Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Է. ՆՈՐ ՅԱՐԸՆՉՈՒԹԻՒՆՔ ՀԱՅ - ՎԵՆԵՏԱՑ

  Երբ  Լեւոն Գ նոր Պարգեւագրաւ ` Հայոց ու Վենետաց մէջ հաշտութիւնն եւ մտերմութիւնը վերահաստատեց, իսկոյն Հասարակապետութիւնն որոշեց ընծաներ ղրկել առ թագաւորն եւ առ պարոն Օշին, որ յետ Հեթմոյ ` նախապատիւ համարուած էր արքային հօրեղբարց մէջ, մինչ Հեթում միանձնական կեանքով հրաժարած էր ի փառաց եւ յընծայից. վճիռն կու սահմանէր, որ եթէ ընծայից ծախքըն ձրիատուր չըլլայ, կէս առ հարիւր սակէն հայթհայթի. գէթ այսպէս հասկընամ վճռոյն խօսքը: Սակայն շուտով լուր հասաւ ` Հայոց մատաղահասակ թագաւորին աղիտալի սպանման, իր մենտորին ` աւագ հօեղբօր Հեթմոյ Բի հետ, որոյ խոհական առաջնորդութեամբ եւ պաշտպանութեամբ կու յուսայր Սիսուան ` զգօն եւ երջանիկ թագաւոր մունենալ. այլ պայծառ ծաղիկն իր բողբոջին մէջ կտրուեցաւ, մանաւանդ թէ անասնաբար ոտնակոխ եղաւ: Պիլարկու թաթար զօրավարէն դաւաճանելով ի մահ (1307 նոյեմբ. 27). զոր` կարելի չըլլալով առանց արտասուաց յիշել, հարկ է լռել, եւ կամ ազնուական մխիթարութիւն համարիլ ` սպանչին արժանաւոր պատուհասը ` սպանմամբ, Թաթարաց մեծ ղանին հրամանաւ, ու Լեւոն Գ թագաւորին մնացած երկու հօրեղբարց, Հեթմոյ խեղեփ եղբարց, Օշնի եւ Ալինախայ, իրաւացի պահանջմամբ: Ասոնք ` ըստ բնութեան արգանդակիցք ` առաւել քան զբնութիւն մեծ յարգ եւ սէր ունէին իրարու վրայ, մինչեւ իրարու առաջարկել արքունական թագը, որուն թերեւս վայրկեանք ինչ ժամու միայն ` ժառանգութեան իրաւանց վրայ խտիր ու զանազանութիւն կու դնէին. բայց կայտառ երիտասարդն Ալինախ ` որ քանի մի վայրկեան յետնածին էր, ազնուապէս յարգելով եղբօրը իրաւունքը, թողուց Օշինի զթագն. ուստի մեծաշուք հանդիսիւ պսակեցին զնա, երբ Ալինախ` Թաթարաց մեծ ղանին հաւանութիւնն առնըլով դարձաւ ի Հայաստան (1308): Վենետկոյ հասարակապետութիւնն ալ իր կողմանէ փութաց ի մեծարանս նորապսակ արքային, հարազատին եւ իշխանացն Հայոց. եւ Օշնի թագաւորելէն քանի մը ամիս ետքը` սահմանեց (1308, սեպտ 5) Յովհան Ֆոսգարինի նոր դեսպանին ձեռքով ընծաներ ղրկել, տասնումէկ լիպրա կրոսից արժէիւք. դեսպանին պիտոյից համար ալ` իննեւտասն կրօս որոշեց: Եւ որովհետեւ Ֆոսդարինի, ինչպէս թուի, ի Կորոն էր այն միջոցին: Պետրոս Կրատենիկոյ դուքսն դրեց առ նա (1308 սեպտ. 22) իր խորհրդակցացն ու հասարակապետութեան հաւանութեամբ, երթալ դեսպանութեան պաշտամամբ առ թագաւորն Հայոց, իշխանութիւն ալ տաքով փոխառութիւն ընելու` յորոց եւ իցէ, ի Վենետաց եւ յօտարաց, խոստանալով անոնց ի Վենետիկ գալէն կամ պահանջելէն երկու ամիս ետքը հատուցանել: Նոյն օրը կու գրէր դուքսն եւ առ Օշին թագաւոր ` յանձնելով նմա զնոր դեսպանն. գրեց եւ առ Ալինախ, աղաչելով որ իր խնամքն անպակաս  ընէ Ֆոսգարինեայ վրայ: Նոյն ոճով, միայն անուանց ու պաշտամանց փոփոխութեան զանազանութեամբ, դրեց եւ առ Հեթում տէր Կոռիկոսի, որ հետաքննական երկասիրութեամբն Պատմութեան Արեւելից (Historia Orientalis) իբրու հայ Մարկոս - Պօղոս մը ` ծանօթ եւ արեւմըտեայց, եւ իրր համանուն հօրեղբօրորդւոյն նման ( Հեթմոյ Բ. յետոյ առանձնանալով ի վանս Պրեմոնստրատեանց, վերադասեց ըզվարս կրօնաւորութեան քան զփառս արքունեաց: Գրեց եւ առ Հեթում տէր Նղրոյ որ եւ հազարապետ էր տէրութեան Հայոց (Capitano). եւ որ առաւել զարմանալի է, նա եւ առ Հեթում Բ. չգիտենալով թէ արդէն մեռած էր նա ` իր եղբօրորդւոյն Լեւոն Գի հետ. եթէ գրուածն ` օրինակողաց անմտադրութեամբ կրկնագիր պատճէն մը չէ առաջին նամակաց, ինչպէս հաւանական կերեւնայ:

