը.
«Լինե՛լ
թէ
չլինել…
մեռնի՜լ,
քնանալ…
քնանա՜լ,
երազե՜լ
թերեւս…»։
Լօզան,
1913
