Հարիւր մէկ տարուան

Ա. ՄԱՍ

Ա.

Դատապարտեալները կը գուրգուրային քսանամենի այս երիտասարդին վրայ -- նոր էր բոլորած չափահասութեան սահմանը, երբ մտեր էր ոճիրին մէջ, -- որ իր տարիքին համար [1] բացառիկ անգթութենէ մը ետք [2], շատ բացառիկ ալ դատավարութեան մը լուսապսակը վրան, ինկած է ր [3] հարիւրմէկնոցներուն նկուղը ու հագած իր վճիռը, հարիւր մէկ տարին, բացառիկ վայելչութեամբ ։

Պատիժին հանդէպ ու հետ սա լրջութիւնը -- չհաշտուելու չափ անոր երեսին զմայլելի կաղապարին ու մարմինին թարմութեան եւ զոր տարիքէն դուրս, վեր բան մը կը պաշտպանէր, պարզ ու հաստատ ճառագայթումով մը, ընելով անոր անձը գրեթէ զարտուղութիւն մը ցեղին ընդհանուր միջինէն, քաղաքի մը մէջ, որ ամէնէն հարազատ կերպով պահած է տափաստանեան նկարագիրը տաճիկներու անդրագոյն հորդաներուն -– անոր կը հ այթայթէր հասուն, վճռական դառնութիւն մը, հերքելով տարիքին իսկ ցուցմունքը, խաժ աչքերուն դեռ անաղարտ ու վճիտ պատանութիւնն ալ սքողելով անսովոր ստուերով ։ Ո՛վ կը նայէր անոնց, անգիտակցաբար կը փոխադրուէր այն անուշիկ արձակութիւններուն՝ բլուրին, ծմակին, ծովախորշին ու տարօրէն մեղմ երկինքին, որոնց ծոցին պուտ – պուտ ճարուած ըլլալու էր անոնց հրապոյրը եւ որոնք կը պահէին, անվթար, դաշտի ծաղկըներուն կամ աղբիւրներու կայլակներուն վրայ իրենց գորովագին հանգիստը, հարիւրամեայ սա աղջամուղջին ընդերքին մէջ իսկ ։

Անիկա կը նայէր ու, անոր աչքին մէջ, վճիռին հակառակ, ազատ աշխարհը գուշակելի ծիածանի մը պէս կը գոգանար դէպի կամարները անոր հոգիին ։ Հրապոյրը ձրի բառ մը չէ ։

Կը սիրէին   --աս ալ պարզ բառ մը չէ հոս--    իր ընկերները, զինքը, իրենց եղբօրը, պզտիկներուն չափ ու աւելի, հիմա՝ որ սրտին այդ ծաղիկը, սէ՜րը, վանդակի մէջ թռչունի մը նման, դատապարտուած էր ինք իր մէջ չորնալու ։

Քաղցր ու շատ մատաղ մնացած մէկն էր ան, գրեթէ տղայ մը, պատահաբար ինկած ոճիրին ժանիքին, հեռու՝ այն կարծրութենէն, չորութենէն, դէպի ներս մտածում է ն, որոնցմով կը տարբերին ասպարէզէն ժմնած, անընդմէջ մարզանքներով կատարելագործուած մարդ–գազանները, բոլորն ալ բանով մը իրենք զիրենք ըրած փ շ ուտ, սպառազէն, այլամերժ ։

Մարմնական անոր գրաւչութիւնը կիսալոյս, անարեւ ապրումի սա պայմաններուն մէջ, կը զարտուղէր ինքն իր մէջ ։ Կան այս դէմքերը, առնանալու համար յամեցուն, եւ որոնք կը յամառին երկար դիմանալ երկրորդ պատանութեան խաժ հրապոյրին մէջ, որ գո յն ի [4] ու գողտ ր հեղումի տարօրէն տպաւորիչ խաղ մըն է մեր միսերուն ընդմէջէն, շփոթուելու չափ սեռային իր կնիքէն [5] ։ Մարմնական այդ գրաւչութիւնը կ ՛ երկրորդուէր հոգեկանով ալ, նոյնքան նուրբ, փաղաղիչ, որքան մորթինը ։

Բայց խորագոյն տրտմութիւն մը, սրբազան ամպհովանիի մը նման՝ զայն կը պաշտպանէր շրջանակին միւս գարշագին տրտմութենէն, մեր գիրքերուն մէջ անասնական յորջորջուած հաստ, որքան բութ անկումէն, որ ՄԵՂՔՆ է, երբ կը թանձրանայ, իբր պատմուած ու դասաւորուած իրականութիւն ու կ՚ըլլայ թուղթի վրայ թառած վճիռ մը, դիզուելու համար մեր մարմինին շուրջը, հասարակաց կարծիքէն անկախաբար ։

Էտհէմ պէյ Զատէ Սիւլէյման էֆէնտին   --անիկա մերժած էր՝ բանտ իյնալէ յետոյ, հօրը տիտղոսը փակցնել իր անունին, անկէ զգացած անհուն գարշանքին իբր հակադարձ, ուրանալով իր ծնունդն ու ստորագրելով մօրը մականունով--  բանտին մէջ լրացուցած կեանքին ամէնէն դառնահամ իմաստութիւնը, գերեզմանուած էր ողջ–ողջ գաթել–տամը [6]   անուանուած սա նկուղին ։ Ու ասիկա՝ առանց ատենը գտած ալ ըլլալու ՝ երկրորդական ուսումին խուլ ձանձրոյթը քիչիկ մը տարտղնելու Աստուծոյ արձակ աշխարհին մէջ ։ Անիկա ետին էր ձգեր հօրը անսահման կալուածները, որոնք անգլիական լորտի մը կը նմանցնէին անոնց տէրը ։ Ետին ձգեր՝ ահաւոր, քանի ՜ – քանի՜ անգամ բզկտուած պատանութիւնը   --այս վէպը պիտի բանայ ծալքերը մեծ տրամին, զոր թուրքերը կը շ ինեն իրենց մատաղ սերունդին ի վայելումն--  ու կարօ՜տը գողտր երազին, զոր բախտին ոսկի պարիկը ոսկի կարժի մը նման կը ձգէ մեր հոգիին բաժակին, մոռնալով անկէ թել մը սկսիլ ։ :

Չունէր թուրքին պատմական, դասական գիծերէն ոչ իսկ փրթուճ մը բան, այն անհերքելի գիծերը մազի, մորթի, ոսկորի ու բառի [7], որոնք մոնկոլը կ՚ընեն ճանաչելի այնքան դիւրութեամբ ։ Չունէր մա՛նաւանդ նախնականութեան, վայրագութեան, անխելքութեան այն սթիկմաթ ները, որոնց շաղապատումը կը շինէ մեր օրերուն հոգե խառն ութիւնը [8] թուրքին յատուկ, այն անմեկնելի մտայնութիւնը, զոր անոնց տիրապետած հողերն իսկ չեն կրնար հերքել ։

Մարդ նայելով այդ միամիտ, խաղաղ, իմաստուն դէմքին ու բարի, ծաւի ու թուխ աչքերուն, դժուար կը հաւատար պահին, որուն մէջ այդ շնորհալի, գրեթէ կանացի, թուլիկ գիծերը՝ ձեռքի, յօնքի, մարմինի ով գիտէ ի՛նչ անլուր յուզումի մը մուրճին տակ շիկացած, խենթեցած, ելեր էին իրենց գողտր կաղապարէն ու շիներ, րոպէի մէջ, ոճրագործը, --յօնքէն, ձեռքէն, մարմինէն պարպ ո ւած ու պարզ դաշոյնի բերան մը միայն եղած,  այն փայլակնային, անըմբռնելի ձեւը, որ կը զարնէ ու կը կործանէ ։

Ուսանողի, երազկոտ ու մաքուր ուսանողի անոր հովը, մարմնական իր հրապոյրին նման կը յամառէր չբաժնուիլ անկէ ։ Փոքր, աննշան խնամքը մազերուն, մաքրութիւնը իր զգեստներուն, միշտ կոճկուած իր ժաքէթ ը, անգիտակից վերադարձներ ըլլալէ աւելի՝ կը թուէին պահանջներ ըլլալ անոր առաջին հոգիէն ։ Ու դժուար էր հաւատալ, թէ այս մեղրի պէս տղայէն, այս խաղաղ պարկեշտութենէն օր մը կրնար արձակուիլ, արձակուած ըլլալ անագորոյն ոճիրը ։

Քերծուած կիսագլուխը   --բանտին օրէնքն էր մարդասպաններուն կիսագանկը ածիլել, միւսը ձգելով իբր որոշիչ նշանակ մը, հաւանական փախուստի մը դէմ կանխահոգ միջոց--    ու համազգեստը փոխ տրուած, դուրսէն բռնի անցուած բանի մը կը նմանէին անոր վրայ ։

Ու սեւ ներկուած շղթան   --մարդ չէր գիտեր, թէ ինչո՛ւ անիկա միայն այդ գոյնը ունէր, – որ կը հնչէր մեղմ, տիրոջը նման, ու կը թուէր սու տ [9], դիտողին՝ ինչպէս կրողին ։

Լոյսի, շարժումի պակասը դալկացուցած էր անոր մորթը ու քիչիկ մը ճերմակի տարած աչուըներուն գրաւիչ կապոյտը ։ Հակառակ համազգեստին ճնշումին, որ կը խաթարէ անձնական բխումները ու միջին պղտորութեան մը մէջ կը ջնջէ անհատին շնորհը, անիկա կը պահէր ազնուական իր վայելչութիւնը ։ Ըսի, թէ սեռէն իսկ շփոթելի թարմութիւն մը կը պտտէր անոր հետ ։ Ու հակառակ իր սա տիրական փափկութեան, ոչ մէկ իգասփիւռ հոսում, որ այդ կարգի անկաղապար արարածները դիմացէն իսկ զգայուն կ՚ընծայէ արուներու ռունգերուն, բանտին սա պարտադիր խաթարումին իբր արդիւնք ։ Ամէն ինչ առնական էր անոր վրայ, ձայնին խոր ու զօրեղ շեշտէն մինչեւ ժպիտի կոտրած թեւերը, անոր երեսին, կիրքէն բացառիկ այլուրութիւն մը, որ քիչ-քիչ անցնելու էր իր շրջապատին ։

Բ.

Սպաննած էր հ այրը, Պրուսայի մօտ նաւահանգիստի մը մէջ համբաւի հասած հսկայական ու հին օրէնքի պէյ մը, որուն պատմութիւնը, քառսուն տարի առաջ [10] այս տողերուն գրուելէն, ընտանի կեանքն էր հազարներու, հիմա՝ հարիւրներու ։ Սպաննած էր նորապսակ իր կինը, երկուքը մէկ, նոյն րոպէին, նոյն դանակով ։ Ու յիմար էր եղած, իր անձը սպաննելու գործն ալ վերապահելով դահիճին ։

Չէին կախած զինքը, հակառակ աշխարհասասան ոճիրին ու հասարակաց սպասումին, վասնզի արարքին սարսափէն աւելի՝ անիկա վտանգուած էր իր ելոյթովը օրուան վարչաձեւին դէմ ։ Գիտցողները չհասկցան այս տնօրինութիւնը ։ Սպաննուողին եւ կայսերական պալատին մէջ [11] զօրաւոր կապերը գաղտնիք մը չէին քաղաքին համար: Անշուշտ Մարգարէին անհաս [ան] ելի [12] մէկ միջամտութիւնը պատճառ էր սա ներողամտութեան ու ազատած էր տղուն գլուխը, զայն թխմելով սա խոռոչը ու ժամանակին յանձնելով անոր պատուհասումը ։

Չէին կախած ։ Բայց ահա տարի մը վերջն ալ կենդանի կը մնար անոր շուրջը այն հետաքրքրութիւնը, որ արթնցած էր դատավարութեան ընթացքին, անոր ծանրածանր մեղադրանքներովը տիրող ռեժիմին դէմ, յայտնաբերած բարքի պատկերներով ։

Վճիռը  -- հարիւր մէկ տարի --    զինքը ըրեր էր սաստկօրէն տրտում ու օրերով հիւանդ, զառանցող ։ Ի՞նչ անկեղծութեամբ անիկա ափսոսաց իր միամտութեան, անիծելով իր անխելքութիւնը, որ զինքը առաջնորդած էր ինքնագնաց՝ ոստիկանատուն ։ Ռոմանթիք էր անիկա, կարդացած ըլլալով Համիտեան ռեժիմին թարգմանութիւնները ֆրանսական վէպերէն, որոնց մէջ ոճիրն ու ասպետութիւնը մէկ գիծի կու գան ։ Չեղաւ ցուցամոլ, վիժուկ փորձեր կատարելու, որոնցմով մահապարտները իրենց մահուան ծարաւը կը կերպադրեն ու կը բարձրանան դէպի արգահատանք ։ Վճիռին հաղորդումէն յետոյ՝ շաբաթները կապուեցան շաբաթներուն, բայց աննկարագիր լաթի կտորներու նման ։ Ժամանա՜կը, երբ անտուն է այսպէս, չորս պատով ծուղակուած ։ Սպասումին ատամները քաշուեցան քիչ - քիչ անոր ուղեղէն ու զայն ձգեցին տեւողութեան ծովուն մէջ, անիմաստ խլեակ ։ Ու գտաւ անիկա ժամանակը, անհուն, միօրինակ դալկութիւն: [13] Անհուն ու նոյնահամ տափակութիւն ։ Անոր զգայարանքները հետզհետէ ըրին իրենց անխուսափելի վարժութիւնը, պատշաճելու համար այս ընկղմումին ու մոռցան շատ բան, մինչեւ որ անոր մարմինը վերածուեցաւ սա չէզոք շնորհին :

Ոչինչ այնքան անիմաստ է, որքան կեանքը մահուան գրիւ է ն [14] առաջ ։ Որքան տեւողութիւնը՝ որուն ջուրերը կը թափին մեր փոսին մէջ ։ Չխղդուելու համար, սկզբնական շատ սուր գարշանքէ մը ետք, անիկա մօտեցաւ իր ընկերներուն ։ Վճիռէն ետքն ալ անիկա տակաւին չէր կրնար հասկնալ ինքզինքը, բացատրել մա՛նաւանդ դատապարտութեան ներքին զսպանակը, ի՜նք՝ որ մահը տալէն ետքը, զայն առնելու արարքին գեղեցկութեան էր փաթթուած, քանի որ իր հոգին ա՛լ գոց էր մեր աշխարհին ։ Ու անոր տառապա՜նքը, սա հարիւր եւ միամեայ արդարութի՜ւնը, զոր ա ՛ լ կը տեսնէր քիչ, մութ բանի մը պէս, սկիզբ ու վերջ չունեցող, մա՛նաւանդ՝ յիմար ։

Անոր տառապա՜նքը՝ իր օտարութիւնը նետելու իր վրայէն, սա շրջապատին մէջ, որ ոճիրին բազմաստեղ [15] ու տարրալոյծ մեքենականութիւնը, բեռը, լայնքը, dimension ները կը համադրէր դէմքերու տարբերակերպ cadran ին վրայ, մեղքին կարմիր, օձակերպ սլաքը շարժելով ամէն ուղղութեամբ, հայուն ու թուրքին սիրտերէն ։ Ի՜նչ քաշեց անիկա՝ մինչեւ որ դադրէր հեթանոսի, առեղծուածի իր հովէն, մարմնովը՝ ինչպէս ուղեղովը այլապէս անծանօթ իր շուրջի պարզ, միակտուր թանձրութիւններուն, որոնք ապահովաբար իրենց մօրը արգանդէն իսկ գրուած էին իրենց սա նկուղին ։

Այս այլացումը չէր հպատակեր անոր հարստութեան, որ Պրուսայի կուսակալութեան մէջ կը մնար առաջիններէն ։ Իգաշնորհ էֆէնտիներու գրպանին դրամը այլապէս տխուր պատմութիւններ կը հիւսէր բանտէն ներս՝ ինչպէս դուրսը ։ Զայն կը պաշտպանէր մա՛նաւանդ դատավարութեան ընթացքին յանդուգն, պերճ, տիրական իր ելոյթը իշխող կարգերուն դէմ, արդարութ եա ն [16] անունին տակ գործադրուած հսկայ կատակերգութիւնը տարազելով ճիշդ բառերով ։ Արեւմտեան [17] քաղաքակրթութեան ամէնէն տխուր այդ բորը, անոր դատական կազմակերպութիւնը, թուրքերուն մէջ ի՜նչ անլուր ողբերգութիւն է, քանի որ խղճմտանքին աղխ երովն [18] է ծանրաբեռն ։ Թուրքերը կը դատեն՝ ինչպէս կին կ ՛ առնեն ։

Լուսաւորուա՞ծ,   ինչպէս կը կոչուէին այս դարուն սկիզբը թուրք էֆէնտիները, հեգնօրէն ու ատելագին արհամարհանքի մը մէջ, հազիւ կապուելով ցեղին ախորժակներուն, մարտական իրենց ելոյթներովը ։ Չէր կարելի ճիշդ տեսնել անուաշարքը անոր ուղեղին, քանի որ բռնապետութիւնը, գրաքննութիւնը, լրտեսութիւնը կը ճնշէին մա՛նաւանդ դպրոցներուն վրայ, կապարէ՛ն ալ խիստ ։ Ու տղաքը կը սորվէին, բացի ցեղային մեծ ուսումէն, ինչ որ հաճոյ էր վեհապետին ։

Լուսաւորուա՞ծ ։ Ո՛վ գիտէ ։

Բայց վեհափառ գեղեցկութեամբ մը, ուր բառն ու զգացումը իրար կը լրացնէին, անիկա հօրը մեղքերուն մեծասփիւռ ու ահաւոր մօրուտքէն կամուրջ էր ձգած դէպի ամպածրար, աստեղակուռ դղեակը մեղքերու լերան, վեհապետին անմատոյց ապականութեան, որ իր հաճած ձեւովը արդարութիւն կ՚արտօնէր իր երկիրներուն վրայ ու կ՚անարգէր իր ցեղը՝ ինչպէս իր Աստուածը, թեւ ու թիկունք ըլլալով աշխարհին ամէնէն գազան, ամէնէն անբարոյ արարածներուն, այնքան անկարելի, որքան իրաւ՝ Արեւելեան Կիսադունդին մէջ, բայց առաւելապէս թուրքերէ բնակուած հողամասերուն ։ Մարդեր, որոնք տրեխով ինկած էին Պոլիս, ու ձեռքի փոխան՝ կնիքով միայն կրնային ստորագրել, բայց անգլիական լորտերու վաղնջաւոր վայելչութիւնը եւ արեւելեան ցեղապետի մը իւրակերպ, բարբարոս գեղեցկութիւնը հաշտ ընելու մէջ կը գտնէին իրենց իմաստը, ջարդելով, բռնաբարելով, աղօթելով ու զրկելով ցեղակիցն ու կեավուր ը հաւասար պայծառութեամբ մը ։ Բայց այդ մարդերը, Պոլսոյ փոխան, գաւառներու մէջ... [19] Ձեզի կը ձգեմ լրացնել պատկերը:

Անվախ, վասնզի չունէր կորսնցնելիք, հարիւրներու ներկայութեան անիկա անիծած էր այդ մարդերուն արարիչը, « Աստուծոյ անարժան շուք » վեհապետը, կրօնական սրբապղծութեան առջեւն ալ աննահանջ, անոր անձին մէջ ընդունելով գլուխը մեծատարած չարիքին, որ կ՚ուտէր կայսրութիւնը ու կը սպառնար անոր անդրագոյն գոյութեան:

Խարաներ էր անիկա, մարգարէաշունչ պերճութեամբ, այդ վեհապետը շրջապատող սինլքորները, աննամուս ու անաստուած խայտառակները, պէնտէկեանը [20], որոնք մեծաւորին շնորհ ած [21] զիջումները կը պատուաստէին պարզ, կոշտ, դեռ արիւն հոտող զանգ ո ւածի մը մտայնութեան, մէկ կողմէն կրօնական թանձր ձեւապաշտութիւն մը իբր յատակ նետելով անոր մտքին, միւս կողմէն՝ բռնութիւնը, վայելապաշտութիւնը, հեշտանքը լայնօրէն բանալով անոր ծծումին, իւրացումին ։

Կինն ու կեա վ ուր ը երկու բեւեռները եղան այդ բարոյական բարեխառնութեան ։ Անիկա պատռել էր աշխատած սեւ վարագոյրը սա մղձաւանջին, որուն տակ մարդ տարրին  -- բաւական մաքուր էր անիկա, հաւտալու համար իր վէպերուն ու անոնց կառոյց աշխարհին --   արժանիքը, արժանապատուութիւնը ձիւթի նման պարտաւոր են հալելու ։ Ու պատգամած՝ մերձաւոր, անճողոպրելի կատարածը, որ արդարութիւնը ուրացող ամէն հաւաքականութեան գիրն էր ճակտի [22] ուշ ու կանուխ ։

Թուրքերը նոր չէ, որ արդար գիտեն իրենք զիրենք ։ Անոնց պատմութիւնը արդարութեան անունով գործուած հսկայ ոճրապատում մըն է ։ Այս մտայնութիւնը ա՛լ մասն է անբաժան անոնց հոգեբանութեան ։

Հայրենասէ՞ր ։ - Ամէն թուրք ատիկա է, մօրը փորին մէջն իսկ ։ Ու կը տարբերի Արեւմուտքէն այդ սիրոյն մէջ իր հասած խորութեամբ ։ ... Ու դաշնաւոր, գեղեցիկ, պոլսական շէյվէ յ ով [23] կրկնապէս տպաւորիչ իր լեզուովը դատարանին շշմած սարսափին մէջ անիկա արտասանած էր Նամըգ Քեմալի հսկայ մէկ պարսաւը կայսեր անձին դէմ, պերճ իր հռետորութեան մէջ անդիմադրելի այդ քերթուածը հանելով հեքիաթունակ իմաստի ։ Դատարանը ականջները խցեր էր մատներով, չպղծուելու համար ամբարիշտ բանադրանքով ու կարկամեցուց անոր լեզուն, միաձայնութեամբ զայն դատապարտելով կախաղանի ։

Դուք գիտ է ք, թ է ինչի փոխեց Պոլիսը այդ արդար դատավճիռը ։

Այս դրուագը զայն սրբացուց բանտի դժբախտ հանրապետութեան մէջ, որ յանդգնութիւնը կը սիրէ ամէնէն շատ՝ անկէ զրկուած մնալուն ։ 

Գ.