Ֆոսգարինիի դեսպանութեան երթալն ուշացաւ, կարծեմ նախ հիւանդանալուն պատճառաւ, եւ ապա պատրաստութեանն ի չու, եւ մահուամբն բոլորովին խափանեցաւ. թերեւս կերպով մը պատճառեցաւ Հայոց ընդ Կիպրացիս գժտուելէն, որոց երկուքին ալ բարեկամ էր Հասարակապետութիւնն, եւ որ երկու ազգաց նոյն ժամանակաց պատմութեան մէջ մեծ եւ նշանաւոր դէպք մը կու համարուի, եւ այն պատճառաւ երկար դրութիւնք եղած են առ միմեանց, առ Պապն Հռովմայ, առ օտարս, եւ առ նոյն իսկ Հասարակապետութիւն Վենետկոյ. առ որս յետոյ կու գրէր եւ կաղերսէր նա եւ Կիպրոսի թագաւորին կին ` դշխոյն Իզապէլ, ազատել իր ամուսինը ( Ենրիկ թագաւորը ) արգելուածն յաշխարհին Հայոց (1310 օգոստ 20): Օտար ըլլալով մեր նպատակէն այս դիպուածոց եւ գրութեանց վրայ յերկարել, զհետաքննողս կու ղրկեմք առ Մասլադրի (Histoire de Chypre. ll 116). Տարի ու կէս վրան անցնելէն ետքը ` փոխանակ Ֆոսգարինի վախճանելոյ ` պայլ եւ դեսպան ընտրուեցաւ Գրիգոր Տոլֆին, ( որ երբեմն Գէորգ ալ կոչուած է ): Ի վերջ կոյս ապրիլի կամ ի սկիզբն մայիսի, սահմանելով նմա թոշակ իբրու դեսպանի եւեթ: Եւ որովհետեւ առ թագաւորն Հայոց ղրկուելիք ընծաներն մնացեր էին ի Կորոն. կու գրէր դուքսն (1310 մայիս 12) առ բերդապահն (Castellan) Կորոնի եւ Մոթոնի. որ նոր դեսպանին յանձնէ զանոնք, յորս` կերեւնայ թէ կայր նա եւ վրան (tenda) մի. իսկ իր վախճանելոյն մնացած ինչը պահել, մինչեւ իմացընեն ինչ ընելիք: Երկրորդ օրը կու գրէր առ թագաւորն Օշին (1310 մայիս 13), յանձնելով նմա զՏոլֆին իբրու Պայլ. իսկ իբրեւ դեսպան ` առանձինն կու գրէ աղաչելով մտիկ ընել քանի մը խընդրւածոց ` զոր բերանացի կամ գաղտ յանձնած էր նմա: Ինչպէս յառաջնումն, այս անգամ ալ կու գրէ եւ առ այլ իշխանազունս երկրին, եւ մի եւ նոյն օրուան մէջ նախ քան զամենեսին ` առ Հեթում գունդստապլ, ոչ միայն յանձնելով նմա զՊայլն, այլ եւ առանձինն շնորհակալ ըլլալով որ մեծապէս խնամակալութիւն կ՚ընէ Վենետաց, ինչպէս պատմեր էին ազնուատոհմ Նիկողայոս Մորոզինի եւ այլք: Այսպէս ողոքով կու գրէր եւ առ միւս Հեթում տէրն Նղրի, վասն զի երկուքն այլ հզօրք էին եւ մեծահարկիք ի պետութեան Հայոց:

Այս առթով եւ ի նմին աւուր կու գրէր դուքսն նա եւ առ Պայլն Նեկրոբոնդի, այն խնդրոց համար` որ պիտի դիւրացընէին Հասարակապետութեան բարեկամութիւնն ընդ Հայս. եւ էր` ստիպել զՅովակիմ Սանուտոյ, որ երկու խալէիւք կողոպտէր էր զՀայս եւ զԿիպրացիս, եւ որք իրենց վրէժն առնելու համար բանտեր էին զՎենետս, որպէս զի իրեք ամսու միջոցի գայ առ դուքսն, հաշիւ տալու իր ըրած գործոյն, ապա թէ ոչ` յանցաւոր պիտի համարուի: Թերեւս այս եւ ուրիշ խնդրոց համար Օշին թագաւորն ալ դեսպան ղրկեր էր ի Վենետիկ զզօրականն Գերարդ եւ զՆիկ. Մորոզինի, յորոց դուքսն լսեց զամենայն, եւ յանձնես անոնց (1310 մայիս 14) բերանացի պատասխանել թագաւորին. եւ որովհետեւ Օշինմիջնորդութիւն ալ ըրեր էր առ Քահանայապետն ի նպաստ Վենետաց, քիչ յառաջ (1310 ապրիլ 7), շնորհակալու մտօք վճռէր էր Ատեանն, որ ի ժողովոյ Հնգետասից քննուած Հայոց թագաւորին խնդիրքն` ըլլան, իբրու վճռուած ի Մեծ Ատեանէն: Ուրիշ վճիռ մալ տրուած է նոյն օրերում (1310, ապրիլ 14), որպէս զի ի Կիլիկիա գացող դեսպանն վարձէ դարիթ մի տասնուհինգ կամ քսան նաւաստեօք եւ ոչ աւելի, առ ի տանել առ թագաւորն զսահմանեալ ընծայս, բայց որովհետեւ նա արդէն վարձած էր մեծ խալէ մը իբր երեսունուերեք կամ երեսունեւհինգ նաւաստեօք, ատեանն կու զիջանի (1310, մայիս 30) թոյլ տալ նմա` եթէ հաւանին գունցք նաւագին (Consules marinariis): Քիչ օրէն (3 յունիս) կը շնորհուի  նմա կէս առ հարիւր շահէն` առնուլ որչափ ինչ կարեւոր է ի կառուցումն մթերանոցաց, եւ Վենետաց հասարակապետութեան ի Հայս ունեցած ուրիշ կալուածոց, եւ եղած ծախքը ծանուցանել ի Վենետիկ: Երկբայութիւն չկայ որ դեսպանին առաջին խնդիրն պիտի ըլլար Պարգեւագրին նորոգութիւնը, զոր եւ կատարեց Օշին, ինչպէս կու վկայէ իւր որդին (Լեւոն Դ) իր տուած Պարգեւագրին մէջ. բայցորովհետեւ կորսուած է Օշնի պարգեւածին պատճէնն, ուստի եւ անյայտ մնայ գրութեան թուականն: Թագաւորին եւ իշխանազանց, առ որս գրուեցան վերոյիշեալ թուղթք, անուանք ու պատուոյ կոչումն նշանակուած են ի գիրսն Դաշնադրութեանց (Patti) յէջս 79 - 81 ուրիշ ազգաց համապատիւ եւ համանման իշխանաց եւ կարդինալաց անուանց հետ, իբրու յատկապէս սահմանուած երեսագիրք կամ հասցէք, եւ են հետեւեալքն: Օշին թագաւորին, Hoissinus de Altitonanti genere Ruppinorum:

ALINAC  filins quondam Regis Armenie Dominus Lambri Montis Livonis Gogolaqui Tarsso. Կրկին գրուած կայ իր հասցէն հետեւեալ կերպով. Alinsch Regis frater et quoudam Serenissimi Regis (Leoni ll) filins.

FRATER Johannes Ordinis Fratrum Minorum Primogenitus quondam Serenissimi Regis Armenorum. ուր գրիչն կը յաւելու, nune mortuus (այժմ վախճանեալ) բայց ուրիշ մը կընթեռնու monacus (այժմ կրօնաւորեալ), որ է Հեթում Բ:

Օշին թագաւորին մահուընէն ետքը ` յետագայ երեսագիրք կու գտնուին ` ինչուան առ մեզ հասած.

Leo (IV) Sex Armenie.

AYTONUS Senechalcus Regis Armeniae.

AYTONUS de Negrio Camberianus et Cubernator Regni Armenie.

Կրկին գրուած կան ասոնց անուանքն De Harmenia խորագրաւ:

AYTOBUS Dominus Nigrini, Capitanus Curie Regis Herminorum.

AYTONUS Conestabilis Hermenie.

