Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Հայոց երթեւեկն թէ ' ի Վենետիկ եւ թէ Իտալիոյ ուրիշ քաղաքներ ` ի միջին եւ վերջին եւս դարս. գլխաւոր երկու բանի համար էր. վաճառականութեան եւ կրօնից: Այս ետքինիս վկայ են իրենց շատ անգամ յիշեալ Հոգետունք, կամ Վանք եւ Եկեղեցիք ` յայլեւայլ քաղաքս, ուր եւ է պատճառաւ եկած եւ բնակած ալ ըլլան: Ոմանց դիտումն պարզապէս բարեպաշտական եղած է, ուխտաւորութեամբ, այսինքն սրբազան եւ ուխտի տեղեաց գալ տեսնել, աղօթել: Գլխաւոր տեղին ` յայտ է թէ ի Հռովմ էր: Ս. Առաքելապետաց եկեղեցիքն: Ուխտից հետ ` զգօն կամ հետաքնին անձինք միացընէին աշխարհատեսութեան փափագն. այս այլ յատուկ բնաւորութիւն մէ եւ պէտք էր ըլլալ ` մեր ազգայնոց, որ ի մէջ ազգաց ` թէ ոչ առաջին աշխարհաշրջիկ  կամ աշխարհաքաղաքացի կրնան ըսուիլ. այլ ոչ եւ երկրորդ: Այս երկու դիտմունքն յորդորեր է Բարձր Հայոց արդէն ուխտաշատ Եզընկայ գաւառին մէկ ուխտատեղւոյ առաջնորդ եպիսկոպոսն: Մարտիրոս, երկար ժամանակ եւ երկար ճամբօրդութիւն ընել յԵւրոպա, 1491-7 տարիներու միջոց:

Ա. - Այս թուականներէն շատ տարիներ առաջ ( թերեւս 25 կամ 30), կու յիշուի նա ` նոյնպէս եպիսկոպոս կոչմամբ եւ « Սպասաւոր Ս. Լուսաւորչին Ս. Գերեզմանին ». երբ այն կողմերուն կասպատակէր Ճիհան - շահ ` Սեւախոյ Թուրքմանաց իշխողն, ( զոր յետոյ սպաննեց Ուզուն Հասան եւ միապետեց ), կողոպտելով ու գերելով զԴերջան. եւ զատ յայլոց ` Ամիրխեր անուամբ մէկու մ ' այլ երկու դստերքը գերի ըրաւ իր հեծելոց: Այս խեղճ հօր ` գթալով Եզընկայ վանորէից առաջնորդք եւ եպիսկոպոսք, վկայական գիր տուին, որ շրջի ողորմութիւն ժողովելու եւ փրկանքտալու զաւակացը. վկայագրողաց մէկն այլ էր Մարտիրոս, որ գուցէ այն ատենէն կու փափագէր յաջողագոյն դիտմամբ ճամբորդելու, եւ կատարեց փափագը ` վայելչապէս: Ըսել կուզեմ ` լաւ եւ ստոյգ դիտողութեամբք, եւ ոչ չափազանցէրէն կամ ի հարեւանցի, ինչպէս ոմանք ըրած են, եւ ի մասնաւորի Վենետիկը տեսողք եւ գրողք. որոյ եւ կամրջաց եւ եկեղեցեաց կանթեղաց եւ սպասուց բազմութեան վրայ զարմացած ` քանի մի հազար կըսեն փոխանակ հարիւրոց: Լսենք սա ինչ կըսէ կամ գրէ. « Ես Մարտիրոս, միայն անուամբ եպիսկոպոս, Երզընկայի, ի Ս. Կիրակոսու յանապատէն, ի Նորգիւղա գեղէն [1], ի վաղուց հետէ փափագէին ի Ս. գլխաւոր Առաքելոցն գերեզմանին տեսանելոյ. եւ յորժամ հասեալ ինձ անարժանս տեսեան նոցա, եւ հանապազ սիրտս փափագէին, բայց ումեք ոչ կարէի յայտնել զխորհուրդ սրտի իմում: ԹՃԼԸ (1490) հոկտ. ԻԹ. յելայ ես իմ վանացն, եւ եկայ մեղ ( մ ) աբար հասի ի յՍտամպօլ. եւ Աստուծոյ յաջողութեամբ գտեալ նաւ մի եւ մտի անդ: Վըրթանէս սարկաւագովն: Թվ. ՋԼԹ (1491): յուլիսի ԺԱ ի յՍտամպօլու ելաք, մտաք ի նաւ մի ֆրանգի. եւ հոկտ. Ա ելաք ի Վենէժ քաղաքն, որ է Վենետիք. մեծ եւ փառաւոր քաղաք. եւ ինքն է ի մէջ ծովու շինած. ՀԴՌ (74, 000) տուն է. եւ խիստ փառաւոր եւ հարուստ քաղաք է, եւ մեծ եկեղեցի կայ ի մէջ քաղաքին, որ ԺՌ (10, 000) մարդ կու մտնէ ի մէջն. խիստ զարդարած է ոսկով: Ս. Մարկոս յաւետարանչի եկեղեցին է. եւ երկու երգեհոն կայ ի մէջն. եւ երկու թեւաւոր առիւծ է շինած ի մէջն եւ այլ շատ եկեղեցիք կայ ի քաղաքն, շատ վանորայք կայ ի բոլոր քաղաքին. ամէն ` մէջ ծով է շինած: Եւ մեծ մաւիտան ( մէյտան, հրապարակ ) մի կայ առջեւ եկեղեցին Ս. Մարկոսի. ի դրանն շատ ի վեր չորս դեղին պղնձէ ձի մի շինած եւ կանգնեցուցած մեծ մեծ, եւ զմէկ ստքին ի վեր են կալեալ [2]: Եւ ի հարաւային կողմն ծովու դեհն ` հանց ծախողներն է ( փոքր հրապարակին մէջ ). եւ երկու մեծ սիւն է կանգնեցուցած. մէկին վրայ թեւաւոր առիւծ մի, մէկալին Ս. Գէորգ է կանգնել ( ըստ այլոց Թէոդորոս ): Եւ  թագաւորին դարպասին պարիսպն ամէնն յոսկւոյ զարդարած: Եւ այլ ազգի ազգի շատ բաներ, ո՞վ կարէ պատմել զքաղաքին զաղէկութիւն: Եւ կեցաք ԻԹ (29) օր: Եւ մտաք ի նաւն, եւ գնացաք ի ԺԳ (13) օրն յԱնգոնիայ. եւ անտի հասաք ի Ը (8) օրն աստուածապահ մեծն ի Հռոմ. եւ այլն: Չորս տարի թէ ' ծովով թէ ցամաքով Եւրոպիոյ ամէն կողմերը եւ Ափրիկէի եզերքն այլ պըտըտելով ` նորէն կու դառնայ Մարտիրոս ի Հռովմ, եւ դարձեալ ի նաւ մտնելով ` կաւարտէ գրուածը, յայտ է թէ ոչ եւ իր բազմաշրջիկ եւ հետաքննական ընթացքը:

[1]             Նորգիւղ իբր ժամ ու կէս հեռու է ի քաղաքէն, յարեւելակողմն. իսկ Ս. Կիրակոս Անապատն՝ աւելի քան երկու ժամ, յարեւմուտս հարաւակողման։

[2]             Ըստ աւանդութեան՝ Տիրիթ կամ Տրդատ թագաւոր Հայոց բերած էր այս ձիանքն ի Հռովմ։ Տես Բազմավէպ, ԽԸ, երես 312 ։