  Բացի գորովի զգացումէն, շղթայակից իր ընկերները ունէին անոր հանդէպ խորունկ ալ յարգանք, տպաւորուելով՝ գաղափարներէն ու մահուան հանդէպ անոր արհամարհանքէն աւելի՝ խոր ու քաղցր անոր տրտմութենէն, զոր հարստութիւնը, երիտասարդութիւնը, իմաստութիւնը կ՚ընէին այլապէս յանկուցիչ ։ Պարզ ու գեղջուկ մարդեր, իրենք, անոր պատժակիցները, մեղքին՝ ինչպէս քաւութեան հետ տարօրէն հաշտուած շատոնց, ու ժամանակէն իրենց յափրանքը  -- բանտը փտախտն է տեւողութեան, հոգիին վրայ պատուաստուած --  կը ջանային ամոքել՝ անոր գեղեցիկ օրինակը ընդարձակելով դէպի հասկացողութիւնը իրենց հաստ թերացումներուն, ու կը պատմէին անոր՝ իրենց ազատ օրերէն, կորսուած ու անվերադարձ դրախտէն, որ ոճիրէն առաջ կեանքն էր իրենց բոլորին, ամէն մէկը, խտացուցած, բերելով սա սեղանի մը հազիւ բաւ տարածութեան վրայ   -- որ ազատ յատակն էր իրենց նկուղին --  գեղերու, քաղաքիկներու ամբողջ վարդաւէտ արձակութիւնը, բանաստեղծութիւնը, համն ու հրապոյրը, երբ իրենք ալ ձի ու զէնք ունէին իրենց տակ ու իրենց կուրծքերուն վրայ հեշտանքէ նուաղ աղուորներ...

Հասկնալի է, որ սա դրուագումը, անձէ անձ երանգաւոր, բայց խորքին մէջ մէկ, ըլլայ նկարչագեղ, սրտառուչ, երբ մանր, խնամուած հանդէսով մը մանրանկար փորագրէ անոնց երազներու սատափին վրայ գերագոյն պատկերը, կինը, ձեւերուն ամէնէն ծփունն ու կերպախոյսը, երբ անոր սիրոյն, այդ հեռու եւ ազատ անցեալին մէջ կտրտեր էին այնքան արգելք եւ զոր կը ջանային հիմա նուաճել բառերով, մեղեդիով, ախով ու ափսոսանքով ։

Կինը՝ կախարդը, որ աս ու ան ճամբով, զիրենք բոլորը քշած-բերած էր հոս, աղջութեան, գարշութեան, մա՛նաւանդ անկարեկիր զրկանքին սա քաւարան–պալատը ։ Մեղքը համ ունի, երբ անկարելի կը դառնայ ։

Հակառակ մատաղատի դէմքին ու բանտերուն մէջ անխուսափելի մոլութեանց, որոնք սեռային բնազդը այնքան տիրական ու գերագրգիռ կ՚ընծայեն, ծնունդ տալով անքակտելի միացումներու, անպատկառ՝ որքան մահու չափ հզօր, անիկա զերծ կը մնար ընկերներուն յայրա տ ութենէն [24] ։ Բացի տրուած զսպանակներին, որոնք չափով մը կը միջամտեն սա արդիւնքին, անոր անձէն կը հոսէր մեծութիւն մը, իշխողի հով մը, յարահրաւէր բան մը, զոր բացատրելու ու հանդուրժելու համար անոր ընկերները կը բարձրանային՝ իրենց տգէտ իմաստութեան մէջ, անոր մօրը արիւնին, – նշանաւոր գերդաստանի մը երակներէն, որ պետութեան վտանգահար օրերուն ասպարէզ իջնող պապերու մեծկակ թիւ մը ունէր իր ետին, մեծ ու բացառիկ պէյեր, վէզիրներ, երկրին վրայէն [25] աղէտը քանի մը անգամ ետ հրած ու աւլած ։ Հօրը գիծին գռեհկութեան դէմ մօրը գիծին սա փա՜ռքը ։ Արիւնին ու ընդոծին առաքինութեանց սա ընդելուզումը, պետական դէմքերու շքախումբին մէջ, ցանցառ վայելքներէն [26] մէկն է մարդոց պատմութեան, որ իրարմէ մեծ ոճիրներու շարան մըն է այնքան շատ անգամ ։ Անոր մայրը, զոր պիտի ճանչնանք այս վէպին առաջացած մասին մէջ, չհերքեց երբեք այդ արիւնին աւանդութիւնները իր մէջ ու իր զաւկին վրայով ։ Արի, արու, հպարտ, քաղցր այդ պատանին կը պաշտպանուէր դարձեալ իր ելոյթին մէկ ուրիշ գմբէթովը, որ դատարանին առաստաղը ծակող ու անցնող ժայթքում մըն էր արեւելեան վաղածանօթ մոլութեան դէմ ։ Բոլորին մտքին մէջ թարմ էր անոր հսկայ, հոյակապ պոռթկումը՝ կայսրութիւնը վերէն վար պլշկող արատին դէմ, - փաստերով, անուններով մերկացումներ, անառարկելի՝ որքան ողողիչ ։ Պատուախնդիր կատաղութիւնը երիտասարդին, որ չէր ընկրկած, դատարանը լեցնող պաշտօնական ու ոչ, աւագ կամ չաւագ անձնաւորութեանց երեսին պոռալու իրենց մեղանքները [27], ծնրադրական ու գետնաքարշ ստորանկումները [28], մարդը իրմէն զզուեցնող, բայց այդ զզուանքը իբր գերագոյն յուռութք, պաշտօնի, վարկի, դիրքի բարձրօրէն շահագործող անորակելի մտայնութիւնը ։ Ո՞վ էին անոնք, որոնք հոդ, պաշտօնական այդ թիկնաթոռներէն, ճերմակ փաթթոցին կամ պատերէն հսկող սրբազան այաթ ներուն հեգնութեանցը մէջէն զինքը կը դատէին հիմա, եթէ ոչ ծունկերնին գետին եկածներ, այդպէս «լայնօրէն վարձատրուած» իրենց անձին վաճառումովը ու տիրացած սա աթոռներուն ։ Ո՞վ... Ու կը պոռար անիկա իր գիտցածը՝ առանց առնուելու իրարանցումէն, կատաղութենէն, հայհոյութեանց հսկայ տարափէն ։ [29] Ու արաբերէն աղօթքներէն, թուքէն, զղջահար փառադրութենէն...: Թուրքերը նախատինքն ալ Աստուծոյ անունով կը դիմաւորեն...

Դատարանը հեռագրած էր Պոլիս, դժոխքէն փախչող սա ճիւաղը կախելէն տարբեր մահով մը մաքրելու ։ Մե՜ղք էր չուանին…

Բայց իր խօսքերը, մասունքի պէս, անցեր էին դատարանին սրահներէն ու թափանցած բանտերու խորագոյն նկուղները մինչեւ ։ Բռնական [30] վարչաձեւերու վարձատրութիւնն է ատելի ը լ լալ, նոյնիսկ զիրենք կանգուն պահողներէն ։ Անոր որակումները իբր տարազ որդեգրուած էին բանտին անգիր տարեգրութեանց մէջ ։

Շեշտ ու խիզախ այդ առնականութիւնը անոր զրահը եղաւ, որ զայն ազատ պահեց մեծ մեղաւորներու ցանկութենէն ։ Անշուշտ լեռներու մէջ, մեծկակ բանակ մը մարդը կը պաշտպանէ իր պզտիկ կիրքերէն ու վտանգին մշտականութիւնը քաջութիւնները կ ՛ երկարաձգէ ։ [31] Նկուղ մը կոյանոց կը հոտի միշտ ու մարդը կը վերածէ, ուզէ-չուզէ, զեռունի ։ Այդ առնականութիւնն էր, որ վարակիչ զգուշաւորութիւն մը կը պարտադրէր իր շրջանակին, իր ընկերները նուաճելով ։ Ու իր ոճիրը, շարժառիթին հզօր մարդկայնութեամբը, գործադրումին փառաւոր արագութեամբը կը շրջապատէր զինքը առանձնացուցիչ շապիկի մը նման, ստեղծելով անոր մարմնին շուրջը գեղեցիկ, անառարկելի չէզոքութիւն մը ։ Կ՚ակնածէին անոր բազուկներէն, որոնք դանակը այնքան խոր ու վերջնական մխած էին, ու խելքէն՝ որ սասանումի մատնած էր կուսակալութեան բոլոր ոսկեզօծ իգացողները ։

 

Դ.

 

Ու կը տպաւորէր անիկա խուլ այդ խղճմտանքները նոր իր իմաստութեամբը, այնքան քիչ նման սա մարդոց լսածին։ Ու առատ իր գիտցածներովը սա աշխարհի մասին, որ այնքան տարբեր էր Սուլթան Համիտի շինածէն։ Հեռուի, ծովերէն անդիի գիրքերուն, ցուցմունքովը ճարտարապետուած մոգական աշխարհ, իրաւ՝ որքան գեղեցիկ։ Ամբողջ երեսուն տարի թուրքերը ուրիշ աշխարհ չճանչցան, քան ինչ որ տուած էր իրենց՝ իրենց թագաւորը։

 

Անիկա ուսումնականն էր անոնց մէջ։

 

Անո՞նք։ Իր ընկերնե՞րը։

 

-- Ոչ մէկը կը գրէր իր անունը կամ կը կարդար էլիֆպա ն, տարիներով ձմեռներուն Ճամիին բակի փոքր սենեակը փայտ տարած, հոճաներուն հաց կրած ըլլալնուն հակառակ։ Սորվածնի՞ն։ Անշուշտ, - նամազը, անոր աղօթքները։ Ու քիչ բան չէր ատիկա, քանի որ սա խաւարին մէջ ալ արաբերէն նախադասութիւնները կ՛այցելէին անոնց շրթներուն։

 

Լայնութեամբ, բարեմտութեամբ, այդ մարդիկը կը ներէին անոր իր թուլութիւնը, օտարութիւնը հանդէպ կրօնական հարցերու եւ սովորութեանց, զանցառութիւնը՝ նամազին պահերուն դէմ, որուն ահեղ զօրութիւնը միակ կանգուն բանն էր անոնց խղճմտանքին կործանումին վերեւ։ Իրենց խեղճ ուղեղները կը գորովէին, յուզուելու աստիճան, [32] Աստուծոյ հաշիւներէն, որոնց համեմատ էր, որ կը մտածէր, կը խօսէր, կը գործէր անշուշտ սա տղան, քանի որ մեղքն ու վարձքը, արդարութիւնն ու մոլորանքը, առաքինութիւնը՝ ինչպէս պղծութիւնը Իրմէ են Արեւելքի մէջ: [33] Ժողովուրդը, առանց Անոր, տերեւն իսկ շարժի չի հաներ։ Կիրքով, ոճիրով անբանացած այդ ուղեղները ներքնապէս երախտագէտ էին, սա զգացումներուն, մտածումներուն սիրուն։ Կը զմայլէին շիտակութեանը վրայ անոր հոգիին, համեստութեան ու պարզութեանը այն փաստերուն, որոնցմով անիկա կը փրկէր մեղքը իր ուրացումին, վարագոյրը քաշելով իր կորանքին ու անոնց տգէտ, թշուառ գայթակղումին ընդմէջ, այնքան ահեղ յանցանքէ մը յետոյ իր անձն ալ անարժան դասելով ծունկ կոտրելու Ալլահի աթոռին շուքին  --ինչպէս կը հաւատան միամիտ աղօթարկուները, երբ դողան տեղին մաքրութեան, նամազի պահուն--   Գուրան էն պատշաճ մէջբերումներով արդարացնելով իր աղօթազանցումը։ Արեւելքի ժողովուրդներուն համար, սեռէն յետոյ, աղօթքը գերագոյն իրողութիւնն է։

 

Բախտակիցներու դէմ փափկանկատ սա վերաբերմունքը (անիկա ուշադիր եղաւ չտարտղնելու այդ մարդոց մատչելի միակ մխիթարանքը, գերագոյն սպեղանին, հիմա՝ որ այնքան կարիքն ունէին որեւէ քաղցր բառի, յոյսի, ու չկոտրեց անոնց շրթներէն աշխարհով ճարուելիք մեղրին սա դիւրաբեկ գաւաթն ալ) կը վայլէր իրեն, անոնց առարկայած հեռանկարին պատրանքին չափ, իրեն ալ խնայելով կեղծիք մը կրելու ամօթը։ Խղճմտանքը ունի այս նրբութիւնները։ Երկրայինին անվերադարձ քանդումէն յետոյ, երկնայինին սպասման մէջ իրենք զիրենք սփոփելու սա միամիտ ստուգութիւնը ինչո՞ւ զլանալ այդ մարդոց։ Իր հաշւոյն պատրանք չունէր անիկա։ Բայց ծնած էր պարկեշտ։

 

Ու ցանկալի է շատ չշփոթել աշխարհիկ բարուրանքներէն ձերբազատուած ուղեղ մը բարոյազերծուած [34] միւս գազանին հետ, որ չ՚ամչնար մա՛նաւանդ խղճմտանքէն։ Որ լրագրող է Պոլիս ու ամբողջ ժողովուրդի մը բնաջնջումը մարսելի ընող տարազները կը ներկէ՝ իր ընթերցողներուն վայելքին համար։ Որ, հայ մանկիկները թոյնով մեռցնելու ատեն, բժիշկի աչքով կը հետեւի անոնց ջղային պրկումներուն ու նոթ կ՚առնէ գիտական ուսումնասիրութիւն մը պատրաստող իր pédantisme-ը [35] քողաւոր ընելով ցեղին ցուցմունքէն։ Դուք գիտէք, թե որոնց կ՚ուղղուին այս ակնարկութիւնները։ Թուրքերուն մէջ խղճմտանքն ալ վաչկատուն է տակաւին ու կը կրկնէ տափաստաններուն պատահական շրջանայնութիւնը։ Ռամազան ին (ամիսը սրբազան պահեցողութեան), երեսուն տարի առաջ, այդ խղճմտանքը հաշտ էր, գողտր էր, սուրբ էր տունին մէջ ու շանթ՝ շուկան, կեավուր ին գլխուն։ «Սուրբ օրով» անցնելու չէիք հաւատացեալի մը խանութին առջեւէն դուք, որ թլփատուած չէիք։ Զայն կը մղէիք մեծ մեղքի, պարզ ձեր ստուերովը, [36] «Սուրբ օրով»: [37]   Գերմանիա ուսած գիտութեան մարդը մանուկներ թունաւորելու իր ազգասիրական պարտքը կը կատարէր խոր երկիւղածութեամբ, իր աշխատանոցին մէջ, սուրճին ու ծխախոտին գաղջ բուրմունքովը հեշտացած։ Այս սխրագործութիւնները հազիւ տասը–տասնըհինգ տարիով ուշ են սա պատմութեան օրերէն։

 

Էտհէմ պէյ Զատէ Սիւլէյման Էֆէնտին    --գիտէք թէ ինչու չեմ կրնար պէյ տիտղոսը կցել իր անունին---   կոտրելէ յետոյ անապատի ու տափաստանի բարոյականին տախտակները, կոտրա՞ծ էր նաեւ իր մէջէն դարաւոր միւս զսպանակն ալ, որմէ բռնամուղ՝ իր պապերը արձակուած էին ստեփ ներէն ու խոյացեր աշխարհին վրայ։ Ըսել կ՚ուզեմ՝

 

-- Կոտրա՞ծ էր թուրքը այս տղուն մէջ։

 

Չեմ գիտեր։ Ես զինքը գտայ իր նկուղին մէջ, պատանեկան փորձանքի մը գծով, որ Համիտի ռեժիմին կրնար գտնել ամէն հայ պատանի։ Լսեցի իր ոճիրը իր բերնէն։ Յետոյ լրացուցի անոր տեքոր ը անձնական պրպտումով բանտէն դուրս։ Հիմա, այդ օրերէն երեսուն ու աւելի տարիներ ետքը, երբ կը գրեմ անոր դրուագումը, հարցը կրկին կը ներկայանայ մտքիս, ինչպէս ներկայացեր էր այն օրերուն։ Թուրքը կոտրա՞ծ, առնուազն փոխուա՞ծ։

 

Չեմ գիտեր, ինչպէս չէի գիտեր այն ատեն ալ։

 

Իրողութիւն է, որ ես չըրի հանդիպումը այդ գիծէն ուրիշ թուրքի մը, նոյնիսկ աւելի վերջերը, երբ թուրքերը Սահմանադրութիւն հռչակեցին, խղճմտանքի ազատութիւնը տարփողեցին, ցեղերու եղբայրութիւնը երգեցին, բայց նախակրթութիւն իսկ չստացած իրենց տղոց մէջը մշակեցին, վերնադիր սաստկութեամբ, նոյն այն ժահրը, որով թունաւոր վէրք մըն է անոնց պատմութիւնը, մշտահոս, Արեւելքի ու Արեւմուտքի եզրերուն։ Եւ սակայն աղ ու հաց կերած էի անոնց հետ: Կարդացած Վոլթէռ։ Ու այդ երիտասարդները պետական մեծ վարժարաններ ունէին իրենց կռնակին։

 

Ու յետոյ, կ՚ուզեմ որ ուղիղ հասկնան զիս։ Թուրքերը կը մեղադրեմ ո՛չ թէ թուրք ըլլալնուն, այլ մա՛նաւանդ ատիկա ծածկել ջանալնուն։

 

Ու յետոյ կ՚ուզեմ, որ ուղիղ հասկնան զիս մերինները՝ ինչպէս օտարները։ 1900ի սերունդը լաւ է դատած [38] զսպանակները այն հետաքրքրութեան, որ մեր ջարդուելուն արձագանգը կազմեց։ Պարթեւեանի, Բաշալեանի, Օտեանի նշմարներուն մէջ սեւեռումի ինկած են թիփեր՝ որքան մտայնութիւններ։ Ո՞ւր դնել ահաւոր պիկոթիզմ ը, որ այնքան ճարտարութեամբ ինքզինքը կը սրբացնէ ու ջարդուած ժողովուրդի մը դատը իբր փաստ կ՛օգտագործէ Աստուծոյ անհասանելի պատգամներուն։ Չէ՞ որ եղան միսիոնարներ, որոնք թուրքերուն խղճմտանքը մարզելու, աւելի նուրբ, աւելի քրիստոնէավայել ընծայելու իբրեւ [39] երկնայարդար բարիք մը արձանագրեցին մեր աղէտը։ Ես ասիկա ականջովս եմ լսեր, որբերու կարաւան մը կերակրելու պաշտօնով Արեւելք ղրկուած ժօռատ ամերիկուհիներէ։ Ու յետոյ, չեմ հաւատար արեւմտեան շահապաշտ ու կեղծ համակրանքին, որուն հագցուցին այդ քաղքենի քաղաքակիրթ կառավարութիւնները քրիստոնէական շուրջառ եւ ղրկեցին մեր աւերումը անդաստանելու։

 

Ասոնցմէ դուրս է անշուշտ թուրքին հարցը։ Ու կ՚ուզեմ, որ լրբութիւնը, նենգութիւնը, վայրագութեան ու կեղծիքի հոյակապ խառնուրդ թրքական փոլիթիքա ն չանցնի աննշմար մերիններէն, միանգամընդմիշտ խարանուած բանի մը նման։ Ու չանցնի աննշմար այն միւս աշխատանքը, որով այդ նենգադաւ գործունէութիւնը անոնք կը հանեն դէպի ազգային, քաղաքական առաքինութիւն։ Անշուշտ մերինները կը հասկնան կարգ մը բաներ: Օրինակ, կրնանք հաւատալ, թէ ամէն թուրք ջարդարար մըն է։ Բայց կը վարանինք ընդունիլ ուրիշ աւելի իմաստուն առածներ։ Օրինակի համար, մենէ քիչեր կը զիջին, որ թուրքը խելք ունենայ, ըլլայ քաղաքագետ։ Հո՛ս է, որ կը սկսի մեր մեղքը, ու մեծ հաճոյքով կ՚ուրանանք այս առաքինութիւնը ժողովուրդի մը վրայ, որ այսքան մեծասփիւռ տագնապները դիմաւորեց ու խաբեց աշխարհը, ոխերիմ թշնամիներուն հետ անգամ լեզու գտնելով։

 

Եղայ թուրքերու հետ, որոնք պակաս էին մարդկութենէ ու կ՚ըսէին ատիկա սառնութեամբ, հպարտութեամբ, Գերմանիայէն ապսպրուած բարոյականով մը, ուժին ու բռնութեան իրենց բնազդները արժեւորելով, հայրենիքին համար արիւնին մէջ լուացուելու իրենց առհաւութիւնը լաստակերտելով նոր օրերու տարազներով։ Այդ մարդիկը կը սպաննէին տարբեր մտածողը ու կը կարդային Լամարթինի կողմէ գրուած իրենց պատմութիւնը մեծ արհամարհանքով։ Իրենց պատմութեան արժանի պատմիչ անոնք կը սպասէին ու կը սպասեն։

 

Եղայ ուրիշներու հետ, միշտ թուրք, աւելի վերջը, որոնք իբր միտք ու բնոյթք կ՚արժէին աւելի, քան Սիւլէյման էֆէնտիները։ Բայց նշանախեց մը անգամ չէին զիջած իրենց մեծ երազէն, – Դանուբէն Մոնկոլիա մեծ հայրենիքին ստիպողութեան, որ իրենց կը թելադրէր այդ գիծին ինկող ամէն խոչընդոտ անխնայ դէն շպրտել ։ Իրենց նշանաւոր փիւսկիւթմէք ը [40] անմոռանալի է։

 

Անշուշտ եղան մարդեր ալ, որոնք հարիւր հազարներու մէջէն, ով գիտէ ի՛նչ զսպանակներու տակ, անջատուեցան ցեղային միջինէն, ու Աղէտէն իսկ յորձանքին մէջ, ջարդարար բանակէն անցան ջարդուողներու կողմը։ Թող անոնց Ալլահը վարձահատոյց ըլլայ անոնց հաշիւներուն։ Եղան սակայն այն միւսներն ալ, դարձեալ հարիւր հազարներու մէջէն առանձին, որոնք մանկիկներ որդեգրեցին, ճամբաներուն վրայ անոնց մայրերուն   --հայրերը արդեն մաքրուած էին պետական, այսինքն՝ համազգային վճիռով--    կոտորումը հրամայելէ կամ առնուազն անտարբեր դիտելէ ետք։ Հանդիպեցայ բժիշկներու, որոնք, սովորական պահերու, վեր էին թուրքէն, բայց մղձաւանջին մէջ մտնելէ յետոյ, կը քաշկռտուէին իրենք իրենց, դէպի տարազը իրենց նախնիքներուն    --հոգեկան տարազը--  ըլլալու համար, իր բոլոր հումութեան մէջ, տափաստանի կենդանին, որուն կրունկները դեռ չեն կոխոտած քրտինքով ողողուած հողերը Մերձաւոր Արեւելքին։

 

Ու կը հարցնեմ կրկին.