Ի գիրս եւ ի յիշատակարանս գտնուած այդ անուներէն յայտնապէս կ՚երեւի, թէ Օշնի թագաւորութեան ատեն (1307-1320) յաճախ եւ սերտ էին փոփոխակի վերաբերութիւնք Հայոց ընդ Վենետաց, ինչպէս նա եւ յետոյ իր որդւոյն Դ. Լեւոնի ժամանակ: Վերը յիշուած Գրիգոր Տոլֆին դեսպանին ի  Հայաստան երթալէն քանի մը տարի ետքը, նոր դեսպանի պատրաստութիւն կու տեսնուի, եւ թերեւս նոր եկողի մը ի Հայոց. վասն զի նոյն տարւոյն (1310) սեպտեմբեր 24 ու հոկտեմբեր 10 թուականներով տրուած որոշմանց մէջ Ատեանն կու  վճռէ Հայոց  թագաւորէն եկած ընծայ մետաքսեայն ու ոսկէդիպակքը (drapis setae, drapis ad aurum) վաճառել, որ հաւանօրէն  Դամասկոսի կամ ուրիշ արեւելեան քաղաքի մը հիւսուածք էին, ու անոնց գնով նոր դեսպանին յանձնել  իրեն ղրկուելիք ընծաները. եւ որովհետեւ չվաճառուեցան, եւ կ՚ենթադրէին թէ անոնց արժէքն ըլլայ իբր քսան լիպրա կրոսից, սահմանեցաւ որ նոյնչափ արժէքիւք ընծայք գնուին ու ղրկուին առ թագաւորն: Որոշակի եւս կու յիշատակուի դեսպան Հայոց ի Վենետիկ 1311 թուականին, յուլիս ամսոյն տասնին, եւ որում կը շնորհուի անմաքս ի ցամաք հանել 560 թիակ ընդ մեծ եւ ընդ փոքր` ի կազմած երկու խալէից եւ միոյ նաւու: Գրիգոր Տոլֆինի ալ` նոյն օրեր (յուլիս 17) հրաման եղաւ դառնալ Պեմպոյ Տարտիի խալէիւ, (որ ի Հայոց եւ ի Կիպրոսէ վաճառք վերցընելու հրամանն ընդունած էր, պայմանաւ ` որ ձրի տանի Վենետկեցի դեսպանն ի Հայս եւ ի Կիպրոս ). սահմանեցաւ դեսպան Նիկողայոս Մորոզինի, որոյ անունն կը յիշուի 1311 նոյեմբեր 10 թուականաւ տրուած վճռոյն մէջ, ուր խօսք կ՚ըլլայ նա եւ Լիոնա նաւուն կահից եւ կազմածոց վրայ: 1314 տարւոյն սկիզբը (27 փեբր. ) կու յիշուի առ թագաւորն Հայոց ղրկուած նոր դեսպան եւ ընծայ, որոց համար հարկաւոր ծախքն պիտի լեցուէր կէս առ հարիւր բաժէն. եւ որովհետեւ չբաւեց այն, յօտարաց փոխ առնուելով` սահմանեցաւ ի մտից Պաշտօնէից ծովու (officiales maris) հատուցանել պարտատեարց. իսկ սոյն պաշտօնէից ալ` յետոյ նոյն կէս առ հարիւր բաժիւ հատուցանել իրենց պահանջքը: Ասկէ քանի մը ամիս ետքը (1314, յուլիս 21) դարձեալ կու հրամայուի ընծայ պատրաստել Հայոց թագաւորին համար քսանուերկու լիպ. կրոսից արժէքով: Իսկ երկու տարիէն ետեւ (1316, սեպտ. 5 եւ 9) ճոխագոյն ընծայք պատրաստուեցան Հայոց թագաւորին հարսանեաց համար, որ այրիացեալ ` կ՚անցնէր յերկրորդ ամուսնութիւն ընդ Յովհաննայ Եռինէի ` դստեր Փիլիպպոսի իշխանին Տարենտայ. եւ սահմանեցաւ գին ընծայիցն ` երեսուն լիպրա կրոսից. եւ թէ զայդ դրամ հայթհայթելու համար ` դուքսն եւ խորհրդականք կարենան փոխառութիւն մ՚ընել, ուստի եւ յաջողին, նա եւ տոկոսեօք, ի հատուցումն այս եւ ուրիշ կանխաւ եղած փոխառութեանց:

Կորուսեալ գործոց (actes) համառօտ գլխակարգութեան մը մէջ կու նշանակուի վճիռ մ՚ալ 1317 կամ յաջորդ տարւոյն մէջ` նոր դեսպան մը ղրկելու, որ առ ժամն կու խափանուի: Կու յիշուի դարձեալ ի դիմաց դքսին թղթոյ մը առաքումն առ թագաւորն Հայոց, ոչ ի ձեռն դեսպանի` ինչպէս թուի, որովհետեւ Փր. Տանտոլոյ Նէկրոբոնդի Պայլն ղրկեց զայն, ինչպէս կու ծանուցանէ սա առ դուքսն` նամակաւն գրեալ ի 1318, յուն. 28, յորում նշանակէ եւ զգերիլ վաճառակիր խալէի Կրիմանեանց յԱյաս` ի Սբինոլայ Գենուացւոյ:

Երկու տարի վրան արցնելէն ետքը ` մեռաւ բարեկամն Վենետաց Օշին թագաւոր, (20 յուլիս, 1320), ժառանգ թողլով իր երկոտասանամեայ դեռահասակ որդին, Լեւոն Դ, եւ խնամակալ կարգելով նմա` վերը յիշուած երկու Հեթմեանքը, դքսին հետ թղթակցելու համար, եւ զՊաղտին մարաջախտ: Նոյն ժամանակին հանդիպած արշաւանք Եգիպտացւոց ի Հայս, թագաւորին անչափահասութիւնն, Կոռիկոսոյ տեառն Օշին Պայլի ձեռներիցութիւնք, առ վայր մի վրդովեցին զԿիլիկիա, եւ որոյ տատանումն հասաւ մինչեւ ի Վենետիկ. վասն զի Օշին մահուընէն ամիս ու կէս ետքը (8 սեպտ. 1320) ատեանն կու վճռէր որ ի Կիլիկիա երթալու պատրաստուած Պայլն Յովհաննէս Գարոզոյ ` մնայ ի մայրաքաղաքին, եւ իրեն փոխանակ ` արդէն սահմանուած դեսպանն ուղեւորի, որոշելով նա եւ իրեն էր թոշակին ու ծախուց չափը: Այս դեսպանն էր Միքայէլ Յուստինեան, որուն մեծ խնամքով յանձնեցաւ, ( թերեւս յառաջ քան զմահ Օշին), դիւրացնել վենետացի վաճառականաց առեւտուրը, Հայոց թագաւորէն խնդրելով որ վերցընէ արդէն սպրդած զեղծմունք, ու կրկին հաստատէ նախկին բարեկարգութիւնը: Մտադրութեան արժանաւոր վկայականներէն մէկն է` իր ձեռքն տրուած հրահանգը, որոյ պատճէնը պահուած է ի դիւանս. յորում` նախ, կու խնդրէ նորոգել հնաւանդ արտունութիւնը. (թագաւորն փութաց կատարել զայն` ի փռանկ լեզու գրուած վճռով մը, 1 մարտ, 1321), եւ յետոյ ուրիշ այլեւայլ առաջարկութիւններ կ՚ընէ. յորս գլխաւորքն են, որ Վենետք առանց արգելից եւ դժուարութեան` կարող ըլլան իրենցմէ ի Հայս բերուած ոսկին ու արծաթը վաճառել: Թագաւորն թոյլտուութիւն ըրաւ ոսկւոյն, բայց արծաթոյն կէսը կ՚ուզէր իր փողանոցին մէջ դնել, որպէս զի կարող ըլլայ Եգիպտոսի սուլտանին հարկի դրամը հայթհայթել: Կու պահանջէին դարձեալ Վենետք ` որ Հայք իրենց փողանոցին կշիռքը փոխեն ` իբր անճիշտ. որոյ պատասխան տրուեցաւ ի մերոց, թէ կշիռք ճնշտ են, եւ խարդախութիւնն թերեւս կշռողին կողմանէ է: - Խնդրեցին դարձեալ եւ շնորհուեցաւ Վենետաց, որ կարենան գնել առանց մէկէնիմէկ փոխարէն վճարքն ընելու, միայն հաստուցանելով դաշնագրին մէջ նշանակուած տուրքը: - Տրուեցաւ նոցա ազատութիւն գետանցից, թոյլտուութիւն կապելոյ զնաւս յերկաթի անուրս ծովաբերդին Այասոյ, եւ ապահարկութիւն ի սովորական սակէ մետաքսեայ եւ մորթեայց ի Սիս եւ այլուր: - Եւ որովհետեւ նեղ էր նաւահանգիստն ` շատ բեռ թափելու անյարմար, իրենց խնդրանաց համաձայնելով հրաման շնորհուեցաւ, որ կարող ըլլան թափել եւ ի ծովափն, բաց յարծաթոյ ` զոր հարկ էր հանել ի նաւահանգիստն: - Բաց յառանձնաշնորհութեանցս ` թագաւորին Հայոց մասնաւոր խնամոց կու յանձնուի տէր Նիկոլայոս ոմն ` սարկաւագապետ Տարսոնի. կու շնորհուի մթերանոց մը (masen) գերեզմանատան մօտ: - Մնացածն կրնան գտնել փափաքողք եւ հետամուտք ` մեր իտալերէն գրածին մէջ:

Այս ամէն խնդրուածոց գլուխները կնքուելով արքունական փոքր կնքով, կու յանձնուի հայցողին, եւ որ թուի թէ փութով զրկեր կամ անձամբ բերեր է ի Վենետիկ, եւ թերեւս յառաջ քան զՊարգեւագիրն Լեւոնի որ ի 1 մարտի, փռանկ լեզուաւ, համաձայն շնորհելումն ի հօրեղբօրորդւոյն իւրմէ ի Լեւոնէ Գ. հայ բնագրին հետ եւ լատին թարմանութեամբ եւ ոսկեղէն կնքօք. որոց համար հին նօտարաց դիւանն կ՚ըսէ, թէ Պայլն Գարոզոյ բերեր էր ի Վենետիկ, եւ հրամանաւ դքսին գրեր էր ի տան գործակալութեան դքսական ապարանից (Procuratis). եւ յետոյ միւսանգամ ղրկուեցաւ նա ի Հայս ի սկիզբն 1322 տարւոյն ընդունելով տասնուչորս լիրայ կրոսից ի նորոգութիւն տանն յԱյաս, եւ հնար տանելով նա եւ զպատճէն խնդրոց եւ շնորհաց առ դեսպանն Միքայէլ Յուստինեան, իբրու վաւերական եւ ապահովութիւն իր հայրենակցաց իրաւանցը, որ յետոյ տրուեցաւ նա եւ իր յաջորդին Պիաճիոյ Մալիբէրիի, յամին 1326 յինն յուլիսի: Եւ որովհետեւ դեռ մանուկ կամ անչափահաս էր թագաւորն, ինչպէս ըսինք, հաւանական է կարծել ` թէ ոչ միայն քարտուղարն ` Կոստանդին արքեպիսկոպոսն Դրազարկի, ( յետոյ կաթողիկոս ) այլ եւ պայլքն երկոքին Հեթմեանք դրին իրենց ստորագրութիւնը. ինչպէս կու տեսնուի ի համառօտ վաւերական Պարգեւագրէն, որ հրամանաւ եւ հաւանութեամբ թագաւորին տրուեցաւ նոյն օրերում (16 մարտ, 1321) Մոնբլուզեցի (Մոնբելիէ) վաճառականաց, որուն կու ստորագրեն երկուքն ալ սոսկ իրենց անուամբն, Հեթում, Հեթում. յորոց մին էր ջամբալյան եւ միւսն սէնէսկալ պետութեանն:

Թէպէտ եւ անտարակուսելի, այլ չյաջողեցաւ ինձ գիւտ գումարին յիշեալ ընծայից զոր այս անգամ Հասարակապետութիւնն ղրկեց առ Լեւոն, եւ որ անշուշտ հարկ էր թէ մեծագին եւ մեծափառ ըլլար, թէ ի պատճառս շնորհացն զոր ընդունեցան ի ձեռն Մալիբիէրի դեսպանի, եւ թէ վասն հարսանեաց թագաւորին, որ ի նոյն ամս կատարեցաւ. վասն զի այն ժամանակաց սովորութեանն համեմատ կու փութային արքայազուն մանկունք կանուխ պսակել, անոնց ապագայն ապահովելու, կամ յուսացողաց եւ հետամտից հնարքը կարճելու վախճանաւ: Իսկ այս անգամ մեծագոյն եւս էր փոյթ ` խորագէտ եւ փառասէր իշխանին Կոռիկոսի ` Օշինի, որդւոյ ծանոթ պատմըչին Հեթմոյ, արքունական Պայլի պաշտման բարձրանալ: Սա հարսնացոյց թագաւորին իր դստրիկը ` Ալիծ, եւ ինքն կին առաւ զմօրու նորա ` զերկրորդ կին Օշինի, զՅովհաննա, եւ սան առ ոտն յառաջ երթալով, եւ ինչուան մահու չափ հարստահարելով ըզպարոնայս, արքունեաց պատկանող զանազան կալուածներ ալ նուաճեց: Թագաւորն զարգացեալ եւ սթափեալ, հաւանաբար նա եւ գրդեալ յայլոց, իբրեւ արքունի իրաց պարտաւոր (Lese majeste) սպաննել տուաւ զՕշին եւ զեղբայրն (1329) մանաւանդ զի յանդըգնէր էր նա դատապարտել եւ սպաննել` իւր իսկ թագաւորին հօրաքոյրը, զգոռոզն Զապլուն, զկին հռչակելոյն Ամուրեայ իշխանին Տիւրոսի, եղբօր Կիպրոսի Ենրիկ թագաւորին, որ Բ Լեւոնի վեշտասան որդւոց եւ դստերաց անդրանիկն էր, եւ միաւ կենդանի մնացած:

Բայց Չորրորդս այս Լեւոն ` իր բազմածուփ թագաւորութեան քսանուերկու տարիներու մէջ, - որ աղիտալի Այասոյ կորստեամբ, այլ ուրիշ կողմանէ ոչ նուազ բարգաւաճն, յորոց այլեւայլ յիշատակք կան մնան ցայսօր, ինչպէս նա եւ մատեանք ընտիր գրչութեամբ, - ջանաց սերտ պահել Վենետկոյ հետ ունեցած յարաբերութիւնը, թէպէտ եւ ի հարկէ դիպաց եւ արկածից իր երկրին ` բռնադատուելով երբեմն ամփոփել զայն, ըստ ոչ յօժարութեան եւ շահու Վենետաց: Այս վերջիններս ոչ միայն դիւանագիտական ( diplomatique ) եւ վաճառական յարաբերութիւններ պահեցին հետը, այլ եւ ուրիշ կերպով մալ. այսինքն առանձնակի մը գրուածներով եւ ջանիւք, եւ պահպանութիւն թագաւորութեան Հայոց: Գրողն էր գերահռչակն Մարինոյ Սանուտոյ Դորչելլոյ, ծանօթն եւ համախոհ մերոյս Հեթմոյ Անտոնի Կոռիկոսեցւոյ, որ սիրով ազատութեան Սրբոյ Երկրին ` ոգւով չափ վառուած, ( առ որ օժանդակ մեծ կու համարէր զթագաւորութիւն Հայոց ), կու թղթակցէր ընդ թագաւորին, ինչպէս քաջայայտ կերեւնայ իր մէկ ծանոթ թղթէն ` զոր գրած է իբր յամի 1326 յորում կարեւոր ծանօթութիւնք կան եւ նախ, թէ Լեւոն գրեր էր յառաջագոյն առ Սանուտոյ. եւ երկրորդ, զի պատգամաւորութեամբ ղրկէր էր առ քահանայապետն Հռովմայ ` զԵղ. Թադէոս արքեպիսկոպոս Կաֆայի, հանդերձ ընկերակցօք. եւ երկրորդ, թէ եւ ինքն Սանուտոյ անձամբ եւ գրովք կու յորդորէր զՊապն, զծիրանաւորս, ինչպէս նա եւ զթագաւորս Փռանկաց եւ զԱնգղիոյ, անոնց պարոնայքը, զԿոմսն Հաննովէրի եւ զայլս յօգնութիւն Հայոց. - չորրորդ, թէ զայս ամենայն պիտի ծանուցանէ թագաւորին Եղ. Հուգոյ ի կարգէ Քարոզողաց: Սանուտոյի ոչ միայն թուղթք ` ամփոփեալք ի հաւաքմունս ( Gesta Dei per Francos ), այլ եւ իր հռչակաւոր ժամանակագրութիւնն լի են ծանօթութեամբք այն ժամանակին Հայոց թագաւորութեան վիճակին վրայ, եւ թելադրութեամբք ի նպաստ ասոնց: Նոյն վախճանաւ մեծ ջանք ցուցին քահանայապետքն Յովհաննէս ԻԲ եւ յաջորդքն. բայց Փռանկաց եւ Անգղիոյ թագաւորաց իրարու հետ հակառակութիւնք, արեւմտականաց դանդաղութիւնք, անվախճան վէճք եւ քննութիւնք զհաւատոց Հայոց, անօգուտ ըրին Սանուտայի եւ Հեթմոյ ջանքն ` ի պահպանութիւն կիլիկեան իշխանութեան Հայոց, որ նախամարտիկ էր քրիստոնէութեան, ինչպէս նա եւ օգուտ եւ պարծանք քրիստոնէից:

Դառնանք հիմայ յուղղակի յարաբերութիւնս Հասարակապետութեանն, որ ի ժամանակին կարեւոր խնդիր մալ ունէր, զոր առանց մեզ յայտնելոյ` 1326-7 ամաց վճիռք կիմացընեն. եւ զոր քննելու վախճանաւ ընտրեցան պետական գիտնականքն կամ Իմաստունք (Savii):  Նոյն ատեններն ստէպ դեսպանութիւնք կըլլային Հայոց ընդ քահանայապետական արքունեաց, եւ որք շատ անգամ Վենետկէն կանցնէին. երբ նոյն պաշտամամբ` յամի 1327 Յակոբ թարգման եկաւ ընդ Ռեմունդի, սա մնաց ի Վենետիկ, ուր այլք ուղեւորեցան ի Հռովմ, թերեւս կարեւոր խնդրոյ մը համար, որպէս կարելի է կարծել հաշտութեանն Հայոց ընդ Կիպրացիս, թէպէտ եւ արդէն հաստատուած էր այն, եւ քահանայապետն Յովհաննէս ԻԲ խնդակցութեան նամակ գրած առ թագաւորս երկուց ազգաց, բայց դեռ քանի մի պայմանք ի կախ մնացած էին, եւ առանձին խնդիրք կային. ուստի եւ Հասարակապետութիւնն կու յանձնէր Պայլին Հայոց ` երթալ խոսիլ Կիպրացւոց հետ (1328) իսկ յերկրորդ ամին կու սահմանէր ընտրել գիտունս, եւ անոնց ձեռօք քննել զդէպս Հայոց եւ Կիպրացւոց: Նոյն ժամանակին Դեսպան մալ ղրկուած էր ի Հայս, եւ իրեն ծախուցն համար երկու առ հարիւր փող, եւ ինչպէս կերեւնայ, միւս այլ դեսպան կու պատրաստուէր երթալ, եւ ասոր համար ալ դրամ կու սահմանուէր, որ թուի թէ ըլլայ հին ծանօթ դեսպանն Գր. Տոլֆին, եւ քիչ ետքը կորոշուէր պատգամաւորութիւնն եւ առ թագաւորն Հայոց ըսելիքն: Նոյն ատեններն ի Վենետիկ էր նա եւ Հայոց դեսպանն, եւ որոշուեցաւ (19-21 յուլիս, 1329) ի հասից պետութեան ընծայ տալ նմա 4 լիպրա կրոսից. եւ մինչ ստէպ յանձնարարութիւնք կըլլային ի Հայաստան երթալու խալէ եւ նաւեր շինելու, ամենայն խնամքով պատուէր կու տրուէր հօն պատահած անցից քննութեան, եւ ութ օր կու յերկարէր Իմաստնոց ժողովոյն քննութեան համար ժամանակն: Եւ որովհետեւ դարձեալ եկած հասած էին դեսպանք ի Հայոց (1331), կու հրամայուէր ժողովականաց ` խոսիլ անոնց հետ, եւ խնդրել որ յարմարցընեն ընդ թագաւորին, որ վերցընէ իր եւ հորը ատեն վաճառականաց վրայ գրուած հարկաց եւ բաժից ծանրութիւնը: Այս պահանջից վրայ, ինչպէս կու յիշէ ընթերցողն, մանրամասն ծանօթութիւն տուեր էր Հասարակապետութեան ` Պետրոս Պրակատին, եւ թէ պատճառք եղած էին Հայոց ընդ Եգիպտացիս պատերազմունքն, եւ վերջնոցս չարաչար զարնուելով Այասայ քով (1330), վրէժխնդիր յարձակմամբ տիրելն քաղաքին (1331), որով վաճառականաց վնաս հետեւելով եւ բաժից ծանրութիւն, կամայ ակամայ պիտի նեղուէին ի Հայոց. եւ հարկ կըլլար դարձեալ կարգել քննիչս յԻմաստնոց (20 յուլիս 1332) ութ որ պայմանելով, միանգամայն փութոյ պնդութեամբ ` ի վերանորոգութիւն դաշանց դեսպան ղրկել առ թագաւորն զոմն ի վաճառականաց. ուստի կու յանձնուէր պաշտօնէից Աղի (Officiales Salis maris) ճանապարհի ծախքը հայթհայթել, որպէս զի ուղեւորի առաջին ճամբայ ելլող նաւով: Մինչ այս պատրաստութեան վրայ էին, ստիպողական նամակք կու հասնէին  ի Հայոց, յորոց ի քննութիւն ` կու վճռէր ծերակոյտն (28 դեկտ. 1332), որ դուքսն եւ խորհրդականք ընտրեն երեք Իմաստունս, որ պարտաւորին տասն փողոյ տուգանօք մինչեւ ցկէս յանուարի ծանուցանել գրով ` ինչ որ իրենց պատշաճական երեւնայ: Ղրկուած դեսպանն