 

-- Կոտրա՞ծ, թո՛ւրքը, Սիւլէյման էֆէնտիին մէջ։

 

Ե.

Բաւ է հաստատել, որ այս դարու սեմին անիկա ուսումնատենչ տղայ մըն էր։ Ունէր, ոճիրէն առաջ, աւարտած այն ատենուան երկրորդական կրթութիւնը, արաբ քերթողութեան բազմաբղետ վէզն երովը [41] ու պարսիկ շահնամէ ներու ահէնկովը [42], գիտութեան, մաթիմաթիքին ու կրօնական ուսումներուն անկարելի, բայց իրական խնամութեամբը, ֆիզիքի փորձերուն եւ նամազի ժամերուն դժուարահաշտ թեքնիքովը։ Բազմաթիւ էջեր քիչ կու գան յատկանիշ գիծերը վեր հանելու այդ խառն ուսումին, աշխարհիկ՝ որքան կրօնական, ազգայնամոլ՝ որքան փոլիթիքոս, ունայն՝ որքան յաւակնոտ։ Թող թուրքերը ընեն ատիկա։ Մեր հերոսէն՝ շահեկանը, անոր գերայոյզ պաշտամունքն էր իրենց պատմութեան, որ, ուրիշներուն ալ հաւաստումովը, հզօր ու ոգեւորիչ միակ դասն էր այդ ուuումին, եղերական իր ելեւէջներովը եւ տրտմակոծ իր անկումներովը, վարագոյրէ վարագոյր, դուք հասկցէք՝ դաշնագրէ դաշնագիր, իր անհուն իրադարձութիւններովը, ու նոր՝ ժամանակներու թերաւարտ Հռովմի մը վայրագ, ընկլուզիչ բանաստեղծութեամբ։

Որ ընդհանուր ուսուցումին դժնդակ չորութեան, անիմաստութեան, բռնավաստակ ձանձրոյթին մէջ, տեսակ մը դժուար հրաշքով դասերուն դասը կ՚ըլլար, ուսուցիչէն՝ ինչպէս ուսանողէն [43] անկախաբար, երբ իր նիւթին խորհուրդէն ընդքարշուած մարդու մը մատէն, փլփլած ու բազմակնճիռ սեւ տախտակներու վրայ, կաւիճը կը գծէր իր ճերմակ երակները, հաստ, ոլորուն, սկզբնական կլորակէն հետզհետէ ընդլայնող, գրաւուած երկիրներուն ողբ ու կոծին վրայէն, սոնք ու կտրուկ, տանելով մատաղ այդ երեւակայութիւնները ու տակաւին առոյգ բնազդները հսկայական տեսիլքներու ետեւէն, իրարու ետեւէ տապալելով շէն ոստանները, անոնց բնակչութիւնը դիզելով կայսերական ձիարձակարաններու տափակութեան վրայ ու անոնց շղթայապիրկ դիակներուն մէջ    --մեռելը ուրիշ բան է, ապահովաբար աւելի գեղեցիկ ու բախտաւոր, քան թուրքին թուրին սպասող աղջիկներու պարը--   վազցնելով հսկայական օձերը սուրին ու եաթաղանին, ու լքելով կիներն ու մանուկները, հիմակուան գոյքերուն նման, [44] անյագուրդ վայելքին։ Ամէնէն չոր ուսուցիչին իսկ բերանէն ի՞նչ հոյակապ էր «յառաջը», իրենց բառով՝ արշ ը [45], դէպի սիրտը երեք աշխարհներուն, արիւնի, միսի, հեշտութեան ու ոսկիի երրեակ մեծ գետերէն զգլխուա՜ծ, Դանուբէն ու Եփրատէն եւ անմահ Նեղոսէն։ Հարցուցէք ոեւէ թուրքի իր դպրոցական շրջանէն իր տպաւորութիւնները։ Ձեզի տալիքը ուրիշ քիչ բան է, քան սա արշաւը կաւիճին սլաքովը, սեւ տախտակներու վրայէն։ Ու ահա բացառիկը։ Այդ պատմութեան պարտութիւնները, հեռու՝ ջլատող յուզում ըլլալէ, զսպանակներ էին գալիք յաղթանակներուն։ Ամէն տղայ երդում կ՚ընէր իր երիվարը Դանուբէն ջրելու։ Ու կը հաւատար Գահիրէի պալատին մէջ խօսուող թուրքերէնին գեղեցկութեան։ Միայն անցեալով ոգեւորուող սա պարզամտութիւնը կը զօրանար միւս կողմէ գերմանատիպ մարզանքներով, չոր, խիստ, անխելք ու անխուսափելի, որոնք, երկրորդական ուսման մէջ իբր նախավայելք, կը՝ թունաւորէին տղան անողոք այդ աւիշովը պատերազմիկ ցեղին, զայն պարզելով, պարպելով, այդպէս ճարուած տիկին մէջ զետեղելու համար քանի մը հաստ իրականութիւններ, անծածկելի ընկրկումը վայելչօրէն վարագուրող, մոսկոֆին կործանումը սեւ արծիւէն (Գերմանիա) դէպի Արեւելքը, համիսլամական կրկներեւոյթովը, Սուլթան Սելիմի ասիական քաղաքականութիւնը ու անվրէպ ուխտը, մեծ սրբագրութիւնը սուլթաններու սխալին, մահիկին իշխած հողերուն վրայ խաչին բնաջնջո՜ւմը։ Այս ամէնը, մաուզէր էն [46] ու Քրուբ էն անկախաբար, բայց` անոնց հետ։ Ու պատմական անպարագիծ հպարտութիւն: Գերմանական ոգին մորթէն իսկ չանցաւ թուրքերուն։

Գաղտնիք չէ, որ երկրի մը դիմագիծը կը յարդարուի անոր երկրորդական վարժարաններուն մէջ։ Համալսարանը գատրո ներ կը պատրաստէ։ Թուրքերուն մօտ այդ վարժարաններուն դերը [47] եղաւ ծառաներու սերունդ մը «պերեւեթել», ինչպէս պիտի ըսէր մեր գրաբարագէտ գրողներէն մէկը։ Ընթացիկ խօսակցութեան ամէնէն մեծ բառը՝ ծառա՜ն [48] Վեհապետին անձնուէր ու ամէն րոպէ աղեղուած այդ ծառայականութիւնը ուղղափառելու։

Էտհէմ պէյ Զատէ Սիւլէյման էֆէնտին, առաջին իսկ տարիէն, Պրուսայի իտատի ին [49] մէջ չկրցաւ հաւատարիմ ու օրինակելի էֆէնտի մը մնալ, իր դասերուն կապուած՝ թութակի առաքինութիւններով, ու իր մեծերուն ենթարկուած՝ կրաւոր արժէքներով, ինչպէս էր իր տեսածը վարժարանէն:

Ան զարմացուց, իր անունին պարզութեան վրայ իր յամառութեամբը, ու վիրաւորեց իր մարդահաճ ընկերները, իրենց ածականներուն դէմ բիրտ իր կեցուածքովը։ Միւս կողմէն՝ գեղանձն անոր բխումը, մեղրի կարասի մը նման, իր շուրջը թռիչի հանեց կոյանոցներու մեծփոր ճանճերը, մեղուները։ Զայն պաշարեցին լպրծուն կապերով։ Բայց այդքան։ Անիկա անմատոյց էր՝ որքան ըմբոստ։

Ոզնիի նման [50] խրտչուն ու փշապատ, դպրոց մտած օրէն մեկուսացուց ինքզինքը, խստահալած, վայրագ, գեղջուկ այլուրութեամբ մը, մնալով խիստ, աննահանջ պաշտպանողականի մը վրայ, ամէն կիրքերէ [51] ։ Ու քաշուեցաւ անիկա ներքին իր սրբարանը, ուր խորագոյն վիշտ մը ու արդար զայրոյթ մը զինքը կ՚ընէին փոխն ի փոխ նկուն, վիրաւոր կամ թեւատարած։ Քիչ ետքը պիտի տրուին ծալքերը սա ներքին տրամին ու դուք կ՚իմանաք, թէ ուրկէ կը բերէր այդ պատանին սա դիւրազգած, աղմկոտ ու քաղաքով չպլշկուած իր զգայնութիւնը։

Ո՛վ թանձրութիւնը պատանիներուն, հաւաքուած՝ Պելճիքայի կրկինին մօտ տարածութեամբ կուսակալութեան մը մեծ ու պզտիկ աւաններէն, ամէն մէկը վարժարան փոխադրելով գռեհկութիւնը իր ծագումին, սոխն ու սխտորը իր տունին, մեղքերը իրենց պապերուն կամ իգութիւնն ու նազանքը իրենց քանի մը մայրերուն։ Իտատի ներու գիշերօթիկ, մա՛նաւանդ ձրիավարժ ուսանողութի՜ւնը։ Քով քովի, իր դէմքէն ոչ իսկ տաշեղ մը բան փոխած թաթարին միջակտուր քիթը, հսկայ փողրակներով, եւ՝ նրբենի թրքուհիէ մը ժառանգուած մեղրագոյն աչուկները պետական աւագանիէն խառնածին տղոց, ամբողջ կաթ ու գողտր հրապոյր։ Մորթի, յօնքի, թուշի ու երակի անյարիր այլազանութեամբ։ Դուք հետեւեցէք անդունդներու գիծին, որով այդ տղոց հոգիները կը կապուին իրարու։ Քով քովի մանաւանդ, այսինքն՝ իմացապէս անժառանգ, բայց մեծահարուստ արջուկը էշրաֆ ի [52] մը, որուն այտերը կրծեր են որդերը, գուցէ օրանին մէջ ու ան միւս մանչուկը, փափկօրէն նօսրացած արիւնէ մը սերած, նահատակ հարիւրապետի մը մինուճար ու սիրուն որբուկը, որ մօրը հնարքներովը հազիւ–հազ կը յաջողի իր պատիւը փախցնել իր գազան հօրմէն, իր գեղեցկութիւնը վտանգի մը պէս զարկած ուսին ու շունչը կ՚առնէ վարժարան, զայն, այդ պատիւը, յանձնելու համար անոր մեծ ու պզտիկ պառականիին [53] ժանիքներուն։ Ու տակաւին ամբողջ ախտաւոր ծաղիկները վատշուէր քաղաքին, էգ ու նենգ, հնարամիտ՝ որքան խելացի, անխիղճ՝ որքան ամենազօր, որոնք պատառ մը իրենց մարմինը գիտեն այնքան թանկ զետեղել, աս ու ան ռազմախաղերով մնալով ցանկայարոյց, անխուսափելի, ըլլալով այդ տղոց մէջ ուժ ու կեդրոնը դասարանին, իրենց ծիրին մէջ պտտցնելով արջերն ու առիւծները, ժպիտով ու շրթունքով, դրամով ու քսութեամբ, պառակտումով եւ իգութեամբ վարելով կեանքը սեղաններուն վրայ։

Զ.

 

Սիւլէյման էֆէնտին տարագրուած էր այդ քաղաքին վարժարանը, զոհ երթալով հակադիր փափաքներու գոհացումին։

 

Զայն կը վանէր, այդ խաղով, իր պալատէն, հայրը, նախանձելով անոր հրապոյրը իր կիներուն, որոնց թիւը, անպաշտօններն ալ հաշուելով, փոքր տետրակ մը կարող էր լեցնել, սկսեալ իր պատանութենէն, եւ որոնք, տղուն ժմնելուն զուգահեռ, կ՚ըլլային դժուար սանձելի, գէթ այսպէս կը տպաւորէին հիւթասպառ պէյը։ Անոր հա՜յրը։ Զայն պիտի ճանչնաք լայնօրէն։ Իր ծերութեան դուռներուն, խղճմտանքէն բոլորովին անմասն այդ ապառաժը, առաջին պայքարը ունեցաւ իր ներսին հետ, իր տղուն հաշւոյն։ Կ՚ըսեն, թէ աւելի սեւ ծրագրէ մը հրաժարած էր անիկա ու իր կիներուն սպառնացո՜ղ վտանգը ըրած անհետ, տղան բռնի վարժարան նետելով։ Ու խորհիլ, որ Սիւլէյման էֆէնտին տասնհինգ տարեկան չկար այդ օրերուն։

 

Զայն կը փախցնէր մայրը, ազատելու համար անոր թշուառ անմեղութիւնը անորակելի այն շրջանակէն, որ թուրք գաւառային պէյի մը բնակարանը կը կոչուի, այնքան տարօրինակ՝ որքան խոր, զոր մենք չենք ճանչնար պէտք եղած չափով եւ որուն ծանօթացումը պիտի կատարուի յաջորդ էջերով։

 

Անոր հայրը, մեծատուն ու տգէտ, բառերուն տալով արեւելեան լայնութիւն, այսինքն՝ իր կալուածներուն ու հողերուն հաշիւէն հեռու, ու նամազին տարազն իսկ միտքին մէջ պահելու անկարող։ Աւելի՛ն. բացառիկ ու հոյակապ սրիկայ մը, որուն նմանները Արեւելքի մէջ միայն կը բուսնին, քանի որ ոչինչէն կը մեկնին։ Անիկա հասած էր սրարշաւ, անպատմելի ոճրաշարքի մը ընդմէջէն մինչեւ պէյութիւն, առջին ունենալով մերձանկարը անվրէպ փաշայութեան։ Առայժմ, պէյ։ Անմասն գիրէ ու, մա՛նաւանդ՝ բարքէ։ Ըրած էր իր տղուն երկու մանկութիւններն ալ անհաւատալի մղձաւանջ մը, ու անոր թարմ ընկալչութիւնը հանդիսադրած անվախճան հեղեղի մը դէմ մարդկային գարշութիւններու, ապերասան (ի՜նչ խեղճ է վերադիրը, պատկերելու համար արձակութիւնը այդ մարդուն կիրքերուն) իր կենցաղային խառնակութեանը մէջ, անասնական՝ որքան վայրագ, անհաւատալի ստորնութիւններով յարդարուն ու փորձանք, տղան հալածելով, նախանձորդ տարփաւորի մը նման, իր կիներուն բաժիններէն, երբ անիկա նոր կը մտնէր տասնհինգ։

 

Ողբերգութի՜ւնը անոր մօրը, հեռու ձգելու համար մղձաւանջին շունչը մանչուկին հասողութենէն։ Իր ենթարկուած նահատակութենէն զատ (որուն լայնօրէն պիտի հաղորդուի ընթերցողը), անիկա պարտաւոր էր պաշտպանելու, սկսող աղէտէն, իր հոգիին կտորը, այլապէս անպաշտպան, քանի որ մարմին մը ունէր այդ տղան։ Կանանոցներու բարքերը անշուշտ քսաներորդ դարու սկիզբը չէին կրկներ [54] հին դարերու ահաւոր տրամները։ Կիներու մրցակցութիւններու նոխա՛զը, մանչե՜րը, որոնք կը մորթուէին յաճախ իրենց մայրերուն աչքին տակ։ Բայց Էտհէմ պէյի պալատին մէջ գործադրուած խժդժութիւնը շատ ալ ետ չէր մնար այդ անդարձ շրջաններէն…

 

Ու, անկարող դիմադրելու, անիկա փրկութեան լաստի մը պէս դիմաւորեց դպրոցը, թէկուզ ամէնէն տխուրը, գիշերօթիկը, ենթարկելով ինքզինքը զրկանքներուն ամէնէն լեղիին, – իր մանչովն իսկ սփոփուելու չկրնալու բախտին, երբ ծոցի էրիկը գազան է, քան մարդ։

 

Արդեօք կը կասկածի՞ք թի՜ւը այն կիներուն, որոնք այս շինուածքով անասուններու հետ պարտաւորուած են մեռնիլ։ Այս ճակատագիրը, Արեւելքի մէջ շատ պարզ, հետզհետէ դժուար կը հաշտուի Արեւմուտքի նրբացած, միջոցներով (հակազդումի) հարուստ բարքերուն։

 

Ու անոնց տղան   --դժբախտութի՜ւնը՝ շատ յաճախ, մէկու մը տղան ըլլալու, երբ պիտի ուզէինք հողէն բուսնիլ ուղղակի, առանց մեր հայրերուն մեղքին կամ առաքինութեանց բեռին--    ակռան սղմած, քաջութեամբ ու հպարտ, տարաւ այդ թափանցիկ աքսորը, իր կարգին, իր հաշիւներն ու դատումները տարազելով պատահարէն։ Խորհած ունի՞ք սա սարսափին, երբ զաւակ մը կը չափէ իր հայրը կիներու քառուղիէն։

 

Ամէն տղայ, որ տասնհինգը կանցնի, առանձին աշխարհ մըն է, տարօրէն բարդ ու դժուարամատոյց։ Զոր կը շինէ անոր շրջանակը, անճողոպրելի ճարտարապետութեամբ մը, արիւնով ճարուած ատաղձին վրայ (ժառանգականութիւնը ստայօդ յերիւրանք մը չէ) դիզելով նոր պատահարներու սիման ը։ Սիւլէյման էֆէնտի՜ն։

 

Ու նողկանք ու գարշութիւն էր անոր ներսն ու դուրսը, սանկ ընտանի, ըսես՝ անխուսափելի, քանի որ այդ գաւառակին մէջ ու քիչ մը ամէն տեղ կոյանոցին իրաւունքն էր տարածուիլ արեւին բացին։ Բայց ահա՛ աւելին։ Դժխեմ ճակատագրականութեամբ մը, դպրոցը գրեթէ կրկնեց անոր հօրենական միջավայրը, անշուշտ աւելի խոնարհ ծաւալով, քանի որ կին տարրը գրեթէ չունէր դեր, բայց աւելի հաստատ, աւելի դրական ու հակահարուածին արդիւնքովը աւելի ցաւառիթ։ Յետոյ, նոր իր աքսորավայրին մէջ անիկա զուրկ էր մօրը պատկերէն, որուն նայելով, որմէ խրախուսուելով, որուն խղճալով, անիկա կը ստեղծէր իր հոգիին շուրջը գորովի, տրտմութեան, մարդկային քաղցրութեան անգայտ ոլորտ մը, այն՝ որ մեր ներքին անձնաւորութիւնը կ՚ըլլայ ու մեզ կը պահէ դուրսին ու մեզի դէմ։ Անշուշտ, ընկերները, ուսուցիչները, կուսակալանիստ քաղաքին լայն յարաբերութիւնները ու ասոնց ստեղծած մարդերը իր հօրը կաղապարէն ու իր կաղապարէն ձեւուած միութիւններ, [55] չէին մեծ մեղքերու, բռնկումներու, գարշանքներու հանդէպ այնքան հիւրընկալ։ Բայց էի՛ն աւելի առատ ու իրական, այսինքն՝ փոքր մեղքերու ծաղկեպսակ մը, որ փոխանակ գերեզմանի, ողջ մարմիններէ կ՚ախորժի։

 

Անոր առաջին խոր, գիտակցուած յուզումները, շրջապատի բազմաղբիւր հոսումներէն գոյաւոր (որոնք մեզ կը ցնցեն անակնկալին անլուր անգթութեամբը ու մեզ ջուր կ՚ընեն, երբ, օրինակի համար, վեշտասանամեայ աղջնակ, մեր մայրը կը տեսնենք գիրկը մեր պալատի խոհարարին) ու ան միւսները, չվերլուծուած [56] զգայութիւններ, զորս պարտաւոր ենք որոճալու, այսինքն՝ առնելէ յետոյ կրկին, կրկին հասկնալ ջանալու, ու անոնք, որոնք մեր հոգիին մարմինը կը հիւսեն, այդ տղուն մէջ եղան շատ մօտիկ անոնց, որոնք իր անցեալ շրջապատին ծակոտկէն երեսէն, անմիջապէս մօտիկ անձերէն, իր շուրջը թրթռացող իմաստի, բարքի, ուղեղի ծորումներէն էին ճարուած եւ յօրինուած՝ անոր անձին մշտայոյզ ծովուն տակ ա՛լ անկորուստ խաւերը անկորուստ իր ինքնութեան, ա՛յն յատակը, ուր պիտի բարձրանայ յետոյ շէնքը մեր հոգիին։ … Նո՞յնը, ուրեմն, ինչ որ կեանք կը կոչենք, աղծապիղծ պալատի մը գեղանի, բայց մահաստուեր ածուներուն մէջ ու մէջը սա հսկայ, քարկառոյց հաստատութիւններուն, որոնք տղոց միտքին օրօրանը կը յորջորջուին։

 

Երկու հակադիր միջավայրերու սա անծածկելի հանգիտութիւնը առաջին ենթահողը տուաւ, ուր արմատ պիտի նետէր անոր ապագայ տրամը։ Դեռ տասնվեց չմտած՝ հոգիին մէջ ոճիրը իբր հունտ երբ կ՚իյնայ՝ դժուար թէ խղդուի։ Մենք բոլորս, աւելի կամ նուազ՝ պնդացումն ենք այդ բախտորոշ օրերուն ու պիտի պահենք ասոնց կնիքը՝ մեզի մնացած տարիներուն վրայ։ Թող պարիկ մը   --որքան խելացի էին հիները, կեանքին հսկողութիւնը յանձնելով այդ ոuտոuտուն, բայց այնքան ալ մեզամօտ երազներուն--   այդ անկայուն օրերուն պրիսմակ մը դրած մեր աչքերուն, պտտցնէ մեզ աշխարհին դիմաց, բաւ է ատիկա։ Վասնզի աւելի վերջը, երբ մեր մատները կարծրացած են բաւական, կոտրելու չափ իսկ կախարդ ապակին, մենք պիտի շարունակենք այդ աշխարհը տեսնել նոյն ծիածանին ընդմէջէն մինչեւ մեր քակուիլ սկսող հասունութիւնը եւ անկէ անդին ու պիտի դողդղանք պատրանքին վրայ, որ այդ կտոր մը բիւրեղէն սառած էր խորը մեր աչքերուն։ Գուցէ, կարգ մը տխրութիւններ, անո՛նք՝ որ աւելի ուշ մեր հոգիին հիւանդութիւնները պիտի ըլլան ու մեզ պիտի վարեն դէպի խենթութիւն կամ մենագար հակումներ, սկսին աւելի կանուխ։ Գուցէ, տասնամեայ տղայ մը սիրէ, մեծի լրջութեամբ, դրացիին աղջիկը ու քառսունին մէջն ալ մնայ ատիկա, այսինքն՝ լուրջ ու յիմար։ Չեմ պնդեր, որ դիտուած չըլլան այս կարգէ բիւրեղացումներ ալ, բայց որբը, մանկութեան մէջ ընդհանրապէս, անգէտ է ատոր, որբութեան եղերականութեան։ Պատանի՞ն։ – Անիկա մինչեւ ծերութիւն քաշքշէ պիտի իր շապիկը այդ օրերու։ Կեանքին բազմաստեղն ստացումները անկարող պիտի ըլլան աւերելու կնիքը այդ կախարդ յարդարանքին։ Տասնվեցին է, որ հէնքը, շուքը, հոգեմոյնքը կ՚առնենք մեզ հետ շունչ շունչի ապրողներուն մեր այնքան հեշտընկալ զգայնութեան իբր պաստառ: Աւելի՛։ Այդ տարիքին ճարած ենք արդէն մեր հոգեկան դրութեան ճնշումն ալ, ա՛յն՝ որ մեր մարմինը պիտի լարէ եղելութեանց ու լինելութեան գրոհին դէմ ու պիտի հանէ մեզմէ ստեղծումին տինամի ն։ Արուեստագէտը սաղմնաւորուած է արդէն այդ բջջայնութեան խորը ... Ա՛ն՝ որ գլուխը առած երկարի պիտի ծովեզերք ու լոյսի խաղ հալածէ, երբ իր տարեկիցները շուկան մարդ կը խաբեն, անիկա կանխայարդար յիմարն է արդէն, սահմանուած՝ կեանքին անդրագոյն շրջաններուն ալ փառք, այսինքն՝ օդէն ալ օդ բան մը հալածելու ու ջախջախուելու…

 

Է.

 

Հօրը պալատէն, ուր պոլսական ծագումով շատ նրբենի, շատ առաքինի ու շատ դժբախտ անոր մայրը, տարիներով, մահուան էր պապակած, բայց փախած անկէ` միայն ու միայն զաւկին սիրուն, եւ ուր, ինքը, Սիւլէյման փաշան (անոր հայրը երեք տարեկանին արդէն փաշա էր ըրած զինքը), մատղշուկ տղեկ, վեցէն նոր անցած, իր մինինիկ ափերուն մէջ առեր էր լացը, անհաս մայրութիւնը, գուցէ անչափելի կուսութիւնը, մենութիւնը, սրբութիւնը իր մօ՜ր    --ամբողջ աղապատանք, ամբողջ զգուշութիւն, -- [57] փրկելու համար անօրէն հօրը գարշապարէն ինչ որ մայրերը միայն կը չափեն իր ճիշդ արժէքով--   ըսի՞, թէ յետոյ պիտի հասկնաք պատահարը-–, [58] հօրը տունէն, ուր անոր քիչ-քիչ հասուկ մանկութիւնը տեսեր էր անհաւատալի՝ ինչպէս անպատմելի բաներ, քալելով մեղքին ու գարշութեան վտակին մէջէն, շատ մօտէն ծռած, հսկուելով միայն ու միայն մօրկանը տկար բազուկներէն, անիկա Պրուսայի դպրոցը տարած էր նրբահիւս, արթուն, բիւրափորձ իր ջիղերուն դժբախտ սարուածը, ցաւին, արցունքին, անսփոփ թախիծին հետ ամրաքանդակ շաղախուած, բայց տարօրէն քաղցրահայեաց իր պատանութիւնը, փախուստին տենդը վրան ու մօրը երազէն ամպհովանուած։ Ի՜նչ դժնդակ է պատանիին մուտքը կեանքին մեծ դուռնէն։

 

Նստիլը, խօսիլը, քալելը, նայիլը անոր համար, հեռու՝ անգիտակից, անդրադարձային գործողութիւններ ըլլալէ (կեանքը շատ քիչ անգամ ուրիշ բան է այդ շրջաններուն), ծանրաբեռն յարդարանքներ էին հոգեկան արեւելումի։ Այսպէս է, որ տղաքը կ՚ընդունին առաջին ճեղքերը իրենց ներքին կոթողին վրայ։ – Տղա՞յ։ Չեղաւ անիկա, նման տարեկիցներու, անփոյթ խաղացող, կրակոտ ու կատաղի, բնութեան ուժերուն հարուածին ձգուած, իր շէնքը հանելով ոտքի քարէն ու հողէն, աղքատներու մօտ սրբազան տարազ։ Չեղաւ անիկա այն միւս երեւոյթն ալ, վայրագ, ամբարհաւաճ, անգութ ու բռնակալ, պէյ եւ հարուստի տուրքերու նուէր, որ դրամով ու շքեղանքով սիրտերը կը տապալէ։ Դիտած ունի՞ք բոպիկ լաճի մը ապշահար տառապանքը նժոյգը ասպանդակող տղու մը ետեւէն։ … Ո՜րբ։ Չէր անշուշտ անիկա, գլխուն զարնուած ու հոգիին սիւնէն կոտրած խլեակը, զոր չի փրկեր ոսկին կամ փառքը։ Բայց եօթը հեղ աւելի դժբախտ էր անիկա, քան վաւերական որբը, որ կեանքին հետ իր դաշինքը կը կռէ մահուան մը սալին վրայ ու այդքան մատաղ՝ ծալքը կը հագնի այդ անոպայ, անողոք մրճահարումին։ Ի՞նչ, ուրեմն, սա պատանին, որուն հօրը պալատէն [59] կառքով կու գային պտուղները, ոսկեդրուագ համազգեստով փքուած կառապաններէ քշուած։ Որուն մայրը եւ «քոյրը» (այդ էր անունը աղջկան մը, որ բազմած կ՚ըլլար վեց ձիերէ քաշուած ոսկեդրուագ լանտո[նա]յ ին [60] խորը) քանի մը ամիսը անգամ մը կ՚երեւային դպրոցին ընդարձակ բակին մէջ, անհուն խռովք ու տրտմութիւն բերելով իրենց ետեւէն։ – Պիտի գիտնաք քիչ-քիչ ատիկա ալ։ Վէպը դժբախտ է միշտ, քանի որ կեանքին յորդութեան հետ այնքան խոտոր կը համեմատին իր էջերը։

 

Այդ այցելութեանց գիշերները անիկա ջախջախուած կը զգար ինքզինքը աւելի քան ամէնէն զրկուած որբերը իր դպրոցին։ Կոշտն ալ, նրբինն ալ նախանձելի էին իրենց լքումին մէջ իսկ, անգիտակցութեամբ մը լայնօրէն զրահած իրենց անհասանելի անձերը կեանքին մեծ իրադարձութեանց. չզարմացող՝ թոյլ ու անբան պէյզատէներու կամ էֆէնտիներու փառքէն ու նազանքէն։ Աղքատ տղոց կեցուածքը դպրոցի մը մէջ, ուր միջինը կը յօրինուի դրամի պայազատներէն, ունի այս հակահարուածները ու մռայլ բանի մը կը վերածուի, մա՛նաւանդ այցելութեանց պատկերին առջեւ, երբ իրար համբուրող ընտանիքին վերեւ, քիչ անդին [61] պշուցեալ գամուած տղեկը անդիմադրելի թաթով մը կը հրուի ետ, հեռու տունը, անոր մէկ մահաբոյր սենեակը ու կը տեսնէ մահուան մեծ ապտակը հօրը կամ մօրը վիզին…։ Այդ տղա՜քը: Անոնք պիտի ընդառաջեն կեանքին սկզբնածագ հարուածները ու պիտի յաղթեն տառապանքին, անոր ցանցերը բերող ջիղերը արմատակի քանդելով իրենց միսերէն։ Կրնայ պատահիլ, որ տկարանան, գօս գտնեն իրենց հոգին, մա՛նաւանդ պատանութեան երաշտներուն, երբ կեանքը իր նոր ակօսներէն կը բռնանայ մեր ջղային կեդրոններուն վրայ ու մեզ կը հարկադրէ կեցուածք առնելու: Տարօրէն փորձանուտ շրջան, որ բարեբախտաբար կը տեւէ կարճ։ Վտանգի գօտին հեղ մը ետ ձգուած, տղան կ՚արձակուի կրկին, ահաւոր ախորժակով մը դէպի յաղթահարումը կեանքին…։ Աղկաղկ ու կրաւոր տղոց երամին մէջ այս ուժգին ու նախայարձակ նմոյշները Սիւլէյման էֆէնտին կ՚ընէին տխուր ու երազկոտ։ Ու կը խորհէր, գիտակցուած կարօտով մը՝ վաւերական որբերուն, իրենց պալատին սպասարկող մարդոց զաւակներ, որոնք իրենց ձողէ ձին խաղցուցած ատեն կանգ կ՚առնէին իր անցքին, ոսկեսանձ նժոյգի թամբին, երբ կը պտտէր իր պարտէզները…

 

Իր պալատէն իրեն բաժին հանուած ամէնէն շատ, դառն իր ինքնակրծո՜ւմը։ Զոր փոխադրած էր անիկա (քանի որ ամէն տղայ բան մը կը բերէր) վարժարանը, թունաւո՜ր՝ պատերէն մինչեւ մելանոտ տախտակները, տեսուչներէն մինչեւ տնտես – դռնապանները, որոնք կային, բայց իրենց համար։ Բացի ընթացիկ զրկանքներէն, որոնք գիշերօթիկ ուսումը աշխարհի ամէնէն մութ, անբարոյ բանը կ՚ընեն մեր այդ տարիքին (որ ամէնէն աւելի կարիքն ունի խոր, յորդ գուրգուրանքի, ազատ ու անշահախնդիր մենութեան եւ ուրիշ բազմազան զգայութեանց հանդէսի մը, շատ մը կեդրոններէ բողբոջ առնող կենսաւիշը օգտաւորող), անիկա, մեծ պատերու սա բանտին մէջ, վրայ էր տուած իր փրկարար դեղթափը, – պատեհութիւնը մենանալ կարենալու։ Պատանին կը հանգչի այն ատեն, երբ կ՚առանձնանայ։ Այս պարագան զայն մանուկէն տարբերող մեծ մասնաւորութիւնն է։ Մանուկը կը յոգնի առանձնութենէ։ Տարեցին մէջ անիկա կը նկատուի հիւանդութիւն։

 

Չորս պատերու սա բռնակալութիւնը կը ճնշէր անոր ջիղերուն, մա՛նաւանդ յիշատակներու պողոտաներէն։ Իր գարշանքը, ինքնաբերաբար, զինքը կը մղէր դէպի հօրենական տունը, զգայութիւններու շատ յստակ հանգիտութեամբ մը։ Ճաշարանները սրբող կին մը պատճառ էր այս նահանջներուն։ Միսի տեղ կաշի միայն կրող այդ սպասուհին, մազերը դրած իր լաչակին ծոցը՝ կը նայէր տղոց, տրտում հայեացքով ու այս պատկերին ետեւէն Սիւլէյման էֆէնտին կ՚ըլլար իրենց պալատը, երբ իր մայրը կը սկսէր դեղնիլ ու թարթիչները կը հիւսէր, սեւած իր ակնակապիճներուն մէջ, ծրարուող, պատանքուող լի հոգիի [62] մը նման, ռունգերուն նուրբ թերթիկները մեղմակի հանելով թրթիռի…։ Ասիկա սկիզբն էր մօրը տագնապին, բժշկական բառով մը՝ նոպային։ Անկարող հանդիսատես, որդին, խնայելու համար իր արցունքին պատկերը շրջապատին՝ կը փախչէր ծովափ, անկէ աստիճան-աստիճան բարձրացող պարտէզները, որոնք իրարու հիւսուելով կը ստեղծէին ձիթենիի հոյակապ անտառները, իրենց փիլիսոփայ ծառերով եւ քահանայի բազկին նման քաղցրերեր ոստերով, խաղաղութեան եւ բարութեան սրտառուչ քարոզ մը եղանակող, լսել կրցողին խոնաւ ու աղուոր. նոյն ատեն մեռնող աշնան արեւ մը անոնց ստորոտի աղցաններուն մէջ ոսկի կաթիլներ [63] կը զետեղէր կամ ծովն ի վար վէտ ի վէտ, ոսկեգիծ, լազուարթ շղարշներ կը փռէր։

 

Շաբաթական պտոյտներու ընթացքին, որոնք Պրուսայի դաշտին նկարագեղ զառիթափերը ունէին նախասիրուած տեղ, անիկա, ստիպողաբար կը դառնար հիւսիս, լեռնաշղթային կիսակոր գիծին, որուն ետեւ Մարմարայի մէկ բազուկը կը բարակնար դէպի Կէմլէյիկի նաւահանգիստը…։ Այդ շղթային դէպի ծոց նայող երեսէն մէկ-մէկ կը ցածնային բլուրները, հասնելու համար մինչեւ իրենց պալատը, բլուրներ, ընտանի կամ վայրի, իրենց արու կամ էգ հոգեկանութեամբ, դասերովը [64], յուշերովը, համաձայն յուզումներու, որոնք տեղ մը կամ պահ մը մեր մտքին մէջ անջինջ կը գամեն։ … Ու թթենիի ածուները, համաչափ ու պչրոտ, բանակ մը աղջիկ ու բանակ մը տղայ դէմ դէմի, մազ մազի, թեւերնին իրարու երկարած, իրար սեղմելով …։ Ու ծովափունքի սէզերն ու խարակները, միս–մինակ հովին ու աղին դէմ, յամառ, խելօք, մշտակայ, որոնք օդը կը ծակծկեն կամ հողն ի վեր կը խոժոռին, բարկացած ու բարբարոս։ Դաշտավայրը մասն է մեր հոգիին, ու մենք մինակ շինուած չենք մեր հողերէն, այլ՝ անոնց վրայ հոլովուող, սառած կամ թեւասոյր կեանքէն։ ... Ո՜վ պիտի կրնար սպառել խորունկ գեղեցկութիւնը իր տղու զգայութիւններուն…։ Այդ է պատճառը թերեւս, որ գեղացի տղան ատէ ուսումը, այսինքն՝ այդ յղացքին ետին թաքնուած քաղաքը, այսինքն՝ պատերու, նեղ փողոցներու, կղմինտրի եւ աղիւսի կայսրութիւնը։

 

Դպրոցի՞ն մէջ։

 

-- Անիկա գրեթէ կը խղդուէր ոսկեզօծ ու չնչին այն պատանիներով, որոնք վարչական դիւաններու պաշտօնեաներ ու քարտուղարներ պիտի հայթայթեն, եւ որոնց նուիրական մտահոգութիւնը կը կազմէին դպրոցական սեղաններէ, յայտ ու անյայտ միջոցներով, վաստակուած վարկերը, այնքան թանկագին իրենց ապագայ մէմուրիէթ ներուն [65] ի հաշիւ։ Տղա՜ք, կանգ չառնող ոչ մէկ նուաստացման առջեւ, բարի խօսք մը, խոստում մը, ակնարկ մը իբր պահեստ ունենալու, սկսող իրենց ասպարէզին մէջ բարեդէպօրէն գործածուելու համար։ Անոնք, իրենց դասերուն չափ ու աւելի՝ ուժ կու տային վարչական կեղծիքին, այդքան մատաղ ու կերպընկալ իրենց միտքերը յարդարելով սա նպատակներուն։

 

Ու անոր աչքին, ահաւոր մերկութեամբ, ապականութեան ընդարձակ հեղեղ մը, որ կ՛եռեւեփէր քարուկիր այդ պատերուն հնձաններուն մէջ, եւ ուր, հեղգ ու պղերգ, կը լողային այդ տղաքը գարշ կիրքերու ուռկաններէն առնուած, ներկայ ու ապագայ վայելքներէն զատ չմտածելով ոչինչի։

 

Տղայէ տղայ կապեր, բայց առանց թնճուկի, ամօթին աղէն բոլորովին զուրկ, տեսակ մը ոսկի հանգոյց, էրիկ–կնիկի շրջագիծերով, խնամուած, հաւանուած, հաստատուած լռին գնահատմամբը շրջապատին, ա՛յնքան՝ որ բառերը կորսնցուցած էին ամօթի իրենց երանգը, հայհոյութեան ու հում ցոփութեան տխրալուր խառնուրդ, երբ դասերու լուրջ խօսակցութիւնը երկարէր քիչ մը։ Անոնք իրենց ձանձրոյթը կը փարատէին այդ սրամտութիւններով, թուրք լեզուին մէջ այնքան առատ, գետին ունենալով ծննդական գործարանները։ Սեռային հարցին հանդէպ սա արձակութիւնը, ընտանութիւնը, մշտական անոնց տուած զբաղումէն զատ, այդ տարիքին իսկ անասնութիւնը կը սրցնէին անոնց։ Ու վա՜յ զրկուածներուն։ Այսինքն՝ դէմքով աղքատներուն, որոնք ենթարկուած էին եղերական լքումի։ Ատկէ վեր մեծերու, պաշտօնեաներու շրջանակին, նոյն երանաւէտ մոլուցքը, կատաղութեան մէջ կուրցած, հազիւ պարտկելով դիրքերուն հարկադրած զգուշաւորութիւնը։

 

Ու ամէնէն տխուրը, այդ մեծերը նորէն, բազմապիտակ անուններու տակ, հրուա՛ծ՝ իրենց կռնակներէն, դէպի դասարանները։ Ոչ՝ թշուառական, եղկելի արարածը մեզի այնքան քաջածանօթ մեր հրապարակէն, զոր սպաննած ենք մինչեւ եօթը պորտը, անօթութեան մշտատեւ ուրուական մը առագաստելով դեպի տունը, տունէն՝ ոսկորներուն բաւիղները մինչեւ։ Թուրք վարժապետը, երկրորդական վարժարաններու համար պատրաստուածը, այլապէս ինքնատիպ արարած մըն էր, նոր մտած՝ պետական պաշտօնէութեան ապահով խորխին մէջ ու չհաւատալով իր բախտին, բայց խորապէս հաւատարիմ այն ճամբուն, ուրկէ քալեր էր իր պատանութիւնը։ Եւրոպան, այսինքն՝ անոր կեղեւին հետ շփում մը զզուելի կ՚ընէ այս խառնածին արարածը ու կը մթերէ անոր վրայ անգայտացած իսկութիւնները իր մոլութիւններուն։ Մեղքերը արիւնային գօտիի բոյսեր են, ու հոգեբանական աշխարհագրութիւն մը անհեթեթ վարկած մը չէ, երբ փորձ ըլլայ Արեւելքի մեղքերու դրութիւնները բացատրել հոգեկան գօտիներով։ Եւրոպան իր բորբոսը, թարախը, կեղերը կու տայ Արեւելքին։ Ո՞ր հրաշքը, եթէ ոչ՝ արիւնային, առհաւական սա նախասահմանումն է, որ կ՚ընէ զայն, այդ j՚ai, tu as, il a խոնարհող բերանը սուտի եւ կեղծիքի բագին, խոստումի ու շողոմի յիշատակարան։ Գաճակերտ այդ կառոյցին վրայ աւելցուցէք նաեւ նախատարերքը ցեղին, ուրիշները աշխատցնող ու արդիւնքը ինք վայելող զգայական մակաբուծութեան վրայ հոգեկան ալ մակաբուծութիւնը ու դուք կ՚ունենաք մարդը, որ դաս տալու տեղ, պիտի խաբէ, այսինքն՝ պիտի շփացնէ։ Պրուսայի ազգային վարժարանին մէջ երկու տարուան ընթացքին ես տեսայ չորս-հինգ հատ անոնցմէ։ Չեմ ծանրանար անոնց բարոյական թերութիւններուն։ Կը շեշտեմ անոնց դասը, այսինքն՝ զայն տալու ինքնատիպ կերպերը։ Որը կը յօրանջէր։ Ու գէր էր անիկա։ Որը կը քնանար խօսքին հեղեղին մէջն իսկ, պակսելով իր ըսածներէն ու ձգելով բառերը, յանձն չառնելով նեղուիլ զանոնք իմաստի մը կապելու ճիգով։ Ան միւսը կը գնահատէր ծուլութիւնը, անփութութիւնը, նախ՝ իր վրայէն, յետոյ՝ տղոց խողովակէն։ Ու կը բոլորուէր տարին, առանց որ ըլլայինք աւելցած։ Ու աւելի վերջը ես եղայ պաշտօնակից, հայ հաստատութեանց մէջ, մարդերու, որոնք մեծ հովով գիրքերը տունէն դասարան կը կրէին պայուսակ-պայուսակ, տղոց ցոյց տալէ ետքը ետ տանելու համար, շատ անգամ, էջերն իսկ կտրելու չափ զբաղած չըլլալով։ Ու տխուրը հո՛ն էր, որ, աննշան քանի մը բացառութիւններէ զատ, այդ ուսուցիչները հայեր էին, ֆորմա ներով դաս թարգմանող չգիտցուած լեզուէ մը, անցնելու համար... հեղինակ։ Որոնք սորվեցնելու համար թափուելիք վաստակը՝ պիտի փոխարինեն թրքական ձեւապաշտութեամբ եւ ընդոծին շողոմով, ու ստորնանան պիտի, տղոց թերութիւնները շահագործելու անպատիժ    --որովհետեւ անփաստելի--    հերոսութեան [66] ։ Որոնք տարիներով պաշտօն վարեն պիտի, դիւանագիտական նրբութիւններով եւ պիտի ստանձնեն դասեր, որոնց մօտէն չեն անցած։ Մէկը, պետական վարժարանէ մը վկայեալ, հայերէ՜ն կու տար ու զենուլ ը կը գրէր է -ով։ Չեմ տարածեր այս անկումը ամբողջ դասակարգին, ուր կրնային մարդեր կենալ։ Ու կային ալ։ Բայց, միւս կողմէն, ճիշդ է դարձեալ մետալին միւս երեսը։ Համեստ առաքինութիւնները վնասակար են ասպարէզին համար, վասնզի իրենք իրենց փուշ-պսակի կը վերածուին։ Այդ կարողութիւնները, արդիւնք՝ ծանր վաստակի ու մեծ տուրքերու, պիտի փտին, խարսխուած իրենց աթոռին, անկարող կարօտով մը աչք երկարած դէպի զառիվերը, ուրկէ անցեր էին դէպի գագաթ իրենց ամէնէն ապիկար ու անարժան աշակերտները։ Տխուր է անշուշտ կոխկռտուիլը։ Բայց աւելի տխուր՝ երբ ոտքը իշունն է, անասունինն է։ Բայց պէտք է ձգել այդ մարդերը ու դիտել տալ, որ աշխատանքն ու պարկեշտութիւնը, կարողութիւնն ու հաւատքը ստորնացած էին այսքան չարաչար, որպէսզի անոնց աշկերտները [67] սորվէին այդ անգթութեամբ գինը կտրել կեանքին։ Ու այդ կեանքին գերագոյն պահանջը՝ ըլլալ հնազանդ, յաջողելու համար։

 

Ու ատիկա ամէն գնով։ Այս էր պատգամը՝ վեհապետէն մինչեւ տնտեսը։

 

Ը.

 

Այս էր պատճառը, որ այդ փոքր աշխարհը այդքան հարազատութեամբ կը կրկնէր դուրսի մեծին բոլոր ծալաւորումները։ Վկայական, շքանշան, յանձնարարական եւ, ուրիշ՝ խօսքով ու թուղթով՝ պարգեւներ կը շնորհուէին տղոց դէմքին պարոյրէն ու մորթին ջնարակէն կամ ջիղերուն սրութենէն մեկնելով։ Երբ ամէն իրիկուն, ճաշէն առաջ, անոնք կը հաւաքուէին վարժարանին ընդարձակ բակը ու կը մատուցանէին պաշտօնական մաղթանքը մեծ վեհապետին արեւշատութեանը համար, այդ խաժամուժ աղմուկին մէջ, որ մինչեւ ժամ մը տեղ կ՚երկարաձգուէր հովին նպաստաւոր օրերուն, անոնք կը պարզէին իրենց պատանութեան զառամ, այլակարօտ ծերութիւնը, իմաստուն հաշիւները եւ ներկուած յոյսերը։ Ու վա՜տ չէին, վասնզի բնական կը զգային իրենց ըրածը, անգիտակից նենգութեամբ մը, երբ դարուց ի դարս փառք ու արեւ կը պոռային չքնաղագիւտ Սուլթանին, որուն գործն էին սա տղաքը ու անոնց մեծերը։

 

Ու ամէն տղայ իր անկումին, աղտին հեշտախոր գիտակցութիւնը կը փայփայէր՝ զայն հանելու չափ օրակարգի ճշմարտութեան, ու կը ծաղրէր, առանց լրբութեան, շատ բնական բանի մը ձեւով, քանի մը վայրի եզերը, որոնք ծագումի կամ արենատուր խօթութեան մը կնիքը կը յաւերժացնէին, մնալով կենդանին, զոր բերած էին իրենց հետ, յամառելով չբաժնուիլ անկէ, ու չփնտռուելով ոչ ոքէ։ Արդի կարգերով, տունմնաները դպրոցէն կը սկսին։ Ու մինակ կին չեն անոնք։

 

Կը ծանրանամ այս սերունդին վրայ, որ արդիւնք մըն էր եւ որ ինըհարիւր տասնհինգի աղէտը ծրագրելու եւ գործադրելու մէջ եղաւ այնքան հետեւողական իր պատանութեան սա կոյանոցին։ Ոճիրը՝ ինչպէս մեղքը իրենց գօտիներուն մէջ կը դադրին մեզ զարմացնելէ։ Ու 900ին, դպրոցի սեղաններէն, իրենք զիրենք ապականող այս տղաքը 915ին լրումը պիտի գտնէին իրենց առաքինութիւններուն։

 

Հոգեպէս անխարիսխ, այդ տղաքը, բարոյազերծութեան [68] սա հոսանքով, կ՚ըլլային միւս կողմէն տիրական ձեւամոլներ, հինգ աղօթքներուն, ու լուացման ու տօնական սովորոյթներու խոր կերպով ուշադիր, մտադիւր կամակատար՝ ռեժիմին ամէնէն մեծ պաշտպաններուն, կրօնականներուն։ Կը փռուէին մզկիթներուն մէջ, ծունկի, ու կ՚երազէին իրենց առաքելութիւնները [69], կեղծ ու հեշտախոյզ ծնրադրութեամբ։

 

Վա՜յ սերունդին, որ չի մեծնար մեծ եւ առողջ կիրքերու ջերմութեան մը մէջ։ Գոնէ արդար հպարտութեամբ մը դատէին փառապանծ՝ որքան ահաւոր իրենց կայսրութիւնը։ Իրենց յաղթական արշա՛ւը դէպի Եւրոպայի սիրտը։ Բայց դիտուած է, որ յաղթանակը տխուր է երբեմն, մա՛նաւանդ երբ տեւողութիւնը միջամտէ ու զայն նետէ երկրորդ, հեռանկար փլանին։ Վասնզի, ժամանակին հետ կ՚աւրուին անոր կապուած զգայութիւններ, ու նուաղումին զուգընթաց կը մնայ միտքին մէջ անոր յատակ ծառայած անասնութեանց հանդէսը։ Թուրքերու յաղթանակները դեռ չեն ազատուած այս թանձր ճապաղիքէն։ Հեշտութիւնը, միւս կողմէն, ճերմակ արիւն մըն է։ Կը գիջանային [70] ու անհուն միամտութեամբ կ՚ոգեկոչէին օրերը, երբ Եւրոպան եղէգի նման կը դողար իրենց անունէն ու Հունգարիան, գերի, գետնամած, ռազմավայր կը հանդիսանար իրենց հոյակապ բանակներուն։ Յիշատակներու սա արդիացո՜ւմը, հեշտանքի գիծով։

 

Ու առանց նեղուելու, կը հաւատային այն սրբազան հեքիաթին, որ այդ օրերը կ՚ընէր անմեռ։ Կ՚ընէր արդիական։ Թուրք բանակը անպարտելի էր: Ասիկա ո՛չ միայն հաւատալիք մըն էր, այլեւ՝ կեանքի ուղեցոյց մը։ Անոնք չէին մոռնար ձախողութիւնները սակայն, որ մարդկային կարգերու ճակատագիրն է միշտ, անհատներու՝ ինչպէս ազգերու համար։ Բայց, աստուածային գիծով, յարդարելի էին, ժամանակին մէջ, բոլոր անոնց կորուստներն ու պարտութիւնները։ Մեծ, ու իր ուժին փաստը երեք աշխարհամասերու վրայ այնքան կորովի բազուկներով կոթողած ցեղին քանի մը հարիւրեակ միլիոն զաւակները, հեռաւոր Հնդկաստանէն ու Հունգարիայէն մինչեւ Արաբիան, Սուտանն ու Մարոքը (Թուրքը հոմանիչը չէր իսլամին, այլ՝ իսլամն իսկ), անկասկած պիտի կրկնէին պատմական գրոհը առաջին խալիֆաներուն։ ... Սանճագը Շերիֆ ը (նուիրական դրօշը Մարգարէին) յուռութք մը չէր միայն, այլ՝ մտքերու վրայ մշտապատրաստ յարձակողական մը։ Անոր անպարտելի շուքին ընդմէջէն, Եւրոպան աւլելը պիտի չնեղէր այդ ահարկու բանակները այնքան, որքան մարախ ջարդելը։ Ու կը սպասէին։

 

Սա երազը Թուրքին խորագոյն զգայական իրականութիւնն է, սեռէն եւ երկինքէն ետքը ու առաձիգ տարօրէն, վասնզի անոր կրկներեւոյթին մէջէն է, որ գործադրեցին երկդարեան իրենց նահանջը երեք աշխարհամասերէն։

 

Կրօնքը, այսինքն՝ անոր արարողապաշտ մասը տեսակ մը տիսիփլին կը բերէր անոնց ապազգած հոգիներուն, ինչպէս անոր լաստակերտը՝ հեռու աշխարհներն ի վար, անոնց վաչկատունի շատ հզօր բնազդներուն անհրաժեշտ նախանիւթը։ Գոնէ ամէն օր կը փոխադրուէին այն երկիրներուն մէջ, ուր մահիկը կ՛իշխէ։ Համիսլամութիւնը Սուլթան Համիտին ծնունդը չէ, այլ՝ թուրքերուն հնօրեայ օրինատախտակը, զոր ուսամբարձ կը կրեն տասը դարէ ի վեր։ Միջին ժամանակներուն, անոնք բանակներու յանձնած էին այդ տախտակին շրջագայումը երկրէ երկիր։ Հիմա՛, Անգարայի իմաստունները իրենք զիրենք անհաղորդ կը յայտարարեն այդ երազին, տղայ խաբելու գեղեցիկ միամտութեամբ մը։ Ու չեն անդրադառնար, որ իրենց եռանդը զիրենք թափանցիկ ընելու չափ կը կարմրցնէ, երբ պարտութեանց ու յաղթանակներու հաշուեյարդարը առկախած՝ հազար կտոր կ՚ըլլան իրենց նախնիքներուն քաղաքակրթութիւն մը ճարելու: Իրենց նուիրական ցե՜ղը։ Ասիոյ մեծ ադամա՜նդը։ Եւրոպական մշակոյթին արմա՜տը։ Ասոնք յաւակնութիւններ չեն, այլ՝ թրքաբար ապացուցուած ճշմարտութիւններ։ Ազնիւ ու առաքինի ա՜զգը։ Որ տուած է աշխարհին քանի մը մեծ կայսրութիւններ։ Որ կը ձգուի տակաւին այսօր, մինչեւ Պուխարա ու Թաշկենտ։ Երէկ՝ մինչեւ Գանգէս։ Ու ինչո՞ւ չէ, վաղը՝ մինչեւ Գոնկո։ Այս ամէնը որքան ճիշդ այսօր, ճիշդ էին կէս դար առաջ ալ։ Ու մասունք հաւատոյ, երեսուն տարի առաջ, երբ արգիլուած էր ուսանողի մը ուրիշ ամէն հետաքրքրութիւն իմացական մարզէ։ Ու կը հաւատային այդ տղաքը բոլոր անոնց, որոնց խօսքը կը տարածէր սա ցանկութիւնները։ Ու կը հաւատային խստադէմ, այցելու հազարապետի մը, հաստկեկ ու նեղմիտ, որ Գերմանիա ուսում ըրած    --մարզանք էր սորվածը--    կը պատմէր, անլուր հպարտութեամբ, իր վիճաբանութիւնները թրքական բանակին յարձակող արժէքին մասին ... Պիզմարքի հետ, որուն հետ ամէն կէսօր կը ճաշէր Պերլի՜ն…։ Ու կը հաւատային այդ տղաքը հազարապետին ալ քաջութեան, որ իր պապերուն կշիռովը չափուած, փորձուած անշուշտ՝ քանի մը դար   --ամէն թուրք խտութիւն մըն է պատմութեան մը--     բաւ էր աշխարհը վերիվար շրջելու։ Թող տային այդ մարդուն հարիւր հազար իր ուզածին պէս զինուոր (ինչո՞ւ չէր մտածեր իր աստիճանին, որ միայն հազար մարդ կը տրամադրէր իր խելքին), անոր պեխերը թող բուսնէին մօրը այսինչ տեղը, եթէ սուտ էր ըսածը (թուրքերուն ամէն ընթացիկ բառ սեռական մարզերուն մէջ գործող մագնիսի մը կը հպատակի, երդումն իսկ դուրս չէ օրէնքէն), երկու շաբաթէն անիկա այդ բանակը, յաղթակա՜ն, կը տանէր Վիեննայի պարիսպներուն տակ։ Ու երջանիկ զօրավարը   --հոգ չէ թէ հազարապետ--   չէր գիտեր նոյնիսկ, թէ Վիեննան անպարիսպ քաղաք է այսօր։ Հեքիաթ չէր ասիկա, այլ՝ պատմական, վաւերական իրողութիւն, անցեալով կանգուն, ներկային մէջ հակափորձը միայն պակաս։ Զայն կը յօրինէին, հասարակաց վայելումին համար շրջաբերութեան կը հանէին գեղանի էֆէնտիները, մեծամբոխ ու խանդավառ…

 

Աւելի՜ն։

 

Անոնք անխախտ կը պահէին ոսկեզօծ հաւատքը, տեսնելու, կերտելու գերազանց յաղթանակը, անոր օրը, այնքան մօտ ու այնքան ալ հեռու, երբ Արեւելքը ամբողջ (որ իրենց եռանդին մէջ բնակուած կ՚ընէին թուրքերէ, պարպելով զայն հնդիկներէն ու չինացիներէն, Ճափոնը միայն ընդունելով, ան ալ իբրեւ նմանութեան եզր մը Ծայրագոյն եւ Մերձագոյն Արեւելքներու միջեւ), իրենց առաջնորդութեամբը, մէկ շունչով ոտքի պիտի խոյանար Արեւմուտքին վրայ, վերադարձնելով հսկայ դարը [71] նուաճումին ու արիւնի նախճիրին, փոխադրելով կայսրութեան սահմանները շատ աւելի հեռուն, քան, պատմութեան դասով կաւիճին կեցած գիծը։ Ասիկա ուխտն էր, գերագոյն հաղորդութիւնը, Ճինկիզներու սարսափին վերակերտումը, իրենց հարազատ պապերուն արիւնէն։

 

Ու այս պաշտամունքը, շատ աւելի պիրկ, շատ աւելի ամրահիւս, քան աւազակին նախորդները [72] (հարաւէն՝ արաբներով, արեւելքէն՝ թաթարներով), այդ աղկաղկ, իգացած, աղջիկի պէս նազոտ ու մազերնին վարդաջուրով փայլեցնող էֆէնտիները կը տանէր դիւրին, բառական հերոսութեան։ Օր մը քաղաքական կամ զինուորական ասպարէզին համար պատրաստուող այդ երիտասարդութիւնը արժեցուց ցեղային ուխտը, անզէն ժողովուրդներ մորթելու փառքին մէջ գտնելով անգերազանցելի հերոսութիւնը նախնիքներուն։

 

Այդ օրերուն սակայն (հայկական ջարդերը 4-5 տարիով կը մնային անոնց ետին), ինչ որ իրենց անմիջական հայրերը կատարեր էին, կայսրութեան շատ մը քաղաքներուն մէջ, հայկական ըմբոստութիւնը այնքան գեղեցկութեամբ արդիւնաւորելով, ու երկու-երեք յուսահատական պոռթկումները շահագործելով հոյակապ իմաստութեամբ մը, նախավայելք մըն էր հարկաւ։ Իրենք, այդ հայրերուն տղաքը, քանակ ու մատիտ ձեռքերնին, գրասեղաններուն վրայ, հայ մորթելուն արիութիւնը գրեթէ կ՚ուրանային, այդ արարքին ամօթէն ոչ թէ յուզուելնուն, այլ անարժան ընդունելով զայն իրենց ցեղային վեհանձնութեան, իրենց բառովը՝ մերտ ութեան, որ հարազատօրէն չի թարգմանուիր, իրենց կատաղութեան բռունցքը յարդարելով Եւրոպային վրայ, զոր կը չախէին խոզկաղինի նման։ Ու կը ջարդէին Ամերիկան, որ քրիստոնեայ իր հաւատեղբայրներուն օգնել փութալու յիմարութիւնը պիտի գործէր հարկաւ ու կը տիրէին աշխարհին Հինդիգուշէն մինչեւ Ալպերը, չգիտնալով, թե ինչո՞ւ բաց կը ձգէին հողերը, ընդմէջ Ատլանտեանի եւ Խաղաղականի։ Զարմանա՞լ։ Մեզի համար պարզ բառ է ատիկա։ Թուրքերը, իրենց պատանիներուն մէջ այդ գաղափարները մշակելով՝ պատմական անհերքելի ճշմարտութիւններ միայն կը թարմացնէին։ Ողջ ըլլային սեւ տախտակները, որոնք, ակնթարթի մէջ, կը վերածուէին ճակատամարտի յատուկ քարտէսներու, երկու ովկիանոսներու միջեւ տարածութիւնները այդքան դիւրաւ ողողելով։ Թող սարսափէին բոլոր ոչ-թուրքերը։ Պատերազմը բնական ոլորտն էր թուրքին։ Սո՞ւտ. չափազանցութի՞ւն։ Ատիկա սրբապղծութիւնն իսկ էր։ Չէ՞ որ աշիրէթ է կայսրութիւն մը շինած էին անոնց նախնիքները հարիւր տարուան մէջ։ Քրիստոնեաները մոռնալու չէին այս մօտիկ անցեալը։ Ու շարունակէին միտքի առջեւ ունենալ, թէ ոչ մէկ բան զիրենք ազատ կը պահէր եաթաղանէն։ Նոյնիսկ ովկիանոսները բաւարար պաշտպանութիւն չէին անոնց։ Քառսուն հոգինոց խումբը, որ մայրիի բուները լաստ կերտած ու կողոպուտ գորգերը ատոր առագաստ ըրած Հելլեսպոնտէսը անցաւ ու ոտքը դրաւ Եւրոպա, այսօր ալ կը շարունակէր ապրիլ նոյն կատաղութեամբ։ Այդ արիւնը միշտ ալ ծնունդ կու տար գահրաման ներու (հերոս), որոնք կարող էին, գորգի պակսած պարագային, իրենց կիներուն ֆերաճէ ները [73] առագաստ ըրած, հասնիլ Ամերիկա։

 

– Է՜յ, հեքիաթ չէ ասիկա, – կը պոռար մեծը անոնց մէջէն։ Ու կը գոցէր բերանը թանձրագոյն հայհոյութեան մը վրայ, որ կը պսակէր այդ հերոսապատումը, այնքան գեղեցիկ յարմարութեամբ մը։

 

Ու կ՚ըսէին ասիկա ու կը հաւատային իրենց ըսածին այդ էֆէնտիները, որոնք ժամ մը առաջ քիմիա եւ գոզմոկրաֆիա դաս էին առած։

 

Սիւլէյման էֆէնտի՞ն։

 

Թ.

 

Շրթունքի կամ թուղթի այս կոյր խանդավառութիւնը մատչելի չէր անոր ուղեղին։ Վասնզի այդ հրաշքին գործաւորները երկինքէն չէր, որ իջնային պիտի։ Իր ընկերներն ըլլալու էին անոնք, հիմա նստած սա սեղաններուն, բայց գիշերուան մէջ սուզուած իրենց մարմիններուն պաշտումին կամ տեղաւորուած ծոցը աս ու ան մեծաւորին։ Անշուշտ իբրեւ թուրք անիկա չէր դադրած ինքզինքը մեծ տեսնելէ, բայց չէր ալ գոցեր աչքը, այդ մեծութիւնը ուրացող [74] ցեղային մեծ ողբերգութեան վրայ։ Ժողովուրդ մը, հոգիով ծոյլ, շուտով կ՚ուծանայ իր մարմինին առաքինութիւններէն։ Հակառակին ստուգութիւնը չունիմ նկատի։

 

Ուսանող էր ան, հայրենասէր ու լուրջ, ու կը հարցնէր, երբ մնար մինակ.

 

-- Ո՞ւր է իմաստը այս ամէնուն։

 

-- Ինչո՞ւ, սորվելու տեղ, աս տղաքը հագուիլ միայն կը սիրեն։

 

-- Ինչո՞ւ դասարանները ադդէր ներու [75] խանութները կը յիշեցնեն։

 

Ու ցաւը անոր, այս ամէնը կարելի ընող բարձր անփութութեան դէմ, վասնզի չկար մէկը, որ ուզէր տեսնել, հասկնալ իմաստը պատանի սա տախտապարումին։

 

Անոնք, որ վեհապետին կամքովը    --որուն քիթը կ՚երկննար ամէն խորշ--    պաշտօն ունէին հսկելու, ապագան հանդերձելու, կշիռ ու պարտք քարոզելու, անոնք, հեռու իրենց հեղգացումին մտածելէ, ուշադիր էին միայն ու միայն իրենց բաժինին, վայելքին հովիտներէն ու ձորամէջերէն։

 

Այս պատմութիւնը, բարքերու պատկեր մը ըլլալով ամէնէն շատ, չեմ կարծեր, որ ծանրաբեռնուի, երբ քանի մը կարգեր իյնան ամփոփ վերլուծումի, իրենց շատ ընդհանուր գիծերով։

 

Ժողովուրդի մը դէմքը ուրիշ տեղ չէ ի վերջոյ։

 

 

*     *     *

Մոլլաներ ։ Տարազին տակ կ՚իյնան համեստուկ ու անօթի շրջիկ աղօթողէն մինչեւ գերագոյն դէմքերը կրօնապետներուն։ 

 

Ռեժիմը, զինուորներէն յետոյ, ամէնէն շատ կը շփացնէր այս դասակարգը, ուր նուիրական ու գռեհիկ ծագում[ներ]ը [76] նոյն արժէքը ունէին, տարիներուն նուիրագործումովը կարելի։ Ոմանք իրենց երակներուն համար ունէին սուլթաններու արիւն, որ չէր հիննար անշուշտ քանի մը հարիւր տարիէն։ Բանակէն արձակուած ամէն զինուորական, ապրելու համար աւատ մը կը ստանար վեհապետէն, գեղերու, քաղաքներու մէջ սանկ ու նանկ սուրբի մը գերեզմանովը գոյաւոր։ Ժամանակը կը լրացնէր ծագումին պակասը, ճարելով անհրաժեշտ հեքիաթը, մինչեւ որ գիրը, ընթերցումը, ճետին [77] մէկ շառաւիղովը շինէր թուղթերը։ Ուրիշներ կը վերանային, մեծ երկիւղածութեամբ, մինչեւ սերմը Մարգարէին, յայտարարելով զիրենք սերած Անոր թոռանը թոռներէն մէկէն. կամ որոնց ճետին մէջ իսլամութեան մեծ կարգերէն, սուրբերէն մէկուն արիւնն էր, որ կը քալէր... ։ Շատեր ասոնք երեք հեղ ըրած Մէքքէն ու Մէտինէն (կային որ մինչեւ եօթը կ՛ելլային), գոյնզգոյն փաթթոցներու հսկայ պատկառանքով ու դիմագոյնի ամէն փոփոխակներով, [78] սկսած շնագայլի նեղ ճակատէն ու սուր դունչէն մինչեւ դեղնազգիներուն լեմոնջուրէ անցած ոսկրակոյտը, զոր իբր դէմք կը կրէին շատ հնադրոշմ, անուանի, ազնուատոհմ ու փառահեղ կրօնաւորներ, երբ հանդէսներու ատեն կէսմեթրանոց իրենց քիւլահները [79], կոնաձեւ տեղաւորած մանր իրենց գանկերուն, կ՚առաջանան դէպի պատուոյ գահերը, լայն թեզաններէն բորբոսոտ մատներ արձակելով, ծեծելով իրենց փէշի ծալքերուն՝ իննսուն ինը հատիկով սատափ կամ uաթ համրիչները, իրենց բերանին վրայ՝ աղօթքին կծիկը մեղմօրէն քակելով…։ Որոնք, փառաւոր ու մեծայաղթ սուլթաններու (Պրուսան ունի առաջին սուլթաններուն դամբարանները) աճիւնին պահնորդութիւնը կ՚ընեն, որդւոց [80] որդի, կռնակնին տուած երկու հեղ հինգհարիւրամեայ սօսիներու, որոնց շուքին, գոհարատուփի մը չափ շնորհագեղ դամբարան մը, պարզութեան մէջ ահեղ, տրտում, բայց յանկուցիչ, ուր կը հանգչէր տասնհինգերորդ դարու սուլթան մը, վրան ոսկի ու մարգրիտ, մարմարին ու թաւիշին իրերախառն տրտմութեան մէջ չորցած, բայց չմեռած, պաշտուելով՝ ինչպէս հոծ ու արիւնայեղց հեքիաթը իսլամին սուրբերուն։ Եւ որուն ամբողջ արծաթ ու սուտակահուռ ծածկոյթի ծալքերուն (դագաղը անտես կը մնար այդ շքեղանքին տակ թաղուած), նոյն այդ մոլլաները անպաշտպան որբերը կը պղծէին նահատակ զինուորականներու, մօրուքնին շփելով, աղօթքը անպակաս, ոտքի ելլելէ վերջ, քաշելով հատիկ–հատիկ սատափեայ համրիչը անճառ հեշտութեամբ, փառք տալով փատիշահին՝ ինչպէս Ալլահին, արժանի կեցուցած ըլլալնուն սա սրբութեան, սա պատիւին, իրենց յորդ, հոտած մարմինները։ …

 

[81] Ու ան միւսները, մեծ մզկիթներու հոյակերտ ըմբիշները, որոնք իրենց որովայնին տակառը կը շրջազգեստեն սեւ վերարկուին ծալքերովը, ու չորu հեղ օղաւոր իրենց վիզերը քերած ատեննին, փշտած պալարներու թարախին մէջ կը թաթխեն իրենց մատները, զանոնք երկու չորս [82] իրենց կիներուն միսին [83] վրայ սրբելէ [84] ու մաքրելէ ետքը։ Ու կը քարոզեն սրբազան ատելութիւնը անհաւատին, քեաֆիր ին դէմ, կարմրավառ փքոցին տակը հոյակապ իրենց քիթերուն։ Անսպառ է, քիչ էջերով, զանազանութիւնը սա դասակարգին։

 

Ու կ՚անցնիմ ուրիշներու։

 

Աւագ պաշտօնատարներ ։ Որոնք ռեժիմին սիւները կը կազմեն։ Յար եւ նման շէյխերուն ու մոլլաներուն, իբր մոյնք ու կմախքի կազմ։ Գէր, ձրի ուտողի փայլով։ Որոնց կզակները փոքրացած կը թուէին միսի ալիքէ։ Անոնց համազգեստներուն վրայ ոսկեհիւս երիզով լանջավանդակներ տպաւորութիւնը կ՚ընէին փայտեայ ճաղերու, հարեմներուն պատուհանները վանդակող։ Ընդհանրապէս մեծղի, կառքերու խորէն թքնելով հսկայ իրենց խուխերը, տարածելով իրենց շարժումներուն հետ գարշագին բան մը, որ աղտէն անդին հոտ մըն է ու չնորոգուած արիւնին թթուն կը թուի։ Քրտինքէն խաշած անոնց կոպերու սայրին մեղքն ու բիժը [85] բողբոջ կ՚արձակեն։ Փաշա, միրալայ, վէզիր բառեր չեն միայն, այլ՝ խորհրդանիշ յանգումներ, ուր կու գային խտանալ կայսրութեան բոլոր քրտինքը, աղքատներէն, կեավուր էն բռնագրաւ հեշտանքը, ոսկիի, տարապարհակի, աղջիկի ձեւերով։ Որոնց պալատներուն, ամառոցներուն, ձմեռոցներուն մէջ աս ու ան տիտղոսով ջերմանոցուած, կ՚աճէր երկսեռ պարմանութիւն մը՝ ընտրուած թանձր ու ապահով ճաշակով մը, յագուրդ հայթայթող անասունին ու հզօրին հաւասարապէս, ու ձրի՜, քանի որ պատերազմ մը բաւ էր հազարներով որբ թափելու գետին, աժան տարր՝ դպրոցներու ապականութեան ու մեծ տուներու մեղքին։ Անոնք հացին զրկանքէն անգամ մը ազատած, կը ճլտորէին, կը գեղեցկանային, հասնելու համար քիմքն ու ծոցը այդ ատենակալներուն ու կ՚արգասաւորուէին։ Արուները՝ իմաստութեան, յաջողութեան, կեանքի մէջ դուրող, պատատող ընդունակութեանց սերմովը եւ ուրիշ կարգի այն առաքինութիւններով, որոնք անհրաժեշտ են մարդերը ազատելու ծագումին մռայլ պայմաններէն ու հանելու զանոնք ղեկավար աստիճաններու, ըսել կ՚ուզեմ՝ քսութիւնը, երեսպաշտութիւնը, ճկունութիւնը, հոտառութիւնը, անպատկառութիւնը կամ սուտ, հաշուըւած խոնարհութիւնը։ Էգերը՝ քիչիկ մը հիննալէ ետքը, դեռ լխկելու ատեն իսկ չունեցած, պիտի դրուէին երկրորդ գերութեան, նիզակին տակը էրիկներու, վերցուած՝ երամակէն հարիւրով անբաններու, որոնք պաշտօնակալին բազմադրուագ կայաններուն մէջ հաց կ՚ուտեն ու կը գիրնան։ Ո՜վ պիտի պատմէ ողբերգութիւնը այդ կենդանիներուն, երբ պարտաւոր ըլլան խոնարհիլ աւելի տխուր մեղքերու, մեծաւորին քմայքովը ափ առած իրենց դուռը... Համիտի ռեժիմին այդ մեծաւորներուն անպարագիծ բռնութի՜ւնը [86] …։ Ո՞վ չէ տեսած, մեր տարիքէն այդ մարդիկը, օխա մը ոսկի ու չորս օխա արծաթ՝ կուրծքերնուն (շքանշան եւ սրմա) տարեդարձներու, ամսասկիզբի, պայրամ ի ընդունելութեանց ատեն, կուռքի պէս անշա՜րժ, բեռանը տակ իրենց ախորժակներուն, անյագ ու մշտաբողբոջ, մա՛նաւանդ սեռային գեղձերէ, ձեռքերնին դիզած իրենց փորակոյտին, աչքի պոչով որոշելով տղաքը, թիկնապա՜հ, յետոյ՝ սենեկապահ, յետոյ՝ անկողինցու, խորապէս արհամարհելով ուսումին հովը անոնց վրայ, խե՜լքը՝ որ երբ չի գար սերմէն, վնաս կը բերէ կրողին, առնականութիւնը՝ որմէ կը սոսկան բոլոր այլաճաշակ արարածները, ու զուշակելով, հոտառելով, շատ ապահով զգայարանքով մը այն ընդունակութիւնները, որոնք տղաքը կ՚ընեն փայլուն, յաջող, ծնրադրող ու անբան, այսինքն՝ անատակ ստեղծագործ աշխատանքի, լաւագոյն յաջորդներ կալուածի, ամսականի։ Ու պալատուած ողբերգութի՜ւնը անոնց կիներուն, հարկադրուած՝ հանդուրժելու հեշտանքին բոլոր տիափազոն ները, հանելու համար իրենց մարմինին խորշերէն ինչ անասնութիւն, որ պահանջեն ռունգերը իրենց տէրերուն... ։ Բայց պէտք է քալել։

 

Զինուորական հրամանատարներ: Կնիկի պէս գեղեցիկ ու իգադէմ, ձայնին անաւարտ գալիպր ովը կասկածելի, իրենց դիրքերը պարտելով միայն ու միայն իրենց դէմքին։ Որոնք իրենց պատանութեան մեղքերը ամրօրէն խարանած էին իրենց հոգիին, հեքիաթին՝ չբաժնուող պատմուճանին նման։ Կրաւորական արհեստին մէջ իրենց մասնագիտութիւնը զիրենք կ՚ընէր գուշակելի, շարժումէ ու նայուածքէ, վասնզի իրենց ախորժակները, ծաղկեայ կապայի մը պէս գեղոլոր, կը կրէին իրենց ուսերուն։ Ու անոնց սեռը (ո՜վ տարօրինակութիւնը մեր բառերուն) ծաղկեայ պսակի մը պէս հանգչեցուցած էին իրենց երկճիղ մազերուն վերեւ, ու վրան իրենց դէմքին, զոր մարձումը, ներկը, փոշին, օծումները կ՚ընէին խնամուած առարկայ մը։ Ու շփոթելի էին էրիկ ցանկացող ու մտովի զատող տունմնայ օրիորդներու հետ, տրտում իրենց անձուկովը, իրենց շրջանակէն, երբ ռնգային հոգեբանութեամբ մը կը մօտենային զինուորական վարժարանէ շրջանաւարտ երիտասարդներուն, խուլ բնազդով մը ընտրելով իբր թիկնապահ, անձնական քարտուղար եւ ուրիշ տիտղոսով գործերու համար անոնք, որոնք ամէնէն դաժան արտայայտութիւն ու կարծր ոսկորներ կը թուէին ունենալ, մինչ ամէնէն հաստախարիսխ քիթը, ծաղիկէն ծակ-ծակ, խոռոչ-խոռոչ մորթը յանկուցիչ վախ ու զզուանք մը կը բանային անոնց գեղանի մարմինէն ներս։ Եզան կուրծքով եւ ցուլի անձով ու փայտէ կոթով մը փորձուած լայն ռունգերով այդ երիտասարդներուն քով, անոնց պետերուն քնքշութի՜ւնը հեռու ուշագրաւ հակապատկեր մը կազմելէ, հասկցողներուն մօտ նիւթ կ՚ըլլար բուռն վէճերու, նախանձի տրամներու…։ Այս դասէն դուրս, միւսները, կրկին զինուորական հրամանատարներ, բայց տարօրէն հաստ, փայլատ։

 

Զօրանոցներու եւ քաղաքային, ոստիկանական ուժերու պետեր, յաճախ անհամազգեստ, վասնզի մաղձոտ ու դառնացած, որոնց մօրուքները կը բուսնէին խռիւ-խռիւ, գէշ ցանուած գարիի նման, այտին որոշ մասերը ձգելով լերկ ու ահռելի։ Որոնք, բռնութեան իրենց տուրքերը կը պահպանէին, ամէն թուրքի նման, փոքրաթիւ կամ ստուար խնամքով մը, բայց պետական պիւտճէին եղը սոթտելու գործը կը կազմակերպէին դիւային ճարտարութեամբ, հեռուէն հովանաւորելով կեավուր ն ու հրեան, աշխատցնելով զանոնք ու գողօնը իւրացնելով մեծ ընտանութեամբ, գայլի խնդուքով մը ճամբու դնելով անխելք պահանջկոտը։ …

 

Ու մտաւորականը: Թիւով այնքան քիչ, պոլսական օրաթերթի թղթակից կամ հանդէսի մը մէջ քերթուածներու հեղինակ է։ Աւելի որոշ, գաւառաթերթին իգացած խմբագիրը, իր վարած տասնօրեայ լրատուին նման խեղճ ու կոտրտուք արարած, հիմա՝ որ օրը երկու անգամ ածելիին տակ կը դողացնէր իր այտերը ու չէր թարմանա՜ր։ Արհամարհուած մա՛նաւանդ մեղքովը տարիքին, որ չէր կենա՜ր, ու չունեցած առնութեան համար, որ զինքը կը նետէր բոզանոցները, իր ախորժակներուն ապականութիւնը քաւելով աղջիկներու ծեծին տակ։ Որ մեծերու մօտ նուաստ, ուսանողներուն առջեւ՝ մեծամիտ ու սոնք, բանաստեղծներն ու արձակագիրները գիտէր պատուասիրել, ընդհանրապէս հարուստ այդ պէյճիքները սոթտելով, զետեղելու համար անոնց ոսկեզօծ շարադրութիւնները, հայրենասիրական ելոյթները, վեհապետին շնորհներուն հոյաթռիչ ներբողեանները, ամէն մէկ կտորի կցելով [87] վճարումին համեմատ գովեստ։

 

Դժուար է հասկնալ գաւառի թղթակիցներուն հեռութիւնը [88] ։ Աւելի դժուար՝ գաւառական թերթերու խմբագրին անյատակ իմաստակութիւնը։ Ու պէտք է ձգել։

 

Ու կրօնապետը: Ութսունամեայ, այսինքն՝ պտտող մեռել, կոպերը կարծր եւ ուռեցք, տզրուկի մը մարմինին նման դրուած՝ թարթիչներուն տակ։ Որուն խորշոմները, ինչպէս սպառած ձեռքէն, փչուած էին կարծես [89] ու ժանգոտ կամ ճերմակ կամ դեղին թրթուրներու պէս շարուած երեսին։ Դանդաղ, խօսքը, որ կը փշրուէր կամ կը կպչէր-կը մնար անոր խռչակին ու փերթ-փերթ կ՚իյնար դուրս։ Քալուածքը, քանի որ իր մարմինը, փորէն ուռեցք, կը վախնար վստահիլ պարպուած սրունքներուն։ Ու կիսակործան, ընդարձակ ճիւպ[պ]էին բեռանը ներքեւ։ Գլխուն՝ հարիւրէն աւելի կանգուն շղարշ, եթէ պատմուածը չէր չափազանցութիւն, զետեղուած, կառուցուած մեծ խնամքով, գորդեան հանգոյցը յիշեցնող արուեստով մը, գրեթէ անգտանելի գլխարկի մը շուրջը, ծալ ի ծալ, ու նկարէն։ Հոտա՜ծ՝ բերնէն, ուրկէ ներս, յօրանջած պահերուն   --քանի մը վայրկեանը անգամ մը անոր կզակները ինքնաբերաբար կը փաչատուէին [90] իրարմէ, ով գիտէ ի՜նչ մեղք քաւելու համար--    սեւցած շնատամ մը, ժանգոտ հրացանի բլթակին նման դրուած գունատ լինտի մը գիծին, ու աղօրիքի փշուր մը դիակնային տպաւորութիւն կը բերէին առաջ, գծաւոր, պիսակայեղց լեզուին ուրդերէն հոսումի ելած, բայց թուք անգամ ըլլալու անկարող։ Հոտած՝ մարմինէն ալ, քանի որ իր տեղափոխումին կը հետեւէր գարշ բոյր մը, հաւանաբար մէզը կամ թուրք ա՜յն բանը, զոր գիւղական հաւաստումի մը համաձայն, անասուններն անգամ կը ճանչնան, երբ կը մերժեն խմել ջուր գուռէն, ուր նման երես մը ըլլայ լուացուած։ Մերինները` մեռոնին պակասով կը բացատրէին այդ գարշահոտութիւնը, ախտաբանութեան անծանօթ ըլլալնուն։ Որ կը դողդղար շոյելու ատեն դունչերը, այտերը աղքատիկ տղոց ու այդ շարժումով կը համադրէր գուցէ երեք-քառորդ դարեան իմաստ մը ապրելու ձեւէն։

 

Ու պետերուն պետը, կուսակալը: Պապենական, օճախէ սրիկայ։ Հայրը գոմէշ ծախող ու վաճառքի համար Կովկասէն աղջիկ փոխադրող։ Մայրը՝ չուան կտրտած պալատուհի, որ գողցած էր այդ տղան նշանաւոր Ճէլապին [91] ողնայարէն, բռնի։ Բայց պէտք է կարճ կապել, պալատուհիներուն ու անոնց տարփաւորներուն հետ կարենալ քանի մը տող տալու համար անոնց ապօրէն զաւակներուն, որոնցմէ մէկն էր ահա ալպանացի այդ մարդը։ Ալպանացիներուն բարքերու խստութիւնը սերունդ մը–երկուք թերեւս կը դիմանայ Պոլսոյ Սոդոմ-Գոմորին։ Պոլսոյ մէջ կատարելագործուած, ու պետական պաշտօնատարին այն օրերու ընթացիկ ստորոգելիները դիզած իրենց վրայ, ախոռապետներուն, ջորեպաններուն, խոհարարներուն սերմովը ջնարակուած եւ ուռճացած՝ կը քալէին այդ տիպարները դէպի բարձունքները ռեժիմին։ Կայսրը շրջապատողներուն մէջ կային, որ որդի էին փայտահատներու։ Բայց չէ կարելի տարածուիլ դէպի լրիւ պարագրկումը տիպարին։ Կը զեղչեմ շատ բան։ Ու կը լռեմ շատ բան կուսակալին ալ տուրքերէն։ Անշուշտ պալատական պէյ մը, մինչեւ կուսակալութիւն, որ վարչական է՛ն մեծ պաշտօնը կրնայ նկատուիլ, ճամբայ առնելու համար պարտաւոր է բացառիկ սրունքներ ունենալ։ Ու այդ ճամբան ահաւոր ալ է երբեմն։ Բայց ի՞նչն է, որ կը մոռցուէր…։ Հիմա, տիրական դէմքը ամբողջ նահանգի մը, անիկա կը դառնար իր պատանութեան, իր պալատին գաղտ սրահներուն մէջ սարքելով տարօրինակ հանդէսներ, ուր ընտրուած մտքով դպրոցականներ [92] կը շնանային, գաղջ հոտերով ծանրաբեռն տիւաններու վրայ մարմնակործան, մրցելով անասնութեան ու կտղուցքին ահաւոր մրցանքը՝ պսակուելու համար կնիքովը մեծաւորին եւ ուր ցանցառակի կ՚երեւային նաեւ Պոլսէն ճարուած իբր թէ վարժուհիներ, որոնք իրար լքելէ [93] ետքը, կ՚երկննային այդ տիւաններուն, իրենց մերկութեանը վրայէն անցք տալու դիւրին ու դեղին [94] սա Կարակալլաներուն։

 

Տխուր, երկա՜ր, սա թուումը։ Ու պէտք է կենալ։

 

-- Բոլորը, բոլո՜րը, հագուած նոյն կտաւով, ու հագուած՝ նոյն հարսնիքին համար։

 

Ժ.

 

Դպրոցը, փոխանակ սանձելու այդ տղաքը, չկրնալով ընել զանոնք ուսանող  --աւելորդ էր այդ պայմաններուն մէջ միտքը, քանի որ մարմինը բաւ էր բոլոր փառքերուն--   կ՚իգացնէր, անոնց պապերուն ահաւոր առնութիւնը վերածելով ցաւագար սա կնիկութեան։ Վարակիչ այդ կտղուցքը գուցէ տարերային բխում մըն էր անոնց ընդերքներէն, արդիւնք՝ ճնշումին արիւնի անկշռելի հովերու, որոնք ով գիտէ ո՜ր կիսագունդէն սկիզբ կառնէին, ծաւալելու համար թուրքերուն հոծ խաւերուն մէջ։ Մարդ ինչո՞ւ չտարուի խորհելու հռովմայեցի կեսարներուն։ Խորհելո՜ւ սուլթաններուն։ Շլումպերժէ Պոլսոյ գրաւողը կը ներկայացնէ այնպէս՝ ինչպէս այսօր թերթերը կը ներկայացնեն Թուրքիոյ նոր տէրը։

 

Շրջուա՞ծ է [95] ցեղին պատկերը:

 

Ո՛վ գիտէ։ Ստոյգ էր, որ այսպէս, բայց հակադիր զառիթափը ապրած էին սա տղոց պապերը։ Հարիւր տարի առաջ (չեմ կարծեր, որ ներկան շատ բանով տարբերի սա վիճակէն), թուրքին մէջ բացառաբար տիրական էին երկու երակ, սերմին ու փորին երակները։ Ծանօթ է անոր խոհանոցը։ Ու հոսած է անոնց միւս երակը, անխտիր, գերիի ու ազատի, արուի եւ էգի։ Թուրքը հաւասարապաշտ է սեռին սլաքին ներքեւ։ Ընկերային կեանքին պակասը, ընտանիքին շատ թոյլ, գրեթէ անգոյ կազմը   --ո՛չ մէկ կին վստահ էր իր զաւակներուն իսկ վրայ, նոյնիսկ հարս առնելէն ետքն ալ, քանի որ քմահաճոյք մը բաւ էր զինքը փողոց նետելու, էրկանը մէկ բառովը-, վաչկատուն բնազդներ, թերեւս կրօնքը դեր ունին սա գոյավիճակին մէջ։ Անոնք արիւնի, փորի, սերմի ճամբաներով վատնած են ինչ որ ուրիշ ժողովուրդներուն մօտ կոչուած էր կազմելու իմացական պահեստ, ու ըլլալու անոր արուեստը, հոգեկան յատկութիւններու տեսակարար կշիռը։ Մերինները սովոր են բառերով գոհանալ։ Որոնցմէ մէկն է ապահովաբար բարբարոսութիւնը, որ աժան է ու բան չի բացատրեր։ Թուրքերը չեն ատիկա, այսինքն՝ այդ բարբարոսը, երբ իրենց շահերը կը խօսին հակառակ բեւեռներէ։ Մեղադրանք չէ, որ կ՚ընեմ, այլ՝ հաստատումներ։

 

Անոնք, որ եւրոպացիներէն, այդ օրերուն, ճանչցած են թուրք միսը  --խօսքս կերկննայ մինչեւ անունի հասած վիպողները--    այդ զաղփաղփուն ձեւերը ձեռնած պահերնուն, կը խորհէի՞ն արդեօք այն բրտութեան, տախտապարումին, որ տիրական կերպն է եղած այդ մարմիններուն, այդպէս կիսակիրթ, այդպէս հում նիւթ լլկուիլ, ափափուիլ հեշտիւ ու ցաւով։ Ասկէ զատ, կը խորհէի՞ն չորս կամ հինգ այն դարերուն, երբ աս ու ան միջոցով գետնատարած այդ արիւնը ինչ կիրքեր կը հրդեհէր, իր առջեւ ձգուած Եւրոպայի մերձաւոր կէսէն ու Մերձաւոր Ասիայի ամբողջէն։ Առհաւութիւնը, գուցէ քմահաճ ու ցնդական տարազ, չի բաւեր հերքել բառերով։ Պէտք է բացատրել ահաւոր ախորժակը մարդոց, որոնք կէս երկվեցեակ կին կը պահեն ու քանի յառաջանան տարիքի մէջ, այնքան մատաղատիները կ՚ընտրեն իրենց անկողինին։ Փորեցէք ամէնէն նրբացած թուրքին մաշկը, ոչ իսկ շատ խորունկ։ Կասկած չունենաք պիտի ձեր գտնելիքէն։ Գիւղեր կան, որոնց բարձունքին երբ կանգ առնենք, օղիի նուրբ եւ հեռաւոր զգայութիւններ կը ղրկեն մեր ջիղերուն։ Կեանքի ուրիշ զբաղանքներէն արգիլուած հողամասի մը վրայ, ինչպէս են թուրքերէն նուաճուած երկիրները, սեռը՝ տիրական, հանապազորդ, համատարած իրականութիւնն է։ Բաղնիքը, անկողինը, սպանդը իբր յղացք ու գործադրութիւն, առաջին գիծի անհրաժեշտութիւններ են։ Կէս դար չէ անցած այն օրերէն, երբ անոնց սրճարանները յաճախուած տարօրինակ դերակատարներէ, մեծ շուքով ընդունուած, որոնք սեռային արարմունքը կը բեմադրէին տիրական արձակութեամբ ու կը վարձատրուէին այդ առաքինութեան համար։ Տակաւին մինչեւ այսօր հաճ են անոնց ականջները, երբ կը բացուին նման վայրերու դրուագումին։ Ու բարքերու մաս կը կազմէր, բացի հանրատուներու չարիքէն, նման պաշտամունքներու պաշտպանութիւնը։ Չեմ կարծեր, որ ուրիշ լեզուի մէջ կարելի ըլլայ հանդիպիլ քէօչէկ ին [96] ։ Ու գիտեմ, թէ ոչ մէկ կրօնք երկնային կայսրութեան մէջ գեղանի մանչեր կը խոստանայ առաքինիներուն, վարձատրելու համար երկրային անոնց արդարութիւնը, ինչպէս կ՚ընէ ճ էննէթ ին մեծ հեղինակը իր սրբազան մատեանին մէջ։ Ու գեղն ու քաղաքը դժուար կը զատուին իրարմէ, սա զգայութեանց գնահատման մէջ։ Կու գան, սերունդ-սերունդ, ով գիտէ քանի դար վարերէ, իրենց արեան ուրդերուն վրայ կրելով մեղսաբեռն նաւերը իրենց պապերուն։ Կ՚ընեն իրենց պատանութիւնը բիրտ ու բզկտող, կամ գէջ ու էգ, անցնելու համար զինուորութեան, ուր ոճիրին, արիւնին, սաղմին բուրումը անգամ մըն ալ կը նորոգէ տափաստանեան անոնց հազիւ անթեղուած ախորժակները։ Պատերազմ մը մկրտութիւն է։ Զորակոչը, մահէն առաջ, սեռային տրամ մը կը հեռանկարէ անոնց հոգեդաշտին մէջ։ Խաղ–խնդումով կ՚իյնան ճամբայ դէպի ճակատ, ուր առնուազն գեղեր, կիներ են խոստացուած։ Յետո՞յ։

 

Երկինքը իր բոլոր պալատներով, հեշտասրահներով, անմահ աղջիկներով ու մանչերով։ Ողջ դարձո՞ղը ճակատէն։ Անշուշտ նուազ է բախտաւոր, քան նահատակը, քանի որ կա՛մ սուղ–աժան պաշտօնի մը ետեւէն պիտի թափառի, կամ՝ ստիպուած անցնի պիտի խանութի մը անկիւնը, գեղեցիկ այդ երկրին ամէնէն տխուր տեղը, գէջ ու պղտոր, ինչպէս եղած ըլլալու է իրենց պատանութիւնը։ Ու հոն ծուարած, երկու-երեք սեղան լէպլէպի, հինգ-տասը փոր թակոյկ կամ սափոր եւ ուրիշ դժուար շարժող բաներ պիտի ծախէ շան աղբով հանդերձուած կաշիի մը վրայ ծնրադիր, աղօթելով, հայհոյելով, սպասելով մինարէին նուագին կամ փողոցէն օրուող ու յամեցող քողածածուկ հեշտութեան ձեւերուն։ Աս էր թուրքը  --զանգուածը--    քաղաքներուն մէջ կէս դար առաջ։ Չեմ խօսիր, գեղերէն, ուր նահատակ ամուսիններու կամ հիւծաւոր մեռնող հարսներու մշտանորոգ սուգը, արձակուող ու վերստացուող կիներու հոգը, պզտիկներուն եւ պառաւին մահը, հացին հետզհետէ դժուար հարցը երբեմն կը յաջողին երկրորդ փլանի հրել սեռը։

 

Հիմա՞։

 

-- Տեսնողները թող պատմեն իրենց գիտցածը։ Կարծեմ մէկ միլիոն էր, անցեալ տարի, թիւը ապօրէն ծնած զաւակներուն։

 

Միւսնե՞րը։

 

-- Այսինքն՝ ժողովուրդ մը իմաստի մը, դերի մը, պատմութեան մը հանողնե՞րը։

 

-- Այսինքն՝ չեմ ակնարկեր վարչական դիւանի, հանրային սպասին հետզհետէ փքուած քանակը [97], զինուորական պետերուն, սպաներուն հեշտախոյզ, կատաղի, անյագուրդ առողջութիւնը, ու այն բազմատարազ խաժամուժը, մարդոց արիւնը գրչածայրով ծծող [98], որոնք կազմակերպուած, անպատիժ ու աննահանջ աւազակութիւն [99] կ՚ընէին թուրքերուն վարչութիւնը։ Չեմ ալ ակնարկեր ընտրանին, բանաստեղծ, գրագէտ, դասախօս ու բժիշկ, որոնք իրենց թրքութիւնը ծածկելու դժուար արարքը վարագուրել կը կարծեն, ցեղին հասցէին ճարելով անդիմադրելի առաքինութիւններ, ցեղը մեծցնելով՝ զիրենք ալ մեծցուցած ըլլալու աչքկապուկը խաղալով։ Այլ նկատի ունիմ այն քիչ ու ազնուական դէմքերը, որոնք դարէ դար պիտի փոխադրեն ճիգը, հերոսական ու հզօր, առհաւութեան սա հեղեղին դէմ թի քաշելու։ Վասնզի, թուրքերուն մէջ ալ ըլլալու են այն մարդերը, որոնք սպառողներ չեն, այլ՝ աւելցնող։ Թուրքերուն պետութիւնը առաջին նուաճումներուն հաշուեյարդարը կ՚ընէ երկու դարէ ի վեր։ Ու զարմանալիէն վեր բան է իրենց այժմեան գոհունակութիւնը, երբ հայ հալածելը կամ մորթելը իրենց յաջողութեանց բաժնին արձանագրած ատեն, այդքան աւելորդ մեծամտութիւն կը դնեն։ Թող աչքէ չհեռացնեն իրենց կայսրութեան հնօրեայ սահմանները ու դադրին մեզ նախատելէ։ Մա՛նաւանդ ցոյց տան մեզի մարդեր, որոնք իմաստի ու հոգիի անկորուստ քանդակներ կը հանեն ցեխէն ու քարէն ու կը կախեն զանոնք իբր հրեղէն պատգամ, գալիքներուն դիմաց, կրակէ սիւներով առաջնորդելու համար կեանքը՝ իր անյայտ խորութիւններուն։ Ի՞նչ է մնացած Թեմուրներու կայսրութենէն, էջ մը սեւ մեղքէ զատ։ Ո՞ւր՝ սանկ ձեւիկ մը, կառոյց մը, գոնէ էջ մը թռչող գեղեցկութեան մեծազօր այն բանակներէն, որոնց հետքերը աւազէ ելած, մարմար կոխկռտած, բայց աւլուած են ժամանակին թեւովը, որ կ՚առնէ աւազը, բայց կը ձգէ խիճը [100], կոպիճը։ Թուրքերը բանաստեղծ չունին, որպէսզի մեզի տային վայելքը սա զաղփաղփուն բաները իրենք քերթողութեան մէջ փնտռելու։ Հինգ դար ահարկու ճակատամարտներ յարդարեցին ու չունին պատմիչ մը, որ այդ գուպարներու դիւցազնութիւնը արուեստին տանէր։ Զինուորներ են։ Ու այս ասպարէզը լրումն է անոնց իմաստութեան։

 

Առայժմ պէտք է տաշտաթաղել միւս առաքինութիւնները ու սպասել այդ ժողովուրդէն, որ ծնի մարդը, այսինքն՝ գոնէ ա՛ն, որ կը հանդուրժէ ուրիշը ոչ իբր գերի (ինչպէս ըրին իրենց նախնիքները իրենց հաշիւներով, երբ մահէն ազատելու համար իսլամանալը արգիլեցին պարտուածներուն եւ ընտրովի առին իրենց մէջ իրենց յարմար դատած տարրերը), կ՚ընդունի ապրելու իրաւունքը իրմէն դուրս ուրիշներու։ Երբ մեր ժողովուրդը կ՚ոչնչացնէին, չգտնուեցաւ մէկ հատիկ մարդ, որ խռովէր իր խղճմտանքէն։ Ամբոխային հոգեբանութիւնը չի բացատրեր սա սառնութիւնը։ Ու զայն հասկնալու համար, պէտք է իջնալ մեզի անծանօթ, դժուար, արդի մշակոյթին հետ ա՛լ [101] անհաշտ հոգեկանութիւններու [102] ։ Կը կարծեմ, թէ պէտք է իջնալ աւելի վար, քան միջին դարը։

 

Պէտք է սպասել, որ այդ ժողովուրդէն ծնի մարդը, որ խաբեբայութիւնը, աւարառութիւնը, դաւը, անգթութիւնը չվերածէ շրջուած առաքինութեան, քաղաքային հասունութեան եւ իմաստութեան, ու քիչիկ մըն ալ ամչնայ, աշխարհին դէմ, իր սո՛ւտը՝ եօթնարփեան ճշմարտութեան մը պէս սրբագրած պոռալու։ Հայուն լուն ուղտէն խոշոր տեսնող խմբագիրը (որ երկու մաքսանենգի հիւղակները Հայաստան, առնուազն Հայկեան օճախ չի վարանիր հրապարակելէ եւ հաւարի կու տայ տաճկութիւնը Պոլսէն մինչեւ Սմրղանտ) խտացեալ նմոյշ մըն է անշուշտ ու ամէնէն փոքրը։ Մենք մինչեւ հիմա ուրիշ կերպ չճանչցանք անոնց էն բարձր մտաւորականները, որոնք Համիտէն մինչեւ հիմա, փոքրագոյն առիթն իսկ չփախցուցին, իրենց ներքինը մերկելու, պզտիկ կիրքի մը առջին, թօթափելով իրենց՝ շպարը (արեւմտեա՜ն), վերադառնալու համար տափաստանեան գազանին։

 

ԺԱ.

 

Դպրոցը քիչ անգամ ուրիշ բան կ՛ընէ, քան ինչ որ մեր խուլ բնազդները    --նոր բառով մը՝ մեր անգիտակից աշխարհը--  կ՚ուզեն իրմէ։ Այդ էր պատճառը գուցէ, որ Սիւլէյման էֆէնտին դպրոցը չէր տեսներ ուրիշ բան, քան ցեղին թաքուն պահանջները։ Ու, հակասելով ինքը իրեն, չէր հերքեր Ասիան, ուրկէ կու գայ այդ ցեղը ամբողջութեամբ, ու օտար է Եւրոպային։ Դիտուած է, որ նուաճողները կ՚ազդուին որոշ չափով նուաճուածներէն։ Թուրքը բացառութիւն պիտի ըլլար, երբ երեւոյթին մօտենայինք քաղաքակրթական տախտակներով ու զանց ընէինք նկատի առնել ստացման ուրիշ կերպ մը, որ անոնց նուաճած երկիրներէն անցած է իրենց։ Փոքր Ասիան քանի հազարամեակ է, որ, Կովկասի նման, ազգերու խառնարան կ՚անուանուի։ Ատոր ամենամօտիկ մարմնառութիւնը բիւզանդականն է։ Ասկէ՞, արդեօք, սուտին ու նենգութեան մէջ գիշախանձ յաջողակութիւնը, որ Ստորին Կայսրութեան յատկանիշ կազմեց ու մեր ցեղին մեծագոյն պատուհասը մնաց։ … Այդ դպրոցը չէր հերքեր նաեւ Ափրիկէն, ուրկէ կը շարունակէր ստանալ հոգեկան իր բարեխառնութիւնը։ Արաբիան Ափրիկէէն զատող ջուրի շերտը բարակ է շատ։

 

Քսաներորդ դարու սկիզբը, Գերմանիա եւ Անգլիա սպաներ ղրկող ոգին, խորքին մէջ խոր ատելութեամբ մը, վառօդալից ռումբի մը նման էր, այդ Եւրոպային դէմ։ Կը ծածկէին ասիկա յաջողակ ծպտումներով, ու իրենց հիացումը կը խորացնէին Ճափոնի վրայ՝ իրենք զիրենք Մերձաւոր Արեւելքի գերագոյն մշակոյթը ներկայացնելով արաբներու, քիւրտերու եւ թաթարներու նախնական ու գերի զանգուածներուն։ Ատելով կ՚ատէին այդ Եւրոպային ամէն ինչը, բայց կը կեղծէին անոր զէնքերը, ու չէին մարսած դառնութիւնը այդ Եւրոպայէն պարտուելուն։

 

Փոխարէն՝ հոգիները լայնօրէն բաց էին դէպի Ասիան։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ բռնութեամբ, ուժով շահուած դրամին ու վայելքին։ Ու բաց՝ անոր ընդոծին միւս ալ առաքինութիւններուն։ Քսութիւնը, խառնակչութիւնը, դէմքը խնամելը, սողոսկումը, իգացումը բառեր չէին այն ատեն, վերացեալ ու ցանցառ, այլ՝ անհրաժեշտ, դասական ճշմարտութիւններ, ստուերի մէջ ձգող միւս պարտիքները, անո՛նք՝ որոնք ա՛լ անօգուտ տուրքեր, այսինքն՝ ջանքն ու ձգտումը, նուիրուն ու անխառն, լայն, խոր հետաքրքրութիւնը, երիտասարդութեան մը կազմումին պարտադիր խանդավառութիւնը, հուրքը, սլացքը կ՚ընէին հնօրեայ կամ ռոմանթիք արժէքներ, զսպանակէն կոտրտած ու անկարո՜ղ քայլ մը վեր հանելու իրենց սպասարկուները։ Ընդհակառակն, զանոնք զգետնող։ Իմաստէ, հոգիէ [103] անմասն ուժին ճակատագիրն է փճանալ։

 

Ոչ ոք, որ զբաղէր հոգեկանին իւրատիպ արժէքովը։ Ու աւելի տարօրինակը՝ ոչ ոք, մեծերէն, վարիչներէն, սորվեցնողներէն, որ ընդունէր նման բանի մը գոյութիւնը։ Ամէնէն կարճ ակնարկն իսկ բաւ էր ատոր լրիւ համոզումը ունենալու։ Յաջողութեան տախտակները կը գնուէին միսով։ Երբ տղաքը կը զրկենք իմաստին հուրքէն, երբ անոնց մէջ չենք բանար աղբիւրը մեծ ու խորունկ յոյզերուն, մեր զանցումովը, արձակած կ՚ըլլանք անոնց մէջ արիւնին հրդեհը: Այդ էր պատճառը, որ վերադառնար մօտիկ անցեալը, սա տղոց երակներուն։ Ինչ որ դար մը առաջ անոնց պապերը լարած էր, արիւնկզակ ու անողոք, նուաճուած երկիրներու պատմութեան [104] վրայ, դար մը յետոյ կը ծառանար կրկին, բայց այս անգամ իրենց վրայ, նոյն երակներէն։

 

Ու տեսարան կու գային արիւնով ողողուած վայրագ կրաւորութիւններ, ճշմարիտ մոլուցքի մը լրիւ յիմարութեամբը, նման դաշոյնով կերոնուած հարսնիքներու, սեռային այն սանձարձակութեամբ, որով այդ տղաքը կը շնանային, ամէն տեղ, գոցուած ուրիշ ամէն բաղձանքի։ Ու ինչ որ անոնց պապերուն մօտ եղած էր հաստ ու խոզային ախորժակ, փաթթոցաւոր մեղք, անոնց զաւկըներուն մօտ կը հինայուէր քաղքենի շպարով մը։ Անշուշտ դէպի պարսիկ իշապաններու գրաստային ճաշակը երկար է [105] ճամբան։

 

… Պարմաններ՝ նրբենի, հոտած [106], հովի պէս քաղցր մայրերու ամբողջ շամբշանքը զետեղած իրենց մատաղ մարմիններուն վրայ, աղջկան ձայնին մէջ յամառիլ ձգտող մեղմութեամբ մը հագագի, օրական երկու անգամ ածիլելով անխնայ առաջին ստուերայնումը, ստեւաւորումը իրենց երեսին։ Որոնք հոգի կու տային, դիմանալու համար տարածութեան [107] անդարձ գարունքին վրայ։ Ծոցերնին հայելի, որուն դիմելը իրկուն–առտու, նուիրական պարտականութիւն, այնքան՝ որ դասերու պահուն իսկ միջոց կը ստեղծէին իրենց արդուզարդը ստուգելու։ Բոյրի սրուակներ, զգոյշ՝ որքան բարակ իրենց հոտերովը, որոնք չեն ախորժիր շեշտուելէն ու կը դեգերին մարմիններուն շուրջը, ուշացած, խուլ, բայց տարօրէն իրաւ, հրաւէրի պէս զգլխիչ ու յիմար։ Անոնք, իրենց մազերուն խազը բանալու համար՝ կը վատնէին սիրտ, խնամք ու ժամանակ շա՛տ աւելի, քան դասերու պատրաստութեան։ Ամէնն ալ՝ կոտրտուելու, կարմրելու, բայց չամչնալու ճարտար գիտութեամբ։ Ու խումբէ խումբ կռիւները, գրեթէ իրական ճակատամարտները, այս ու այն սիրականին ստացումին համար։ Ու արիւնը, որ կը վազէր երբեմն–երբեմն, այդ միութիւնները նուիրագործող։ Պայրըն տեղ մը կը գրէ. «Մեր բոլոր բարեկամութիւնները passionներ եղան, դպրոցին մէջ» ։

 

Ու աւելի անդին, քան սա իգացումն, - երկրաքարշ պղծութիւնը, զայն փնտռելու, պապակելու ռնգագալար ցայտքը, որուն մէջ համեմօծուած, այդ տղաքը տառապագին զայրոյթով մը կը դիմաւորէին հասունութեան, առնութեան առաջին նիշերը, փոխուելու վրայ ձայնը, կարծրացող ու այրուող մորթը, ստեւը, որ կ՚ուրուանայ եւ միսը, որ առաձիգ խմոր մը կը դառնայ, քիչիկ մը աղի, բոլորովին տարբեր մանկական թերխաշ մեղմութենէն։ Ու կը դիմէին հնարքներու, պահելու համար գոնէ կնիքը, հովը, արտայայտութիւնը խառնակեաց պարմանութեան։ Կը փորձէին հերթափ օծանելիքներ պարսիկ ատտէթ ներէն ու դպրոցին ինքնին գարշաբոյր բաղնիքը կը հոտեցնէին անոնցմով աստիճան մը աւելի։ Կային՝ որ, քաղաքաբնակ ցերեկեաններ, մասնաւոր սպասարկութիւն էին հաստատած իրենց այտերը կաթով լուալու։ Ինչպէս կը պարզուի սա յեղումով, մարմինը ծախելը հարազատ չի տար պատկերը սա վիճակներուն։

 

Ու տարօրինա՛կը։ Պատանութեան մէջ սա արատաւոր բարքը [108] աւելի սրտաբեկիչ էր երիտասարդութեան ատեն ստեղծած կշիռով։ Այդ կնիքը շնորհալի, յաջող սկիզբ մըն էր դասակարգին համար։ Ծունկը գետինն եկածներուն հասուն տարիքները լիառատ վարձատրութեամբ մը կը փակէին շշուկները, մաքրելով աղտերն ու կործանումները։ Անշուշտ քիչ տխուր բան մը չէ ասիկա։ Բայց ինչ որ խորապէս ընդվզեցուցիչ էր, այդ ամէնէն վերջը, դժուարութիւնն էր, ձախորդութիւնը, որով կը պարուրուէին սկզբնական քայլերը դասակարգէն դուրս եղկելիներուն։ Ասոնք դատապարտուած էին բազմադրուագ լքումին։ Ոչ մէկ պաշտօն անոնց տրամադրուէր պիտի։ Արժանիք, կարողութիւն, նոյնիսկ տաղանդ չարժեցին կուտ, երբ իրենց դէմը ունեցան մոյնք ու առաձիգ, զսպանակաւոր մէջք։

 

Տասը տարին, նոյնիսկ երբեմն ասոր կէսը լիուլի կը բաւէին, որպէսզի երէկուան իգացողէն փայլուն հազարապետ մը կամ շատ ազդեցիկ գայմագամ մը ձեւակերտուէր։ Ու ասկէ անդին ալ, դէպի աւելի պատասխանատու դիրքեր, ճամբան դիւր էր ծունկերու ոլորքէն։ 

 

Ինչ որ կը զանազանէր սա պլշկումը թուրքերուն միւս ազգային մեղքերէն, ընդհանրականութիւնն էր անոր։

 

Բարքերու սա տախտակներուն վրայ գուցէ ծանրացայ աւելի քան վէպին արտօնածը։ Գուցէ չափազանցուած կը թուին անոնք։ Բայց մեծ բռնակալութեանց նկարագիրն է ատիկա։ Մնաց, որ պատմութիւնը շատ ունի արձանագրած անոնցմէ։ Սոկրատի դար։ Տիբերիոսի դար։ Համիտի դար։ Օր մը, բարքեր քրոնիկող մը սխալ պիտի չընէր, եթէ փորձուէր դասել Ղազի Ապտիւլ Համիտ Խանը Սանիին դարը, անփոխարինելի ու ամենազօր այդ ծնրադրութեան կենդանակերպէն։

 

Ամբողջակա՞ն, սեռէն ու սեռին սա զառածումը։

 

Դպրոց ու զօրանոց գլխաւոր վառարանները եղան պաշտամունքին։ Բայց գեղը, մա՛նաւանդ քաղաքամերձը, մնաց ժուժկալ։ Ու հաւատարիմ՝ իր աւանդութեանց։ Մինչեւ զօրանոց չուելու օրը գեղացի պատանին պոռնիկ կը խաղցնէր։

 

Սիւլէյման էֆէնտի՞ն։

 

-- Աւարտեց անիկա իր դպրոցը, մաքուր՝ ինչպէս մտած էր հոն։ Ու ելաւ դուրս, քակուած՝ հաւատքէն ու հոգիէն։

 

ԺԲ.

 

Հրաշք մը չէր այս պատահարը։

 

Անոր առաջին պահպանա՛կը, մոյնքին բացառիկ ջնարակը, հակառակ իր քնքշութեան բոլորովին զերծ էգ ու թոյլ այն յարդարանքէն, որով վարշամակուած կը պտտին ապականած պայազատները, հայրական գուրգուրանքէն տարօրէն շփացած ու մայրական աղապատանքէն գրեթէ աղջիկ դարձած։ Սիւլէյման էֆէնտին խիզախ ու պինդ էր ձայնէն՝ ինչպէս մարմինէն։

 

Ծովը, բաց օդը, տառապանքը, պալատին յուզումնայեղց մթնոլորտը անոր գիծերուն դրած էին խիստ շեշտ մը ու աղի առոյգութիւն մը։ Աչքերուն մէջ չկեցող իր նայուածքը  --երբ մենք կ՚ապրինք թաթին տակը անճողոպրելի դժբախտութեան մը, կարծես ճարտարապետութիւնը կ՚առնենք մեզ պարագրկող աղէտին ու կը հագնինք զայն անփոփոխ հարազատութեամբ, միշտ մնալով այդ կնիքին տակ ու ցոյց կու տանք մեր կերպը, ատկէ դուրս ուրիշը չկրնալ ըլլալով--   բացակայ կ՚ընէր անոր անձը ինքիրմէն։ Աղջիկներու մօտ տարօրէն յանկուցիչ սա այլուրութիւնը մանչերու գիծով երկիւղալի բան մը կը դառնայ։ Մասնայատուկ սա ինքնութիւնն էր, որ անմատոյց ըրաւ անոր մարմինը ուրիշներու ցանկութեան։ Անոր մօտենալու համար խոտոր էր ճամբան։

 

Այս կարեւոր հաստատումէն դուրս, գուցէ դեռ ըլլայ պէտք խորհիլ ուրիշ ալ ազդակներու։ Անոր հօրը խենէշութիւնները, իրենց ուժգնութեան ու բարձրակոհակ թափին մէջ, թերեւս ատեն չէին ճարած զաւկին երակներուն մէջ փոխադրուելու։ Թերեւս պաշտպանուած էր անիկա հրաշալի իր մօրմէն, որ մահուան սպառնալիքով ծառացեր էր անոր անզգամ հօրը դէմ ու պալատը ամրօրէն փակեր մեղքերու մեղքին, տղան պաշտպանելու իր կատաղութեան մէջ [109] զոհելով ինքզինքը, աչքը կոյր ընելով ուրիշ ամէն ցոփութեան վրայ, բայց կիներու մարզէն։ Իր ողջուցը, անիկա չմտցուց պալատին դուռներէն երկակենցաղ արարածը, քեաթիպ [110] էֆէնտին, սանկ տասնհինգ տասնվեց, որ կը խաղայ երկու չուանի վրայ, ծառայելով տանուտէրին ախորժակներուն ու նոյն ատեն իր մոլութիւններուն։ Տեսակին դէմ տանտիրուհիին սա հսկայ ատելութիւնը առանձնացնող [111] մթնոլորտ մըն էր տղուն նորաբաց հոգիին շուրջը, այդ ահաւոր բնակարանին մէջ, որ դպրոցէն անմիջապէս առաջ, հարազատ դժոխքի վերածեր էր անոր երկրորդ մանկութիւնն ու անդրանիկ պարմանութիւնը՝ զայն բռնադրելով ամէնէն տրտում, անքաւելի զրկանքին, - տունէն, ազատութենէն տարագրումին, խրելու համար գիշերօթ ու այլապէս նեխած կենցաղի։ Չունինք աւելի թանկ ու սրտառուչ կտոր մը մեր կեանքէն, քան յիշատակը մեր այդ տարիներուն, որոնց իմաստները քաշուած են [112] մեր հոգիին պատերուն, անջինջ գիրերով։ Կը մոռցուին թերեւս հարստութիւնը, անոր կապուած վայելքներուն պսակները, ու առաջին հպարտութիւնները գերդաստանեան փառքերուն, երբ աւելի ետքը մեր նաւը խրի ճախճախուտին կամ բաց ծովն ի վար հեռանայ արշաւասոյր։ Գիտեմ, թէ այլագունած ալ կ՚ըլլան այդ տարիները, երբ զրկանքին, աղքատութեան խոր աղջուրովն են ծծուած։ Անգամ մը սակայն ազատելէ յետոյ այդ խաւարումէն, կը բիւրեղանան անքակտելի գեղեցկութեամբ մը ու մեզի կ՚այցելեն մեր վիշտին՝ ինչպէս հաճոյքին զուգահետ։ Ու կը դիմանայ մա՛նաւանդ այն միւս վիճակն ալ, թեթեւ թուացող, բայց տարօրէն ծփանուտ կենսաշերտը, տեսիլքը, ըսեմ՝ հրաշքը, զոր եղած ենք ամէնքս այդ տարիներուն, իւրաքանչիւրս մեր ձեւովը։ Այնքան սերտ ու խիտ է զայն լեցնող կենսահիւթը, որ մեր բոլոր շրջումներուն, խարխափումներուն կը դիմանայ, ու այդ ամէնուն աւերակոյտին վրայ    -գտէք ժամանակին դիակին համար աւելի յարմար տարազ մը--    կը պլպլայ անմեռ կանթեղի մը նման։ Արուեստը լայնօրէն կը շահագործէ այդ գօտիին զգայնութիւնները։

 

Ու պէտք է ըսել.

 

– Անիկա չսիրուեցաւ, բացի մօրմէն, ոչ ոքէ։ Դպրոցի ընկերներէն՝ ծանօթ պատճառներով։ Կնոջմէն՝ զոր սպաններ էր։ հօրմէն՝ որուն համար կ՚ամչնար, վեց տարեկանին իսկ։ Արիւնը    --իր թափածը--   անոր վերադարձուց կեանքէն իր գերագոյն պահանջը։ Սէ՜ր։ Զոր պիտի ճանչնար բանտի իր բախտակիցներէն։ Այսպէս կը գրուի տրամը կարգ մը ճակատագիրներու։

 

Ու չսիրեց։

 

Ու տարադէպ ճշդութի՜ւնը աշխարհին կարգ մը օրէնքներուն, հոգիին գաւառներէն ալ ներս։ Նմաններու վանողութիւնը ու աննմաններու ձգողութիւնը իրարու հանդէպ։ Սիւլէյման էֆէնտիին պապա՜կը այդ զգացումին ետեւէն։ Սէ՜ր։ Այս զգայարանքը թերեւս բնութեան ա՛լ [113] մոռցուած գաղտնիքն է մեր մէջ. թերեւս անհուն հեռաւորութիւններէ մեզի մնացած հրիտակ մը, մեր մէջ զօրեղ կերպով տեղաւորուած, գոյութեան մէկ դարաշրջանին, երբ մէկ մարմնի մէջ սեռային գործարանները ամբողջ կը կրէինք մեր անձին վրայ ու տեղի չէր ունեցած սեռերու բաժանումը։ Ո՜վ գիտէ։

 

Սիրոյ աստուածը խորտակուած էր այդ տղուն մէջ, դեռ չզատուած մօրը ծոցէն։ Ու մռայլ էր անիկա, ժպտելու անհուն կարօտէ մը տանջահար, ու անդամալոյծ՝ սիրոյ իր տենդէն։ Գարշանքը, տեւական մթնոլորտ, կը տպաւորէ մեր հոգին, որ կը կորսնցնէ բացուելու իր ուժերը։ Անոր հոգիին գօսացումին մէջ սա մնայուն զգուշաւորութիւնն ալ կ՚արժէր վեր առնել։

 

Ա՛ն՝ որ կեանքէն կ՚ուրացուի, պիտի տրուի երազին (կը զեղչեմ մահը)։

 

Ա՛ն՝ որ երազէն կ՚արհամարհուի, պիտի հրուի գիրքերուն [114] (երբ կարդալ գիտէ ու չի վախնար մահէն)։

 

Ա՛ն՝ որ գիրքերէն ալ կ՚ըլլայ յուսախաբ, պիտի դառնայ աշխարհին, շրջուած կատաղութեամբ։

 

Գիրքերը անշուշտ իրենց բարիքը չեն սակարկեր, ինչպէս չեն ալ ներկեր չարիքը, որ կը քնանայ իրենց էջերու վանդակին։ Անոնք երբեմն չեն ալ հարցներ տարիքը, ազգութիւնը, հոգեվիճակը զիրենք ձեռնողին։ Ու խելօք բան է նմանցնել զանոնք ամրոցներու, ուր պիտի քաշուինք, մահուան սպասելու, երբ պարտուած ենք։

 

Ա՞յս էր պատճառը, որ կարդաց անիկա ագահաբար։ Ուսուցիչներէն իր չսորվածը [115] գտաւ անիկա թուղթերէն ու գտաւ միս-մինակ, առանց անհանգիստ ըլլալու ընկերներուն մտահոգութիւններէն։ Պաշտօն մը չէր հետապնդեր։ Կ՚ատէր ռեժիմը, որպէսզի անոր սպասարկութեան ցանկութիւնը ներէր իրեն։ Ու ինքզինքը կը խարսխէր գիրքերու մեծ կայսրութեան մէջ, օտարանալով իր անձէն անգամ։ Դասե՞րը։ Բայց խաղալիք էին քննութիւնները։ Անշուշտ, գաւառական քաղաքի մը մէջ, դպրոցական գրադարան մը, առանց եւրոպական լեզուի մը, չի կրնար կատարել ձերբազատումը ուղեղի մը։ Ատկէ զատ՝ գրաքննութիւնը կը հսկէր բոլոր մատենադարաններուն։ Ու թուրքերը նոր կը մօտենային գիրքին։ Ստոյգ է, որ սորվելու տենչը կը նմանի իրական կրակին, որ կը մաքրէ այրած ատենն իսկ։ Ու տղոց «մեղքը շինել»ը վարկպարազի բացատրութիւն մը չէ, հակառակ իր վրայ կատարուած մեծ շահադիտութեան։ Ո՛չ գիտական էր անոր խառնուածքը, ոչ ալ գրական։ Տառապանքի եւ պժգանքի մեծ ջուրերը կործանած էին անոր մտքէն գատրո ները անշահաբեր հետաքրքրութեանց, որոնք գիտական ըմբռնողութեան մը նախապայմանը կը կազմեն։ Ու անհուն կեղծիքը, որ թուրք բանաստեղծութիւնը կ՚ողողէր, մա՛նաւանդ դասական դարձածներուն մէջ, երբ տղաքը իրենց «Աստուծոյ շուք» վեհապետին փառքն ու տարփողը կը սորվէին գոց ու քիչ մըն ալ աղօթք, զայն ըրած էր խորապէս յոռետես այդ «սուտին իշխաններուն» դէմ։ Բա՞ց։ Պատմական գիրքերուն սահմանափակ հորիզոնը։ Խորացաւ այդ գիրքերուն մէջը, անշուշտ շրջանին յայտարարած ճամբաներով ու ամրացուց իր անհաւասար, հակամարտ յուզումներէ կոծուած անձնաւորութիւնը։ Դիւանագիտութիւնը զբաղում մը չէ միայն, այլեւ՝ պսակում մը։ Պատմութիւնը՝ անոր նախապայմանը։ Ու մարդ մըն էր ան գրեթէ՝ պաշտօնապէս եւ իրաւապէս տէրը իր տիտղոսին, էֆէնտիին, շրջանաւարտի հանդէսին։

ԺԳ.

 

Նուրբ, իրաւ, արու, բարեկիրթ էֆէնտի մը։

 

Տխրաբոյր ու տարօրէն բարի, իր տարիքին հակասող խորութեամբ։ Ու լրջութեամբ մը, որ աչքի զարկաւ ու տպաւորեց սուտակասպաս շքահոյլը աւագորեարին։ Մարդիկ իր հօրմէն ամօթը կարծեցին ճանչնալ սա վերապահ բեկումին մէջ ու եղան կարեկցուն։ Պատմական ուսումներէ իր բացառիկ ընդունակութիւնը զինքը արժանացուց համախումբ ծափերու։ Կուսակալը յիշեց անոր ջանասիրութիւնը եւ «սիրելի վեհապետին» արժանաւոր ծառայականութեան մը պահանջները լրացնող անոր ուսումը, զոր կը պարտէր անշուշտ «աննման, անստգիւտ», «ուսման եւ քաղաքականութեան վերջին գագաթը ներկայացնող» փատիշահին...

 

Նոյն օրն իսկ կը մեկնէր, մինակ, դէպի իրենց պալատը։

 

Ուրախ էր անիկա սա առանձնութեան համար։ Գիշերօթիկ տղոց հայրերը, մայրերը, քիչիկ մը մօտիկ ազգականները հանդէսէն յետոյ սրտագին կը համբուրէին իրենց էֆէնտիները եւ փախաւ անիկա արագ, այդ տեսարանէն։ Առտուն իր գոյքերը սնտուկով ղրկած էր խան մը, պատուիրելով կառապանին հոն սպասել իրեն։

 

Անցաւ պալատին (կուսակալական) առջեւէն, առանց չորս դին նայելու ու առաւ խճուղին, որ ուղղաձիգ կը գծուի դէպի հիւսիս։ … Երբ բարձրացաւ հօրը կառքը ու թաղուեցաւ այն անկիւնը, ուր սովոր էր ունենալ մայրը, փղձկեցաւ անիկա։ Մօրը մահը նո՜ր կը յուզէր զինքը։ Առտուն, անիկա կառքը պարապ գտնելով՝ չէր հարցուցած հօրը բացակայութեան պատճառը։ Ու կառապանը, քաջածանօթ այդ պալատին մասնակի հանգամանքներուն, զգուշացեր էր անոր բացուելէ։

 

Կառքը կը քալէր։ Ուղիղ ճամբու երկու եզրերուն պալատաձեւ բնակարաններ, բոլորին ալ պատուհանները ամրավանդակ։ Գեղեցիկ շէնքերու այդ շարանը կը կտրտուէր համեստ ու հարիւրամեայ, ցածկեկ խշտիներու կէսերով [116], որոնք կը պահէին իրենց հնօրեայ նկարագիրը, հակառակ թաղապետութեան սպառնալիքին։ Այդ խշտիներուն տէրերը անշուշտ կայսերական պալատին մէկ ազդեցութիւնը ունէին իրենց կռնակին, այդպէս դիմադրելու համար կառավարական որոշումներու։ Երբեմն մզկիթի մը կամարը կը նստէր, խոնարհ, բարձր, բազմայարկ բնակարաններուն մէջ խղդուած, բայց պահելով իր պարոյրը։ Հետզհետէ շուկան նուազեցաւ։ Սօսիներ։ Բացօթեայ սրճարաններ։ Ու մեծ գերեզմանատունը, զոր կը ճեղքէր ուղին մէջտեղէն    --մեծ կուսակալի մը քաջագործ ձեռնարկ--    խաղախորդարանի բոյներ [117] ։ Բրտանոցներ [118] ։ Թթենիի պարտէզներ։ Ճամբան կը մտնէր Պրուսայի համբաւաւոր դաշտը։

 

Անիկա կեցուց կառքը։

 

Իջաւ հնօրեայ սօսիին տակ կայլակող աղբիւրին, ուրկէ, ըստ աւանդութեան, ջուր էր խմած բերդաքաղաքի  --Պրուսայի բիւզանդական պարիսպները իբր բեկոր կը պառկին հին քաղաքին շրջապատովը--    պարման իշխանուհին, երբ հրապուրուած սուլթանի մը աչքերէն, կը ձգէր բերդը, փախչելու համար երիտասարդ քաջորդիին ետեւէն։ Պատմութիւնը յաճախանքն է անոնց, որ ներկայէն կը տառապին։

 

Նկարագեղ տեսարանին խորքը, սօսիին երկիւղած սօսափին մէջէն բուսած էր անշուշտ պատկերը այդ իշխանուհիին, զոր անոր պատանութիւնը ըրեր էր տարօրէն հրապուրիչ իբրեւ հեքիաթ, զոր կը կարդար իր առանձնութեան մէջ։ Ու չէր անդրադառնար, որ սա դրուագը, հաւանաբար այդ դարերուն այնքան ընթացիկ առեւանգումը կամ բռնաբարումը ոսկեզօծող [119] հեքիաթ մըն էր։ Անոր հոգին քսանամենի ու քիչիկ մը աւելի երիտասարդ, ջերմացաւ անոնց հուրքովը անծանօթ սարսուռէն։ Որքա՜ն [120] պիտի ուզէր ունենալ թուրք իշխանին ձին, անոր քամակին այդ նունուֆարի պէս գեղեցիկ կինը ու սլանա՜լ …

 

Դարձաւ քաղաքին։ Որ կը պառկէր մեծափառ ու ձիւնազգեստ լերան ոտքին։ Տուները՝ ա՛լ կորսնցուցած իրենց նկարագիրները։ Ու ատոնց խաժամուժին մէջէն մինարէները, պահող՝ երկինքը նիզակելու իրենց կեցուածքը։ Սուիններու այսքան առատ թիւ մը մէկէն տխրեցո՞ւց զինքը, թէ յիշեց կեանքը, որ այդ զանգուածէն ներս պիտի շարունակէր իր աղտերը, ատելութիւնները, սնոտիքը։ Իշխանուհինե՞ր։ … Կը փնտռէ՞ր, թէ կը փախչէր անոնցմէ։

 

Հեռուէն թեթեւ փոշի մը։ Ուրկէ վերջ ձիերու, բաց կաթնաթոյր ձիերու լծուած սեւ լանտօ մը։ Ամէն ճամբորդ անծանօթ մըն է եւ ունի ասոր ձգողութիւնը։ Սիւլէյման էֆէնտին մոռցաւ իր կառքը։

 

Լանտո ն մօտեցաւ, հանդարտ ու վեհափառ։ Ու կեցաւ ջուրին մօտիկ։

 

Կին մը, կիսալաչակ, հանեց գլուխը դռնակին պատուհանիկէն։ Դոնդողցած կաթ ըլլար, որուն վրայ աստուածային ածուխ մը յօնք ու աչքի պարոյր միայն ըլլար ձեւած ու այդքան։ Այդ աղեղներուն կտրուածքը կը շեշտէր պայծառութիւնը անոր ճակտին։ Տեսա՞ւ անիկա սպասող երիտասարդին մտազբաղ, հեռազգած խռովքը, թէ կարմրեցաւ, թեթեւ ժպիտէն, ինչպէս է ընել սովորութիւնը երբեմն կիներուն։ Տարի՞ք։ Դի՞րք։ Կի՞ն։ Աղջի՞կ։ Նամէհրամը [121] թուրք կինը կ՚ընէ անճանաչելի։ Կառքէն ցատկեց սեւ երիտասարդ մը։ Լեցուց շողշողուն գաւաթը ջուրէն ու սպառնացայտ նայուածքով մը դէպի Սիւլէյման էֆէնտին՝ երկարեց զայն տիկինին։

 

Կառքին շքեղութիւնը, ձիերու անսովոր գեղեցկութիւնը, լաչակին ճաշակը, բայց մա՛նաւանդ դէմքին բաց մասէն բխող խռովքը հազուադէպ բաներ էին։ Անիկա չունէր մտքին մէջ կտոր մը երես, որմէ այդքան խորունկ յուզում անցած ըլլար իրեն։ Աւելի՛ն. պաշտօնական՝ կառապանին համազգեստը։

 

Անիկա հազիւ ամփոփեց մտածելու իր կարողութիւնը ու կրցաւ մտովի հարցնել.

 

-- Իշխանուհի՞ մը։

 

Ո՜վ գիտէ [122] ։

 

Յիշեց, յանկարծ, քաղաք ջերմուկի իջած, Պոլսէն, արքունի պալատէն՝ տիկիններուն գոյութիւնը։ Ու վախցաւ, անակնկալօրէն դողալով։ Անոր մտքին այցելած էր նոր օրերու հեքիաթը, որուն համեմատ, այդ լանտո ներու մէջէն կիներ, իշխանուհիներ, իրենց համակրանքը արթնցնող տղաքը կ՚առնէին դէպի իրենց պալատը, ուր այդ տարաբախտ տղաքը կը քաւէին իրենց ստեղծած հրապոյրը, իշխանուհիներուն ծոցէն դէպի նկուղ առաջնորդուելով ու խեղդամահ կորսուելով, գիշերուան վայելքին փոխարէն։

 

Դռնակը փակուեցաւ։ Մեղմ ու անծանօթ անուշահոտութիւն մը դպաւ ու անցաւ Սիւլէյման էֆէնտիին, երբ կառքը քալեց դէպի առաջ։ Իշխանուհին չէր նայած ետին։

 

Օրը մօտ էր իր վախճանին։

 

Հազարումէկ յոյզերէ, միտքերէ, փափաքներէ ու վախերէ փոխն ի փոխ այցուած՝ երիտասարդը գրեթէ լալով ելաւ իր կառքը ու հրամայեց կառապանին քշել արագ ու երգել տխուր մեղեդի մը, որուն հանդէպ անիկա եղեր էր տկար։ Բաժանումի ողբ մըն էր, ուր օտարութեան մեկնող երիտասարդը կը պաղատէր ճամբուն քիչիկ մըն ալ բարի ըլլալ ու թոյլ տալ իրեն տեսնելու հասակները իր սիրելիներուն։ Կառապանը բացաւ իր բերանը, ու կառքին միօրինակ աղմուկին մէջ, այդ երգը տեսակ մը օրօր էր անոր ալեկոծ հոգիին, որ հիմա գրաւուած էր հօրմով, մէկը Սուլթան Համիտին ստեղծած պէյերէն, առասպելական արկածներու ասպետ, երկու-երեք դար առաջուան խմորէն։ Որուն նմանները, շատ ցանցառ՝ Արեւմտեան Անատոլուի մէջ, այն օրերուն հանդիպելի էին քրտական եւ արաբական ցեղախումբերու շրջանակին։

 

Սա վերադարձը անոր հոգիին վրայ կ՚արձակէր կրկին հին հրդեհը, քանի մը պատիկ աւելի ուժով, քան մաղմաղը, ուրկէ խորովուեր էր անոր պատանութիւնը։ Կեանքը տղոց համար խաղ է կ՛ըսեն։ Անիկա տանելի է նոյն ատեն, ցամաք հացին կամ օրական ծեծին գնովն ալ։ Երիտասարդները այդ առեղծուածը կը հանդուրժեն՝ սփինքսը   --կինը--   հարցաքննելով։ Ծերերը վրէժ կը լուծեն անկէ՝ իրենց աղտերն ու աւերակոյտը ժուռ ածելով ու կը յաւակնին արհամարհել ալ [123] անոր լծորդուած ու այնքան թանգ արժեւորուած յիմարութիւններ, այսինքն՝ ա՛լ գաւազաններու վստահուած իրենց ոտքերուն երբեմնի վարկը ու ակնոցներէ վռնտուած, բիժով թաղուած աչքերու հեռաւոր հրաշքը։ Մէկն ու միւսը հիմա շղթայուա՜ծ ծոցաւոր՝ արիւնով ու մուրով։ Այո՜։ Չեն հերքուիր այս բաները։ Բայց կեա՞նքը [124] ՝ նժարին մէջը պատանիին։ Հարցուցած ունի՞ք ձերը, ձեզի, երբ նոր մտեր էիք քսան։ Ու Սիւլէյման էֆէնտին կ՚երթար վերստին սկսելու այդ կեանքը հոնկէ` ուր ձգած էր։

 

Ու վտա՜նգը։ Կը պակսէր հիմա մայրը, որ արիւնին գնովը պաշտպաներ էր անոր հոգին իր հօրը հրէշութիւններուն դէմ։

 

Ատենը եկած է, որ մօտենանք այդ մարդուն, որ մեր վէպին հերոսին իրական ամբողջն է [125] ։ Անոր կեանքը պատմել՝ բաժնել չի նշանակեր այս վէպին գործողութիւնը։