էր Յակոբ Դրէվիզան, որ իմացուց գործոյն յարմարութեան դժուարութիւնը. որովհետեւ գրգռւած էին Հայք ` Վենետաց կողմանէ ցոյց տրուած քանի մի հակառակութեանց համար, եւ Պետրոսի Բիծալոյ ` զբանտարկեալն Գոնդարինի ազատելուն, որով բռնադատեցան պատուհասել զնա ձեռուըները կտրել տալով: Այս ամէն բանին համար ծերակոյտն գումարելով ի խորհուրդ (17 յուլիս, 1333) սահմանեց որ դուքսն իր խորհրդականներովն եւ ժողովով Վաթոնից ` դեսպան կարգեն վաճառականներէն մէկը. որ ի Սիսուան երթալով բերանացի խօսի ընդ թագաւորին, պահանջելով իրմէ տրուած Պարգեւագրին դաշինքը պահպանել, յայտնելով նա եւ Յակոբայ Դրեվիզանի գրով բերած գանգատանաց գլուխները, եւ Պայլին թուղթը ` զոր թագաւորին դիմացը դնէ, եթէ սա չգիտենալ ձեւացընէ: Ասկէ զատ, խնդրել որ այն կողմանց արծաթոյ նուազութեան համար ` ի Վենետաց բերուած արծաթոյն գինը բարձրացընէ, եւ մէը տուկատը ` քսանուչորս Թագաւորին դրամոց արժէք ունենայ, եւ յառեւտուրս ` առ պակասութեան արծաթոյ ` վարուն համարուի նա եւ ոսկին: - Եթէ թագաւորն ` ժամանակին պիտոյից համար, ( ինչպէս կու պնդէր նա եւ իր դեսպանն ի Վենետիկ ) պահանջելու ըլլայ տուրս մէկ առ հարիւր, ըսէ իրեն ` թէ մերքն կամաւորապէս ի շնորհս նորա եւ ոչ ի պրտուց ` կու վճարէին զայս, եւ թերեւս նորէն վճարեն: _ Թէ որ պահանջէ զբաժ վաճառուց, ջանայ ազատ ընել. իսկ թէ այդ անհնարին է, գէթ յարքունի տրոց ազատութեան շնորհքը ձեռք ձգէ: - Եթէ ուզենայ յուզել զարկեղս ` որպէս զի չըլլայ թէ գաղտուկ արծաթ ներս մտցընեն, խնդրէ խափանել զայնպիսի հետազօտութիւն. բայց ի ստիպելն ` գթէ գոհ ըլլայ Պայլին դիմաց եղած երդմամբ: _ Եթէ ուրիշ դժուարութիւն կամ փոփոխութիւն ուզենայ ընել թագաւորն, դեսպանն խոհեմութեամբ ընդդիմանայ: Եթէ որ այս եղած առաջարկութեանց թագաւորն չհաւանի, դեսպանն ծանուցանէ թէ Վենետք իր տէրութեան սահմաններէն դուրս պիտի ելլեն, եւ հրատարակէ զժամանակ ելիցն մինչեւ յառաջիկայ ապրիլ ամիս, եւ չմեկնողն ` եթէ վաճառական է, հինգ հարիւր լիպրա կրոսից տուգանաց տակ ինկնայ. իսկ եթէ ոչ ` յիսուն լիպրա: Որոնք երեք տարիէն աւելի բնակած են ի Հայս եւ կ՚ուզեն հօն մնալ ` ազատ ըլլան. իսկ ուրիշ տուգանելոց ինչք կամ ձեռագործք չընդունուին. բայց եթէ յիսուն առ հարիւր տուգանօք. նոյն տուգանաց տակ ինկնան ապրիլ ամսէն ետքը վաճառք տանողքն ի Հայս: Վենետկոյ մէջ ալ ծանուցուի, թէ որոնք տարւոյս դեկտեմբեր ամսէն ետքը նաւելու ըլլան, նախ Կիպրոս երթալով տեղեկանան թէ թագաւորն ` Վենետաց հետ իրաւախոհ եղա՞ծ է. ապա թէ ոչ չերթան ի Հայաստան. առանց ի Կիպրոս հանդիպելու հօն գնացողք ` ետ դառնան. իսկ թէ ոչ ` նոյն տուգանաց տակ ինկնան, եւ այս կարգաւորութիւնք եւ սահմանք ծանուցուին Վենետկոյ Ուղղիչ (Rector) պաշտօնակալաց, Կիպրոսի Պայլէն տեղեկանալով, եւ յանձնուին հանդիսաւոր դեսպանի, որոյ թոշակն ըլլայ որպէս Յակոբայ Դրէվիզանադոյի: Առ այս պաշտօն ընտրեցաւ Պետրոս Պրակատին վաճառական. եւ իրեն տրուելիք թոշակը ` պիտի հայթհայթէին Աղի եւ Ծովու պաշտօնեայք, շարունակելով հինգ առ հարիւր հարկը, զոր կ՚առնուին Դրեվիզանադոյի համար. եւ դեսպանն հայագնաց Խալէիւք պիտի ընէր ուղեւորութիւնը: