Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

ՍԿԶԲՆԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ
       ՀԱՅԱՍՏԱՆ աշխարհ նախ առաջին ծաղկեալն աստուածապաշտութեամբ՝ զոր մոգ ութիւն կոչէին առաջինքն, եւ քանի մի գիտութեամք, որպէս ասացաք այլուր, վաղ կորոյս զայլ ամենայն ուսմունս եւ զփոյթ առ գիտուիս, բայց զուսումն ճշմարիտ աստուածապաշտութեան՝ անագան։ Զի սկսեալ ՚ի Հայկայ մինչեւ ցԱնուշաւան նահապետ մեր, որ էր յաւուրս Յակոբայ նահապետին, ոչ ՚ի մերսն նշան ինչ կռապաշտուե, այլ միայն վասն սորին Անուշաւանայ գրէ Խորենացին ա. 20 թէ «Ձօնեալ էր ըստ պաշտամանց ՚ի սօսիսն Արամանեկայ որ յԱրմաւիր »։ Բայց ձօնելս այս արդեօք ըստ սուտ թէ ըստ ճշմարիտ աստուածպաշտ ութեան էր՝ ոչ որոշէ ինչ. մանզի գիտեմք թէ ՚ի սկզբան անդ յառաջին ժամանակս յորժամ ոչ գոյր տակաւին այնչափ ինչ շինութի՝ զանտառս ՚ի կիր առնուին փոխանակ տաճարի. ՚ի ծառախիտ տեղիս եւ յանտառս սեղան կանգնէին եւ պաշտէին զԱստուած. յորոց սակի համարին եւ զյտիշատակեալն ՚ի գիրս ծննդոցառ ժամանակօք Աբրահամու։ Ուստի եւ մարթ էր նոցա զԱնուշաւան ՚ի մանկ ութեան իւրում ձօնել նուիրել ճշմարտին Աստուծոյ, որոյ սեղան կանգնեալ կայր ՚ի սօսեաց անտառին զոր անկեալ էր Արամանեակ յԱրմաւիր։ Իսկ զոր գրէ, զսօսափիւն սաղարթուցն առնուլ ՚ի հմայս, զայն յետագայից տայ հայկազանց, զոր եւ տիրապէս առեալ՝ մարթ է կոչել աւելորդապաշտ ութիւն քան թէ կռապաշտութիւն։
       Այսպէս չէ պարտ կռապաշտ ութիւն տալ Հայկայ վասն բանին՝ որով Կադմոս կոչէ զնա «Ով մեծդ Դիւցազանց ». Խորենացի ա. 11. զի այս բան է Մարիբասայ կռապաշտի որ զայն պատմէ. կամ բան քաղդէացւոց մատենին ուստի էառ Մարիբաս. քանզի ՚ի ժամանակի կործանման աշտարակին եւ ցրուելոյ մարդկան ՚ի վերայ երկրի՝ ոչ միայն յաշխարհի մերում, այլ եւ ոչ յաշխարհս օտարաց գոյին գիք, այսինքն է մարդիկ աստուածացուցեալք, թող թէ սերունդք դից յորդւոց յորդիս, եւ անտի սերեալ ազն դից։ Սոյնպէս եւ ոչ վասն բանիցն Շամիրամայ որ առ Խորենացւոյն ա. 15 անկ է կռապարիշտ համարել զՀայս. զի միայն Շամիրամայ համբաւն էր թէ աստուածք կենդանացուցին զԱրայ, եւ նորա գործ էր դարձեալ կանգնելն պատկեր յանուն դիւաց եւ զոհիւք պատուել։ Իսկ հաւանել Հայոց բանից նորա եւ դադարել ՚ի պատերազմէ՝ թուի առաւել վասն մեծի պատուոյն նորա զոր տայր Արայի յետ մահուանն, եւ վասն սիրոյն նորա ՚ի շին ութիւն աշխարհիս Հայոց՝ քան թէ վասն պատիր բանից նորա, թէ աստուածք լիզելով կենդանացուցեալ իցեն զԱրայ։
       Այլ թէ եւ առ ժամանակօք Արայի եւ Անուաշաւանայ մուծեալ համարեսցուք ՚ի Հայս զկռապաշտութիւն, լինի նոյնպէս անագան ուրեմն մուծեալ յաւուրս Իսահակայ եւ Յակոբայ նահապետացն Հրէից. ընդ որ չէ պարտ զարմանալ, զի յայտ է ՚ի սուրբ գրոց թէ նաեւ յայլ աշխարհս ինչ չէր մուծեալ յայնժամ կռապաշտուի. այլ աստ եւ անդ գոյր տակաւին աստուածպաշտութի. որպէս յԵգիպտոս յաւուրս Աբրահամու. եւ յերկիրն քանանացւոց. յորոց էր Մելիքսեդեկ թագաւոր Շաղիմայ եւ քահանայ ճշմարտին Աստուծոյ, եւ ՚ի Գերարա, որպէս նաեւ առ մադիանացիս մինչեւ ցաւուրս Մովսէսի. եւ յերկրին՝ ուստի էր Բաղաամ։
       Յետ մտանելոյ եւս կռապաշտու թեանն ՚ի Հայս՝ պարտ է ասել, թէ նաեւ յայնժամ չունէին մերքն այնչափ ինչ սէր առ պաշտամունս նոցա. զի զաստուածացուցանելն զՎահագն զորդին մեծին Տիգրանայ՝ խորենացին Վրաց ընծայէ յասելն. «Այլ ասէին զսա եւ աստուածացեալ. եւ անդ յաշխարհին Վրաց զսորա չափ հասակի կանգնեալ պատուէին զոհիւք ». ա. 31։ ԶՇամբայ Բագարատ եւ զազգատոհմն նորա առ հասարակ թողեալ էին հայկազունի թագաւորք մեր մնալ ՚ի ճշմարիտ աստուածապաշտութեան իւրեանց յորմէհետէ եկեա էր նա ՚ի Հայս. զի Վաղարշակ արշակունի բռնադատեաց զնա «թողուլզօրէնս հրէութեան, եւ պաշտել զմեհեանս. զոր չառեալ յանձն՝ ըստ կամաց թողու զնա արքայն Վաղարշակ ». բ. 8։ Նոյն իսկ արքայն Վաղարշակ գանգատ գրէ առ եղբայր իւր վասն այսր, թէ չիք աստ յաշխարհիս Հայոց եւ ոչ մեհենից պաշտամունք ». ա. 9։
      
       Ա . Արեւապաշտութիւն։
       Ինքնահար բանս համարելի է զոր ասեն ոմանք, թէ Ասորիք եւ արաբացիք յայն սակս սկսան պաշտել զաստեղս, զի երկիր իւրեանց գոլով անապատ աւազուտ , ՚ի տուընջեան ոչ տեսանէին ինչ արժանի տեսութեան, իսկ ՚ի գիշերի միշտ պարզ գոլով՝ տեսանէին զգեղեցիկ տեսիլ աստեղաց, նմին իրի բնաւորեցան պաշտել զնոսա։ Քանզի յԱրաբիա բաց ՚ի յանապատից են եւ բազում տեղիք բարեբերք եւ զուարճալիք որպէս յայլ աշխարհս . եւ յայն տեղիս է բնակ ութիւն նոցա եւ ոչ ՚ի ցամաք անապատս. եւ զի արեւապաշտութիւնն ոչ սկսաւ յԱրաբիա եւ յԱսորիս. այլ նոքա այլուստ առին։ Ապա հարկ է ասել՝ թէ ՚ի պատճառս ազդեց ութեան երկնային մարմնոց ՚ի բազում ինչ իրս որ յերկրի աստ, սկիզբն եղեւ ՚ի պաշտօն առնուլ զարեւ եւ զաստեղս. որպէս յերկրագործութեան, յորում կարի պէտս ունէին մարդիկ գիտել զժամանակ սերմանելոյ եւ հնձելոյ, տնկելոյ եւ քաղելոյ, որ կախեալկայր առհասարակ զընթացից արեւու եւ լուսնի , սոյնպէս եւ զընթացից նոցուն կախեալ կայր փոփոխ ութիւն պարզ ութեան եւ պղտոր ութեան օդոյ, անձրեւոյ եւ երաժշտուե։ Վասն որոյ որպէս առաջին ուսումն յաշխարհին եղեւ ուղիղ վարդապետութիւն զընթացից արեւու եւ լուսնի, որ Մոգ ութիւն ասացաւ, որպէս գրեալ եմք ՚ի գլուխն Դպրութեան, սոյնպէս եւ առաջին տգիտութիւն, յորում անկան մարդիկ, եղեւ թիւր վարդապետութիւն կամ ճանաչումն զարեւէ. որ սկսաւ գրեթէ ՚ի սկզբան անդ. եւ յայնմանէ զհետ եկն պաշտօն տանել արեւու եւ լուսաւորաց՝ որ կոչեցաւ Սապայ ութիւն կամ Սապէութի. ելեալ ՚ի բառէս սապա, որ առ եբրայեցիս նշանակէ սպայ, զօրք, գունդ, զբազմ ութիւն աստեղացն նմանեցուցեալ բանակի զօրաց, վասն որոյ ուրանօր գրեալ կայ ՚ի սուրբ գիրս «Տէր սաբաւօթ կամ զօրութեանց », անդ եբրայեցիք իմանան՝ տէր աստեղաց երկնից, առ ՚ի ոչինչ ցուցանել զաստեղս՝ զորս հեթանոսք իբրեւ զաստուածս պաշտէին. եւ տէր եւ արարիչ նոցին ցուցանել զԱստուած՝ զոր ոչն ճանաչէին։ Ի սկզբան անդ սապայութիւնն էր ասեն աստուածպաշտութիւն, երկրպագելով Աստուծոյ յարեւն եւ ՚ի լուսաւորս . ապա անցմամբ ժամանակաց փոխեցաւ եւ դարձաւ ՚ի պաշտօն։ Այլ այս է նոյնացուցանել զսապէութինն ընդ առաջին մոգութեան, որ էր ուղիղ աստուածպաշտութիւն։
       Բաց ՚ի գրելոցս եւ այլ իմն պատճառ սկզբնաւորութեան արեւապաշտութեան յաւելուլ հաւանական երեւի մեզ. այն է՝ զի ոչ սակաւք ՚ի սրբոց հարց ասեն, թէ քրիստոնէից սովոր ութիւն է յաւանդ ութենէ անտի առաքելոց՝ յաղօթելն դառնալ ընդ արեւելս. մինչեւ զեկեղեցիս եւս ընդ արեւելս կանգնել. եւ ածեն պատճառս՝ զդրախտին ընդ արեւելս լինելն. որպէս զի յիշեսցեն զտեղի նորա, յորմէ զրկեցաքն, եւ դարձեալ զի զղջացեալ անձամբ աղաչեսցեն զաստուած, զի փոխանակ երկրաւորին՝ զերկնաւոր դրախտն տացէ ՚ի ժառանգութիւն։ Արդ զայս այսպէս գիտացեալ, յոյժ հաւանական երեւի առաւել հնագոյն ասել զայս սովորութիւն, ոչ միայն յառաքելոյ՝ այլ անդստին յառաջին նախահարց սկսեալ . որոց յիշելով զաքսորիլն առաջին մարդոյն ՚ի դրախտէն՝ ՚ի հարկէ եւ ինքեանք ընդ կողմն դրախտին դառնալով աղօթէին՝ որ ընդ արեւելս նոցա անկանէր յայնժամ, հառաչելով եւ բաղձալով առ այն։ Նա մանաւանդ ՚ի դէպ իսկ է զգոյն սովոր ութիւն յԱդամայ անտի ասել սկիզբն կալեալ. եւ կարի իսկ քաջ. քանզի բնակելով նորա յանդիման դրախտին՝ յաղօթելիւրում ՚ի հարկէ միշտ դառնայր ՚ի կողմն դրախտին ընդ արեւելս յիշէր զտեղի իւրոյ կենակց ութեան ընդ Աստուծոյ յիւրում վիճակի անմեղութեան, հառաչէր եւ յոգւոց հանէր. այլ ընդ արեւելսերկիր պագանելով Աստուածոյ ըստ գրից դրախտին. նոյն սովորութիւն ՚ի հարկէ անցանէր հետզհետէ եւ առ յետագայս յորդւոց յորդիս։ Այս եւ անտի իսկ յայտ է՝ զի ռաբբի Մայմօնիտն զսկիզբն Սապայ ութեան հանէ մինչեւ ՚ի Սէթ որդի Ադամայ, արդ Սեթայ մտացն վախճան յայտ է թէ չէր պաշտել զարեւն՝ այլ զԱստուած. բայց քանզ ընդ արեւելս դառնալով կատարէր զաղօթս իւր եւ զերկրպագութիւն, կոչեցին զայն Սապայութիւն։ Նոյն սովոր ութիւն ՚ի հարկէ էանց եւ առ յետագայ սերունդս. մինչեւ անցմամբ ժամանակաց մոռացեալ զուղիղ վախճանն՝ կարծեցին առ նոյն ինքն արեւն աղօթել. որով զայն երկրպագ ութիւն զոր նախնիք տային Աստուածոյ ընդ արեւելս երկրպագելով վասն դից դրախտին եւ վասն աղաչելոյ զճշմարիտն Աստուած, ինքեանք նմին իսկ արեւու մատուցին. յորմէ եւ իբր ինքնակամ ածան յարեւապաշտութիւն։ Եւ զոր ասեմս՝ անտի եւս յայտ է, զի նաեւ յառաջ քան զՔրիստոս ՚ի նախնի ազգաց հեթանոսաց գտանեմք զայս սովորութիւն ՚ի կիր արկեալ։ Երոդոտոս գիրք ա. վասն մոգուց ասէ աղօթել ընդ արեւելս դառնալով. Վիտրովիոս ՚ի դ. գիրսն վասն բագնեաց գրէ կանգնեալ ընդ արեւելս. նաեւ Վիրգիլիոս յիշէ զաղօթելն ընդ արեւելս։ Եւ այսպէս ընդհանուր տեսանեմք զսովորութին ընդ արեւելս դառնալոյ, եւ ընդ արեւելս երկրպագելոյ աղօթելն։ Այլ որ զինչ եւ ասասցուք զսկզբնական պատճառն արեւպաշտուե, սակայն պարտ է համարել զնոյն կանխագոյն քան զամենայն ազգ կռապաշտութեան. զի որպէս ծանուցանեն հմուտք՝ առաջին կռապաշտ ութիւն աշխարհի եղեւ պաշտել զլուսաւորս, ապա եղեւ պաշտել զմարդիկ, յոյր սակս վկայ ութիւն հնագոյն ունիմք վասն այսր զբան Մովսէսի բ. Օրինաց դ. 19 եւ Յոբայ լա. 26, 27 առաւել հին քան զՀոմերոսին եւ զԵսիոդոսին։ Այլ թէ քանի հին է ՚ի Հայաստան եւ երբ սկսաւ՝ չունիմք ինչ յիշատակ ութիւն վասն ժամանակին հայկազուն թագաւորաց, բայց քանզի յառաջադրեալ բանք մեր ցուցանեն վասն նախնի նախահարց մերոց զկնի ելիցն Նոյի ՚ի տապանէն ՚ի Հայաստան ուսուցեալ զժշմարիտ երկրպագ ութիւն Աստուծոյ եւ զուղիղ վարդապետութիւն արեւու, որ յետ սակաւ միոյ դարձաւ ՚ի թիւր միտս, յայտնի երեւի թէ եւ ՚ի Հայս անկաւ նոյն թիւր ութիւն առ սակաւ սակաւ մինչեւ ՚ի գալ Վաղարշակայ յաշխարհն մեր։ Զի այն թուլ ութիւն առ պաշտօն մեհենից, զոր ետես եւ զորմէ գանգատ կալաւ նա, ցուցանէ թէ եւ ոչ ճշմարտին Աստուծոյ պաշտօն տանէին. զի գէթ զայն յիշատակէր Վաղարշակ ՚ի նամակին իւրում։ Այլ մոռացեալ կամ այլայլեալ էր առ նոսա ուսումն ուղիղ մոգուե, որ ուսուցանէր զաստուածապաշտուի. եւ մօռանալովն զաներեւոյթն Աստուած, սկսեալ էին պաշտօն տալ այնոցիկ՝ զոր աչօք տեսանէին, այսինքն է արեւու եւ լուսնի. զորոց զմեծութիւն, զգեղեցկ ութիւն եւ զօգուտ յայտնի տեսանէին։ Զոր ինչ լուեալէին յառաջնոցն վասն ընթացից եւ շրջանաց արեւու եւ լուսնի, եւ վասն զօր ութեանց նոցա ՚ի վերայ ամենայն ստորէից ՚ի բոյսս եւ ՚ի կենդանիս՝ մոլորեալ մտօք համարեցան իբր յինքենէ ունել նոցա զայնոսիկ եւ ոչ յարարչէն։ Զնոյն յայտ առնէ եւ այլն, զի յորժամ Վաղարշակ տաճար կանգնեաց ՚ի Հայս արեւու եւ լուսնի ըստ գրելոյ Խորենացւոյն բ. 8։ «Իսկ յետ այսր ամենայնի մեհեան շինեալ յԱրմաւիր անգիրս հաստատէ արեգական եւ լուսնի », ոչինչ ընդդիմութիւն, կամ շննջիւն լուաւ ՚ի Հայոց յաղագս այնորիկ. յայտ է թէ արդէն իսկ ինքեանք պաշտէին, բայց անփոյթ էին ամենեւին ՚ի պաշտամունս։ Միայն մարթ է ասել, թէ այն պաշտօն եւս եկամուտ էր ՚ի Հայս յոտար ազգաց ՚ի զանազան ուսուցչաց Պարսից, որք Զօրօասդր անուանելք՝ յայլ եւ այլ տեղիս քարոզէին զարեւապաշտ ութիւն եւ զկրակապաշտութի. եւ հայկական բնաւոր ութեան յօժարամիտ լեալ յապականութիւնս դրացի ազգաց՝ դիւրաւ լսէր նոցա։ Այս մարթ է բերել եւ զբան Ստրաբոնի. որոյ ՚ի ճառելն զՀայաստանեայց ժա. 532 ասէ. «Զամենայն զոր պաշտեն Պարսք, զնոյն մտադիւր պաշտեն եւ Մարք եւ Հայք ». իբր ՚ի Պարսից առեալ ցուցանել կամելով։ Այսչափ ինչ տեղեկ ութիւն տուեալ վասն սկզբնաւոր ութեան արեւապաշտուե, գրեսցուք արդ առանձին զպաշտամանց արեւու, եւ զայլ եւ այլ գիտելիս զնմանէ։
      
       ԱՐԵՒ կամ ԱՐԱՄԱԶԴ
       Արեւապաշտութիւնն այն զոր հաստատեալ կամ հանդիսացեալ ասացաք ՚ի Վաղարշակայ պարթեւէ ՚ի Հայս, տեւեաց մինչեւ ցՏրդատ թագաւոր ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան. քանզիվասն Բարզափրանայ սպարապետին միջնոյն Տիգրանայ ասէ Խորենացին. «Հիւրկանու երդումն խնդրեալ ՚ի Բարզափրանայ, երդնու նմա յարեգակն, եւ յամենայն պաշտամունս իւրեանց երկնայինս եւ երկրայինս, եւ արեւ Արտաշէզի եւ Տիգրանայ ». բ. 19։ Յետ այսորիկ յորժամ Արշամ թագաւոր մեր կամեցաւ զԵնանոս բագրատունի յաստուածպաշտութենէ դարձուցանել ՚ի կռապաշտութիւն, բռնադատեաց երկիրպագանել արեգական, որպէս ասէ նոյն մատենագիր բ. 24։ Եւ թէ այս արեւապաշտ ութիւն ՚ի Պարսից եկեալ իցէ առ մեզ, յայտ անտի է՝ զի արեւու եւ պարսկական անուն ետուն մերքն. այն է Արամազդ. որ է այլայլ ութիւն պարսկական բառիս Որմիզդ. զոր քանզի նաեւ Օրօմազդ գրեն, յայտ անտի է՝ թէ եւ անունդ Արամազդ նոյն է։ Այլ ստոյգ է թէ Պարսիկք զարեւն անուանեն Միհր. բայց քանզի եւ զՈրմիզդն համարին սկիզբն կամ աստուած բարւոյ, զոր հրով շրջապատեալ լինել ասաց Զօրօասդրն իւրեանց, նմին իրի եւ պատուիրեաց հուր մշտավառ պահել եւ զարեւն պաշտել, յայտ է թէ նաեւ Որմիզդ կամ Օրօմազդ անուամբ իմանային եւ զարեւն. յորմէ եւ մերոց դէպ եղեւ Արամազդ կոչել ոչ միայն զԴիոսն՝ այլ նաեւ զարեւն։ Բայց զԱրամազդն փոխանակ Դիոսի եւս առեալ, որպէս ունիմք ասել ստորեւ, մարթ է եւ յայնժամ վասն արեւու իմանալ. զի Մակրոբիոս հեթանոս մատենագիր ՚ի Սատուրնեան գիրս իւր գիրք ա. գլ. 17. եւ ՚ի հետեւեալսն՝ առ արեւն վերաբերեալ վկայէ գրեթէ զամենայն աստուածս՝ որք ընդ երկնիւք են, սակս գոլոյ արեւուն առաջնորդ այլոց լուսաւորաց. ըստ այսմ ասէ զարեւն կոչեցին Ապողոն. Օսիր. Պան կամ Յանոս. Սատուրնոս եւ Եօվիս, որ է Դիոս։
       Այլ նախ պարտ է գիտել, զի բազում անուանք զոր զանազան ազգք ետուն արեւու՝ են անուանք պատուոյ. որպէս Բահաղ, Համիլքաս, Մողոք, Մեղքոմ. եւ նշանակեն տէր, թագաւոր, սրբազան։ Նոյն իսկ զանունս Իլի որով Յոյնք կոչեն զարեւ, ածանցեալ ասեն ՚ի փիւնիկեան բառէս Բէլ , որ աստուած նշանակէ առ նոսա. որպէս եւ գրէ Սերվիոս. «Ամենեքեան ՚ի նոյն կողմանս զարեւ պաշտեն, որ ՚ի նոցին բարբառ Հել ասի, ուստի ածանցեալ է եւ Հելիօս, որ նոյն է Իլիոս ». յորմէ եւ լատինն սօլ։ Ըստ այսմ եւ անուանքս քիրոս, ադոն, ադոնայի, նշանակեն արեւ, տէր, աստուած։ Առ արտաքին մատենագիրս արեւն կոչեցաւ մականուամբ նաեւ Աստուած Օմանոս. յորոյ մեհենին հուր պահեալ մշտավառ ասէ Ստրաբոն ժե. 733. կոչեցաւ նաեւ Ապողոն Քոմէոս։ Պաշտօն արեգական այնչափ ընդհանուր տարածեցաւ ՚ի հնումն, մինչեւ գրեթէ հասարակ ամենայն ասիացւոց լինել կրօն, եւ ՚ի նոցունց նաեւ ՚ի յունաստան անցանել. «Թուի ինձ (ասէ Պղատոն ՚ի Կրատիլոնն ) նախնեաց Յունաց միայն զնոսին պաշտել աստուածս՝ զորս արդ նաեւ բազումք ՚ի բարբարոսաց պաշտեն՝ զարեւ, զլուսին, զերկիր, զաստեղս եւ զերկիրն »։ Բայց գտան եւ ազգք, զոր օրինակ Մազգութք, որք ոչ այ ինչ՝ բայց միայն զարեւ պատէին, որպէս գրէ Երոդոտոս գիրք ա. գլ. 216 որում եւ երիվարս զոհէին։ Այլ ՚ի զանազան ազգս այլ եւ այլ էր օրինակ պաշտամունս, զի զԲահազ, որ է արեւ, ՚ի բացի պաշտէին, միայն զի պարսպապատ էր տեղին, եւ հուր մշտավառ անդանոր. բայց ոչ յամենայն տեղիս արեւելեայց էր հուր, որպէս եւ դրօշեալն իսկ արեւու ոչ էր նոյն յամենայն տեղիս։ Եգիպտացիք կոթողս եւ բըրգունս կանգնէին եւ նուիրէին արեւու, որոյ ՚ի ձեւ սրածայր վերջանալով՝ բերէ զօրինակ եւ զնշան ճառագայթից արեւու։ Երբեմն դրօշեալն արեւու ձեւացեալ էր ՚ի կերպարան մարդոյ, այլ եղջիւր խոյոյ ՚ի գլուխն ունելով ՚ի նշան ճառագայթիցն, որպէս եւ երբեմն գլուխ քառադիմեան մարդոյ։ Պարսք ըստ գրելոյ Ստրաբոնի ՚ի նախնումն ոչ բագին ունէին եւ ոչ արձան. այլ ՚ի գլուխս լերանց առնէին զաղօթս, մինչեւ ապա շինեցան ատրուշանք նոցա. սոյնպէս գրէ վասն նոցա եւ Երոդոտոս, ոչ մեհեան ունել եւ ոչ պատկեր։ Ըստ այսմ մարթ է իմանալ եւ վասն մերոց առաջին հայկազանց, բայց տեւեալ մինչեւ ՚ի ժամանակս Վաղարշակայ, զորոյ զգանգատանս վասն այսր նշանագրեցաք ՚ի վերոյ։ Որպէս այլ եւ այլ ազգք զանազան ծիսիւ պաշտէին զարեւ, նոյնպէս եւ զանազան անուանս տային նմա, յորոց զոմանս յիշէ եւ Ավսոնիոս յասելն ՚ի դիմաց արեւու. «Ոկիկիա զիս կոչէ Բագոս, Եգիպտոս՝ Օսիրիս արաբացիք, Ատոն »։ Այլ առ հմտ ութիւն ընթերցողացն ածեմ առ տեղեաւս ՚ի միվայր զամենայն անուանս արեւու զկոչեցեալսն յայլեւ եւ այլ ազգաց. զի եւ բանք մատենագրաց տեսցին բացայայտ։
       Ախիմ։ Հին բանաստեղծն յոյն գրէ, թէ առ եգիպտացիս այսպէս կոչեցաւ Բագոսն, իսկ Բագոս անուամբ երբեմն իմանային զարեւն։
       Ադադ եւ Ադիմ։ Այսպէս կոչէր արեւն առ Ասորիս։
       Ադոն։ Առ փիւնիկեցիս եւ քանանացիս էր արեւ, որ յԵզեկիէլի ը . 3. 5. կոչի Պատկեր նախանձու, զանցս նորին յուշ առնելով, որպէս պատմէին արեւապաշտք, եւ ՚ի 14. կոչի Թամուզ. այլուր Բէլփեգովր, այլուր Մեռեալ կոչի։
       Աբինա։ Առ փռիւգացիս սովին անուամբ պաշտիւր արեւ։
       Ալիլադ։ Երոդոտոս ասէ թէ արաբացիք սովին անուամբ։
       Պաշտէին զայն՝ զոր ասորեստանեայք Միթրա (Միհր ) կոչէին, որ է արեւ։
       Ամմոն։ Այսպէս կոչի առ լիբէացիս Բագոսն, որով եւ զարեւ կոչէին, որպէս գրէ հին բանաստեղծն յոյն։
       Ապողոն Սովին անուամբ պաշտէին եւ զարեւն ըստ Մակրոբիոսի։ Կրետացիք վասն բոլորակ ձեւոյ արեւուն Ապէլլիս կոչէին զարեւն. յորոց յորժամ առին Յոյնք զպաշտօն արեւուն, եւ այս անուն փոխեցաւ ասեն առ նոսա յԱպողոն։
       Բագոս։ Ուրեք ուրեք նոյն համարին ընդ արեւու, որպէս ցուցանէ Մակրոբիոս, եւ Երոդոտոս գիրք գ. գլ. 8 ասէ թէ արաբացիք, միայն զԲագոն (յունարեն Դիոնիոս ) պաշտեն զոր կոչեն Ուրօդալդ։
       Բահազ։ Այս անուն՝ որպէս եւ անունս Բէլ՝ ՚ի սկզբան անդ որ նշանակէր աստուած, այլ պատուանուն էր արեւու, որ նշանակէ տէր, ուսուցիչ։ Սովին անուամբ փիւնիկեցիք կամ քանանացիք եւ մովաբացիք պաշտէին զարեւն. զոր եւ կոչէին Աստուած բոլորակ կամ շրջանակաւոր՝ վասն ձեւոյ արեւուն։
       Բէլ։ Նշանակէ տէր, է մի ՚ի հին անուանց արեւու. եւ է աստուածն քաղդէացւոց կամ բաբիլոնացւոց եւ սորեստանեայց. առ որս եւ Սատուրնոսն կոչի Բէլ։ Բէլս այս եւ փիւնիկեցւոց կամ քանանացւոց էր աստուած, նաեւ կարթագինեցւոց եւ այլոց եւս։ Յայս անուն կոչէին եւ զԲահազն նաեւ Յոյնք։ Հին բանաստեղծն յոյն ասէ թէ Բագոսն Բէլ կոչի ՚ի ժողովրդոց անտի՝ որ առ Եփրատաւ։ Յետ ժամանակաց կարծեցին թէ Բէլ աստուածն ասորեստանեայց՝ էր Նեբրովթ, այլ այդ քնն ութեան պէտս ունի. իսկ զԲէլն փիւնիկեցւոց՝ ասացին լինել ոմն ՚ի թագաւորացն Տիւրոսի. այլ ոչինչ բերեն վասն այսր ապացոյց։ Յանուանէ աստի ելանեն Բէլփեգովր, Բէէղղէբուղ. եւ այլք։
       Ելագաբաղ։ Արեւ բալմիրացւոց. որոյ քուրմ գոլով Ելիոգաբաղ կայսր նախ քան զամբառնալն ՚ի կայսերութիւն, պահեաց զնորին անուն նաեւ զկնի կայսր լինելոյ։
       Եօվիս։ Որ է Դիոս՝ կամ Եո՛ւբբիդէր, կամԶեւս ըստ Յունաց։ Այսպէս կոչի, ասէ յոյն բանաստեղծն հին, առ Ասորեստանեայս եւ Բագոսն, զոր ուրեք ուրեք իմանան փոխանակ արեւու։
       Թամուզ։ Է Ադոնն՝ որ է արեւ. առ Երոդոտոսի ոչ յիշի Թամուզ, այլ միայն Ամմօ. յորմէ երեւի թէ տառս թ կամ ք, որով կոչեն Թամուզ եւ Քամօս, օտար է յարմատոյ այսր անուան։
       Միհր։ Էր արեւ առ Պարսիկս. որոյ դրօշելոյն եօթն դրունք էին ասեն յանուն եօթն մոլորակաց կոչեցեալք։ Սովին անուամբ մեհեան եւ առ մեզ գտանէր՝ յիշատակեալ առ Ագաթանգեղոսի յծդ. թէպէտ եւ որդի Արամազդայ կոչի. «Գայր հասանէր ՚ի Մրհական մեհեանն անուանեալ որդւոյն Արամազդայ ՚ի գիւղն զոր Բագառիճն կոչեն »։ Այսպիսի նման ութեամբ դրօշեալ երեւի լինել եւ առ մերս ՚ի գաւառն Փայտակարան նահանգին՝ որ գուցէ սակս եօթն դրանցն կոչեցաւ Եօթնփորակեան բագինք։ Տես ստորեւ եւ զՄողոք։
       Մողոք։ Նշանակէ իշխան կամ թագաւոր. որ է մի ՚ի հին անուանց արեւու, պաշտեալ առ ամմոնացիս։ Ըստ ասելոյ Հրէից՝ ՚ի դրօշեալն Մողոքայ եօթն սենեակք էին փոքրիկք. հինգ վասն հնգից մոլորակաց. իսկ երկու մնացեալքն վասն լուսնի եւ արեւու, որում եւ տղայս զոհէին. այլ զայս անուն ընդ արեւու եւ ընդ լուսնի միանգամայն շփոթէին։ Իսկ ըստ ոմանց առ փիւնիկեցիս եւ առ կարթագինեցիս Մողոք՝ է Սատուրնոսն։
       Ուրօդալդ։ Ոմանք գրեն եւ սովին անուամբ կոչեցեալ յարաբացւոց զարեւն. զոր մարթ է կարծել ՚ի Հուր բառէն ածանցեալ։
       Լէմմօն կամ Ռէմնօն։ Պաշտեալ ՚ի Դամասկոս. որ հաւանական է թէ իցէ արեւն. Ռէմ՝ նշանակելով բարձր. իսկ Օն առ եգիպտացիս էր արեւ։ Բայց ոմանք համարին լինել Սատուրնոս, որ է երեւակ աստղն։
       Լէմֆան, ըստ մեզ Հռեմփա։ Քիուն առ Հրեայս, Քէյվան առ արաբացիս՝ է աստղն երեւակ, զոր ՚ի թարգման ութեան եօթանասնից այլայլ ութեամբ ինչ ընթեռնուն Ռէմֆան. որպէս է տեսանել ՚ի մարգարէ ութեան Ամովսայ եւ ՚ի գործս Առաքելոց. այսպէս համարին Սբէնչէր եւ այլք։ Բայց այլոց հաւանական երեւի թէ Քիյուն, Քիյօն, Քէվան, Ռէֆան կամ Ռէմֆան՝ են զանազան անուանք արեւու. զի ստոյգ է թէ արեւն էր գլխաւոր աստուածն առ զանազան արեւելեան ժողովուրդս, որպէս Յոբ ծանուցանէ. այլ աստղն երեւակ՝ որ եւ կոչի Սատուրնոս՝ չէր այնչափ ինչ ծանուցեալ, բայց եթէ առ աստեղաբաշխս . որում չիք ինչ ցոյց պաշտելոյ։
       Սատուրնոս։ Փիւնիկեցիք, կարթագինեցիք, ըստ Սերվիոսի նաեւ ասորեստանեայք՝ արեւ համարեցան, եւ զՍատուրնոս եւ զարեւ նովին անուամբ պաշտեցին արեւելեանք. այլ ըստ Մակրոբիոսի՝ նաեւ Յունաց Կռոնոսն եւ լատինացւոց Սատուրնոսն էր արեւ. ըստ որում որպէս արեւն զտարերս եւ զփոփոխութիւն տնօրինէ ասէին՝ յառաջ եւ յետս խաղալով ընթացիւք իւրովք, նոյնպէս եւ ժամանակն զոր նախնիք Սատուրնոս կոչեցին, իշխան եւ չափ դնօղ ժամանակի. զի յունարէն Քռօնոս՝ է ժամանակ։ Յոյնք յետ արշաւանաց մեծին Աղեքսանդրի զԲահաղ փիւնիկեանց շփոթեալ ՚ի մի ընդ Սատուրնոսի կամ Կռոնոսի՝ զԲահաղն համբաւեցին լինել Սատուրնոս. նաեւ ընդ Սատուրնոսի կարթագինեցւոց նոյնացուցին։
       Քամօս։ Աստուածն ամմոնացւոց եւ մովաբացւոց. որ եւ նմանութիւն ինչ ունի ըստ հնչմանն ընդ անուանս Շէմս, որ է արեւ։
       Օսիրիս։ Երոդոտոս գիրք բ. գլուխ 44. ասէ թէ եգիպտացիք զԴիոնիսոսն՝ որ է Բագոս, համարէին լինել Օսիրիս. իսկ Օսիրիս նոքա կոչէին զարեւ, որպէս յայտ է ամենեցուն. եւ զորմէ գրէ Դիոդորոս սիկիլիացի հատ. ա. թղթ. 14. թէ նախնիք եգիպտացւոց զերկուս աստուածս կացուցին, զարեւ եւ զլուսին. զարեւն կոչեցին Օսիրիս, որ թարգմանի բազմաչեայ. զի ճառագայթիւք իւրովք իբր աչօք տեսանէ եւ լուսաւորէ։ Այլ թէ ո էր սա որ ապա արեւ կոչեցաւ, գրեալ եմք յառաջն յերեսս 56։
       Ի բազմ ութեան այսչափ անուանցս արեւու պարտ է իմանալ թէ նաեւ զզանազան անձինս զորս յիշեցաք, Արեւ անուամբ պաշտեցին. որք են Բագոս կամ Դիոնիսոս. Նեբրովթ կամ Բէլ. Դիոս կամ Եօվիս. Ադոն կամ Թամուզ։ Ապա ոչինչ ընդդէմ է՝ թէ նաեւ ՚ի նախնիս Հայոց Արամազդ անուամբ դէպ եղեւ պաշտել. թէպէտ եւ զՈրմիզդն եւ զԴիոսն սովին անուամբ պաշտէին. որպէս յիշեն Եւսեբի եւ Իմաստասէրն, զոր ունիս տեսանել ստորեւ։ Եւ զի տեսաք զբազմ ութիւն ազգաց արեւապաշտից եւ զծաւալումն արեւապաշտ ութեան յայնչափ զանազան աշխարհս, ՚ի նոյն մոլոր ութիւն բերեալ երբեմն եւ զարշխարհ մեր՝ ինքնին լինի իմաստասիրել։ Զկնի թէպէտ բարձաւ այս ընդհանուր դեն յաշխարհէս Հայոցյընդունելն զքրիստոնէութիւն ՚ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի, բայց զարմանք այն է՝ զի հետք ինչ նորա մնաց յազգի մերում՝ յաւէտ ՚ի Միջագետս. որ եւ երբեմն երբեմն ՚ի վեր երեւէր։ Որպէս յաւուրս սրբոյն Մեսրոպայ ՚ի հինգերորդ դարուն. եւ յաւուրս Գրիգորի մագիստրոսին ՚ի մետասաներորդ դարուն. զորոց յիշատակէ ՚ի թուղթն որ առ կաթողիկոսն Ասորւոց ՚ի գրելն զթոնդրակեցւոց. «Եւ այլ ոմանք ՚ի Զրադաշտ մոգէ՝ մոգ պարսկականք. եւ այժմ ՚ի նոցունց դեղեալ Արեգակնապաշտք, զոր Արեւորդիսն անուանեն. եւ ահա են յայդմ գաւառի (՚ի Միջագետս ) բազումք, եւ ինքեանք քրիստոնեայք զինքեանս յայտնապէս կոչեն. բայց թէ որպիսի մոլոր ութեամբ եւ անառակ ութեամբ վարին, գիտեմք՝ ի ոչ ես անտեղեակ »։ Յիշատակին եւ յաւուրս Շնորհալւոյն յերկոտասաներորդ դարուն նոյնպէս ՚ի Միջագետս ՚ի Սամոստիա քաղաք. որոց դառնալ կամելով ՚ի քրիստոնէութիւն, գրեաց սուրբ հայրապետն առ Թորոս քորեպիսկոպոս ասելով. «Եհաս ՚ի ձէնջ գիր առ մեզ յաղագս Արեւորդեացդ՝ որք ՚ի քաղաքի ձերում բնակեն, եթէ կամին եւ աղաչեն ՚ի հօտն Քրիստոսի խառնել զնոսա, զի որպէս ազգաւ եւ լեզուաւ ՚ի տոհմէ Հայոց են, յօժարին զի եւ հաւատով եւ հոգւով ՚ի նոյն միաբան ութիւն հաւասարեսցին ընդ նոսա »։ Վկայէ ապա ՚ի ժամանակէ անտի կռապաշտ ութեան մնացեալ նոցա. «Որպէս ազգն Հոռոմոց Պողոմելոսք անուանեալք մնացին խաւարեալք ՚ի լուսոյ աւետարանին… այսպէս եւ Արեւորդիքդ յազգս մեր ՚ի ՚ի մասին սատանայական խաւարին մնացեալք՝ ոչ կամեցան լուսաւորիչ աստուածային լուսովն ՚ի ձեռն լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի »։ Ստորեւ յիշատակէ ինչ եւ ՚ի պաշտամանց նոցա. «Այդ ծառ՝ որ բարտի անուանի, ՚ի կռապաշտ ութեան ժամանակն ՚ի պաշտօն առեալ էր նոցա. յորս եւ դեւք մտանէին, եւ ՚ի մարդկանէ երկրպագ ութիւն ընդունէին։
       Այս ամենայն յիշատակ ութիւնք յայտնագոյնս հաստատեն զբան մեր զոր խօսեցաք ՚ի գլուխն Դպր ութեան յանունս Մոգ, թէ նախնի մոգուին առաւել իմն օրինակաւ մնաց ՚ի հարաւային սահմանս Հայաստանեայց եւ ՚ի Միջագետս մինչեւ ցԲաղաամ, որ էր ՚ի Միջագետաց, եւ մինչեւ ՚ի գալուստ Քրիստոսի. ուստի եկին մոգքն յերկրպագութիւն նորա. եւ ապա ՚ի յաջորդս նոցա ուղիղ վարդապետութին այն աստեղաբաշխ ութեան որ գոյր ՚ի սկզբան անդ՝ առ սակաւ սակաւ ապականեալ՝ փոխեցաւ ՚ի մոլոր ութիւն արեւապաշտութեան. եւ այնչափ ծաւալեալ տարրացաւ ՚ի սիրտս բնակչաց, մինչեւ գտան ՚ի Միջագետս տեղիք ինչ՝ որք եւ ոչ ՚ի ժամանակս Լուսաւորչին թողին զմոլոր ութիւն իւրեանց. զի ընդ մոլորու թեանն խառնեալ էր եւ ուղիղ աստեղաբաշխութի. ՚ի թողուլն զայն՝ կարծէին թողուլ եւ զուղղուին. եւ այս ՚ի ժամանակէ անտի Լուսաւորչին տեւեալ հանապազորդեաց մինչեւ ՚ի ժամանակս Շնորհալւոյն։ Այլ որ զարմանալին է՝ նաեւ զկնի այնորիկ մինչեւ ցայսօր ուրեք ուրեք մնացեալ տեսանեմք, այլ միշտ ՚ի Միջագետս եւ ՚ի շրջակայս՝ իբր ՚ի բնիկ իւրեանց տեղիս . զորս եւ ոչ խստ ութիւն Լէնկթէմուրին կարաց բառնալ. «Եկն ՚ի Մէրտին (որ է ՚ի Միջագետս, ասէ Թոմա մեծոփեցի վասն Լէնկթէմուրին , ) աւերեաց զքաղաքն…. եւ չորս գեղ Արեւորդի կռապաշտ, զՇօլն, զՇմըրշախ, զՍաֆարի, զՄարաղի իսպառ կործանեաց։ Եւ յետոյ դարձեալ սատանայի հնարիւք բազմացան ՚ի Մէրտին եւ ՚ի յԱմիթ »։ Յորոց գտանին մինչեւ ցայժմ ՚ի սահմանս երկուց գաւառացս որք են ՚ի Միջագետս. գտանի նաեւ հետք ինչ արեւապաշտ ութեան եւ առ Եէզիտիս, որք ըստ ոմանց՝ են հին քաղդէացիք, եւ ըստ այլոց՝ ցեղ մի ՚ի քրդաց։
      
       Բ . Կրակապաշտութիւն։
       Պաշտօն կրակին թուի յարեւապաշտուէ զհետ եկեալ. իբր այն թէ հուրն օրինակ կամ նման ութիւն ինչ իցէ արեւու։ Ի գիրս մերոց ոչ պատմի ինչ որոշակի վասն պաշտելոյ հայկազանց զհուր. բայց յիշատակ ութիւնք ինչ յայտնի ցուցանեն զայս. զի Խորենացին բ. 77. ասէ վասն Արտաշրի Պարսից թագաւորի, թէ յորժամ խաղաղացոյց զաշխարհս Հայոց, «Զմեհենիցն պաշտամունսն առաւել եւս յորդորէ. այլ եւ զհուրն որմզդական, որ ՚ի վերայ բագնին՝ որ ՚ի Բագաւան, անշէջ հրամայէ լուցանել »։ Ուր այնպէս ցուցանէ՝ թէ արդէն կայր ՚ի Բագաւան բագին վասն պաշտելոյ զհուր. այլ ՚ի խռով ութեան ժամանակի՝ որ ՚ի մահուն մեծին Խոսրովու՝ քանզի շիջեալ էր, վասն որոյ եւ Արտաշիր յետ տիրելոյ ՚ի վերայ աշխարհիս՝ հրամայեաց անդրէն վառել զնոյն հուր եւ անշէջ պահել։ Զայս յայտ առնէ եւ ճանապարհորդութին Հռիփսիմեանց գրեալ ՚ի Խորենացւոյն. որոց յետ գալոյ յերկրպագ ութիւն պատկերի տիրամօրն՝ որ էր յերկրին Անձեւացեաց, «Գնացին, ասէ, ՚ի գլուխ լերինն Պաղատոյ, զոր ասէին սաստիկ յոյժ ՚ի նմա լեալ դիւացն, տուն Արամազդայ եւ Աստղկայ մեծարէին. եւ յաճախ պաշտամամբ տօն կարդային…. ՚ի կողմն հարաւոյ ՚ի կատար լերինն որ ՚ի վայր իջանէ, տուն կրակի անյագ հրոյ անդադար տանն աստուածոց. եւ քարինս հոսեալ յակն յորդաբուղխ աղբերն՝ որ բղխէ յոտն լերինն՝ որ կոչի տեղին Բութ. քանզի վառէին զկրակն քոյրն, եւ զաղբիւր եղբայրն »։ Այս եւ ՚ի պարթեւազեան կոչեցեալ դրամոցն յայտ է. որք եւ թուին մանաւանդ թէ Արշակունի թագաւորաց մերոց դրամք իցեն, զի յայտնի տեսանին ՚ի վերայ նոցա հայկական տառք, որպէս ասացաք ՚ի գլուխն Դպրութեան. քանզի ՚ի մի կողմն դրամոցն այնոցիկ տեսանի պատկեր թագաւորի. իսկ ՚ի միւս կողմն բագին կանգնեալ ընդ մէջ երկուց մոգուց, եւ ՚ի վերայ նորա հուր վառեալ։ Այլ քան զամենայն ինչ յայտնի նշան այն է, զի ամենայն ազգք որք արեւապաշտք էին՝ պաշտէին եւ զկրակն։ Արդ քանզի մերքն զարեւապաշտութին յօտարաց առին, որպէս յիշեցաք ՚ի վերոյ, յայտ է թէ եւ զկրակապաշ տութիւնն առին միանգամայն ՚ի նոցանէ։
       Այլ Հիտուս զսկիզբն կրակապաշտ ութեան կամելով նշանագրել ՚ի պատմ ութեան կրօնի Պարսից ՚ի թղթ. 139. ասէ թէ յետ որոյ աստուածային հրամանաւ ՚ի տաճարն Երուսաղէմի կանգնեցաւ խորան մշտավառ հրոյ, ՚ի նման ութիւն այնմ եւ հեթանոսք փոյթ տարան հուր մշտավառ տածել. զայս նոր ծէս յաւելին ՚ի վերայ իւրեանց հին Սապայութեն, որ էր պաշտել զարեւ, զմոլորակս եւ զտարերս։ Բայց որպէս այլք գրեն՝ յոյժ սխալի յայսմ Հիտուս. զի հուրն ՚ի մեհեանս հեթանոսաց վառէր պաշտելոյ աղագաւ. իսկ հուրն ՚ի տաճարն Երուսաղէմի վառէր անշէջ առ ՚ի պէտս պաշտաման ճշմարտին Աստուծոյ։ Զի յորժամ Աստուած եցոյց եւ հրամայեաց զօրինակ մատուցանելոյ զողջակէզն, եւ Ահարոն քահանայապետ սկիզբն արար կատարել զնոյն, յառաջնում նուագի անդ մատուցանելոյ՝ էջ հուր րկնատեղաց յաստուածուստ, որ ծախեաց զամենայն ողջակէզն, որպէս գրեալ կայ ՚ի գիրս Ղեւտացւոց թ. 24. զայն հուր աստուածառաք՝ արժանի համարեցան պահել խնամով անշէջ ՚ի կրակարան խորանին, զի ՚ի նոյն պէտս վարեսցեն։ Տես թէ որպիսի մեծ խտիր կայ ընդ այս եւ ընդ պաշտօն կրակին առ հեթանոսս. եւ թէ որչափ այսու անագան լինի սկզբնաւոր ութիւն կրակապաշտութեան, զոր պատմ ութիւնք բազմօք նախնագոյն լինել ցուցանեն քան զժամանակն Մովսէսի, յորոյ աւուրս էջ այս հուր երկնատեղաց։
       Բօէնսինէ Սիռի անուն ոմն՝ առաւել կանխագոյն ՚ի սկզբանէ անտի ժամանակաց բերելով զսկիզբն եւ զպատճառ պատուելոյ մարդկան զհուրն, նորալուր իմն պատմէ մտացածին։ Նախ քան զբազմանալ, ասէ, մարդկան ՚ի վերայ երկրի՝ համօրէն աշխարհ անգործ թողեալ անտառացեալ իմն էր առհասարակ մացառախիտ ինքնաբոյս մոլախոտովք եւ ծառովք խիտ առ խիտվարակեալ։ Այլ յանկարծ յաւուր միում յիջանել կայծական յերկնից էարկ հուր յանտառն, որ եգիտ իւր ճարակ զաշխարհ ամենայն։ Մարդիկ որք տեսանէին զհուրն անսպառ ձըգեալ ծաւալեալ ընդ ամենայն երկիր, այնպէս համարեցան յաջորդութեամբ ժամանակաց՝ թէ հուրն էական մասն է աշխարհի, սկիզբն եւ պատճառ ամենայնի. ծասն որոյ եւ պատուել սկսան։ Բայց ապացոյցք նորա եւ հիմունք այսր ինքնաստեղծ պատմութեան՝ են անուանք ազգաց, տեղեաց, քաղաքաց եւ զանազան դասուց մարդկան, զորս նա ածանցեալս ասէ զամենայն ՚ի բառէս հուր. զոր օրինակ են՝ անուն Ուր քաղաքի ՚ի Միջագետս. անուն երկնից, որ առ Յոյնս կոչեցաւ Ուրանոս. անուն հին քրմաց ազգի ՚ի Գաղղիա, որք կոչեցան Դրուիդք. եւ այլք բազումք. ճիգն եդեալ անբնական եւ անհարազատ մեկնաբան ութիւն ՚ի հրոյ ածանցեալս ասելով առհասարակ, որով եւ զընթերցօղն ՚ի դերեւ հանէ բոլորովին ՚ի յուսոյն զոր խոստանայ գեղեցիկ խորագրաւն մատենին, որ է «Սկզբնաւոր ութիւն առաջին ընկերութեանց, ժողովրդոց, գիտութեանց, արուեստից եւ լեզուաց նախնեաց եւ արդեաց ». տպագրեալ գաղղիարէն ՚ի Փարէզ։ Ի գրելսն սորա ստոյգ է Ուր քաղաքին Միջագետաց ՚ի Հրոյ առնուլ զիւր անուն, քանզի գտանեմք նախնի եւ վաւերական վկայութիւնս որք զայս ցուցանեն. որովհետեւ առաջին անուն քաղաքիս ՚ի ժամանակաց անտի Աբրահամու նահապետին՝ կոչէր Ուրհայ. զկնի ընկալաւ զանունս Եդեսիա։ Հրեայք ՚ի բառարանին Թալմուտայ՝ ՚ի հուր արկեալ, ասեն։ Ներբովթայ զհայր իւրեանց զԱբրահամ յայն քաղաք՝ որ Հուր կոչեցաւ։ Ապուլֆարաճ զԱռան զեղբայր Աբրահամու ասէ այրեալ ՚ի յՈւր քաղաքի։ Եւ ՚ի գիրս ծննդոց ժա. 31. ըստ այլ թարգ. դնի «Եհան զնոսա ՚ի Հուր (կամ Ուր քաղաքէն ) քաղդէացւոց »։ Այլ վասն պատճառին Հուր կոչելոյ քաղաքիս՝ թէ զայս դիցուք պատճառ եւ թէ զայլ ինչ՝ զոր ստորեւ ունիմք յիշել, հաւաստի է ՚ի հրոյ առեալ զիւր անուն. արդ՝ քանի դիւրին լինէր կրակապաշտու թեանն հայ քաղաքէն Միջագտաց մտանել կրակապաշտու թեանն յաշխարհ մեր ՚ի Հայաստան, որ էր իբր մի սահման համարեալ ընդ Միջագետս։
       Եւ այսպէս պարտ է ասել, թէ մերքն յորժամ ընկալան զարեւապաշտութիւնն՝ ընկալան եւ զկրակապաշ տութիւնն ՚ի սահմանակաց իւրեանց. զոր օրինակ ՚ի Պարսից. ծասն որոյ եւ հուրն որմզդական կոչի պարսկական անուամբ, որ է ասել արամազդական, այսինքն արեգակնային. ընկալան նաեւ ՚ի Միջագետաց յՈւրհայ քաղաքէն, ուր ՚ի վաղուց անտի գրոյ կրակապաշտութիւն. ընկալան գուցէ եւ ՚ի կապադովկացւոց. ըւր ըստ գրելոյ Ստրաբոնի ժե. 733 բազմ ութիւնք կային կրակապաշտ մոգուց, եւ բազում մեհեանք պարսկական աստուածոց, ատրուշանք պարսպապատք, եւ ՚ի մէջ նոցա բագին լի մոխրով եւ հուր մշտավառ. ուր եւ յիշէ զգլխարկս մոուց՝ յերկուց կողմանց առկախեալ ունելով տեռն պատեալ զշրթամբք եւ զծնօտիւք։ Այս լինի ասէ ՚ի մեհեանս Անահտայ եւ Օմանայ, զորոյ եւ զարձան շուրջ ածէին։ Իսկ վասն ատրուշանաց զորս կանգնեցին Պարսիկք յաշխարհի մերում ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան, որք եւ փութով քանդեցան, յիշեսցուք զկնի։
       ԼՈՒՍԻՆ
       Լուսինն ՚ի կարգի պաշտամանց հեթանոսաց դնի երբեմն որպէս Արտեմիս չաստուածուհի, որ ըստ Հայոց Անահիտ, եւ ըստ հռովմայեցւոց Տիանա, զոր ոմանք համարեցան եւ Աստղիկ կոչիլ, որ է Ափրոդիտէ՝ այլ չաստուածուհի։ Յայտ է թէ եւ զլուսինն պաշտէին ՚ի Հայաստան. զայս ցուցանէ բան Խորենացւմյն ՚ի յիշելն բ. 19 զամենայն պաշտամունս երկնայինս. զոր չէր մարթ ասել՝ եթէ մի միայն զարեւ պաշտէին. զնոյն յայտ առնէ եւ ՚ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց. ուր յԱնձեւացեաց երկրին, ասէ, «տուն Արամազդայ եւ Աստղայ մեծարէին »։ Արդ որպէս Արամազդ էր արեւ, սոյնպէս եւ Աստղիկ կարծի լինել երբեմն լուսին։ Այլ քան զամենայն ինչ առաւել անտի իսկ յայտ է՝ զի ամենայն ազգ որ զարեւ պաշտէր, նոյն եւ զլուսին պաշտէր։ Ուր էր կուռք Բահաղու՝ որ է արեւ, անդ լինէր եւ կուռք Աստարտայ՝ որ է լուսին։ Տաճարքն նուիրեալ էին Բահաղու. իսկ անտառքն, որ առ արեւելեանս փոխանակ տաճարի ՚ի կիր առեալ լինէր, նուիրեալ էին լուսնի։ Բահաղու կամ արեւու բագինք միշտ ՚ի բարձունս ՚ի բացի ՚ի պարսպապատ տեղւոջ. իսկ Աստարտայ կամ լուսնի միշտ յանտառս ՚ի մթան ընդ վարսաւոր ծառովք. բայց այս անտառ կից լինէր ընդ պարիսպն Բահաղու։ Նաեւ սուրբ գիրք ՚ի յիշելն զԲահաղ՝ ընդ նմին յիշեն եւ զԱստարտէս, նաեւ զզօր ութիւնս երկնից. կամելով յայտնել զմիտս հեթանոսաց, որք պաշտէին զարեւ եւ զլուսին իբրեւ թագաւոր եւ թագուհի ՚ի վերայ աստեղաց որպէս ՚ի վերայ զօրաց. վասն որոյ եւ զօր ութիւնք կոչէին. այսպէս պատմի վասն Մանասէի բ. մնաց լգ. 3. 5. «Շինեաց զբարձրաւանդակս. կանգնեաց արձանս Բահաղիմայ, եւ արար անտառս, եւ երկիր եպագ ամենայն զօր ութեան երկնից. շինեաց անդ սեղան ամենայն զօր ութեան երկնի »։ Եւ ՚ի դ. թագ. իգ. 4. եւ 5. ասի վասն Յովսիայ արքայի. «Զամենայն անօթ գործեալ Բահաղու եւ անտառացն եւ զօր ութեան երկնից… զխնկարկուսն զարեգական եւ զլուսնի եւ զաստեղաց եւ զամենայն զօր ութեան երկնից եւ զանտառն » այրեաց։ Եւ քանզի նաեւ ազգք մեզ սահմանակիցք այսպէս զարեւ եւ զլուսին միանգամայն պաշտէին, որպէս են Պարսիկք եւ Աղուանք, զորոց գրէ Ստրաբոն ժա. 503. Աղուանք «աստուածս պաշտեն զարեւ, զԴիոս, եւ զլուսինն առաւել, որոյ եւ տաճար մօտ է առ Վիրս », յայտ է թէ եւ մերքն ընդ արեւու պաշտէին եւ զլուսինն։ Տաճար լուսնի յիշատակի եւ առ նորին մատենագրի ժբ. 557. ուր պատմէ զտեղիս տէր ութեան Միհրդատայ. եւ ՚ի յիշելն զԳամիրս (՚ի Կապադովկիա ) զոր Պոմպէոս քաղաք կազմեալ՝ կոչեաց Դիոպօլիս եւ Օգոստա, «Ունի, ասէ, նաեւ տաճար ամսոյ՝ որ Ֆարնագիս ասի… թագաւորք այնչափ ՚ի պատուի ունէին զայն մեհեան, մինչեւ երդումն արքայական առնել յանուն բաղդի արքայի եւ ամսոյն որ ՚ի Ֆարնագիս։ Սա եւս է տաճար լուսնի, որպէս որ յԱղուանս է եւ ՚ի Փռիւգիա »։ Զայս մեհեան լուսնի կարծեմք լինել ՚ի փոքր Հայս, որ ունէր մասն ինչ ՚ի Կապադովկիոյ։
       Իսկ վասն անուանն թէ ընդէր Աստղիկ կամ Անահիտ եւ Արտեմիս կոչեցաւ լուսինն, (ուրոյն յԱստղկանէ անտի, որ ըստ Յունաց Ափրոդիտէ ), որովհետեւ մեք սուղ ինչ յառաջ գրեցաք լինել անձն, այն ինքն է քոյր Սեմայ, պարտ է գիտել՝ զի եւ առ այլ ազգս կոչեցաւ աստղ. զոր օրինակ առ փղշտացիս՝ նոյն եւ առ սիդոնացիս Ասդարոթ կամ Աստարտա կոչի լուսինն, ածանցեալ ՚ի բառէս ասդար, որ յարեւելեան լեզուս նշանակէ աստղ, որպէս ասէ Ճէպէլին. եւ այս որպէս թուի՝ սակս մեծագոյն երեւելոյ լուսնին ՚ի մէջ ամենայն աստեղաց, տիրապէս զլուսինն իմանային աստղ ասելով։ Վասն որոյ եւ յԵրեմ. խդ. 17. 18. 19. կոչի Տիկին երկնից։ Ստորեւ ունիմք գրել, թէ հինք զանձինս նախնի նահապետաց յանուն արեւու եւ այլոց աստեղաց սովորեցան պաշտել. ուստի որպէս արեւու ետուն զանուն մարդոյ Արամազդ. նոյնպէս եւ լուսնի ետուն զանուն մարդոյ Աստղիկ։
       Մինչեւ ցաստ վիպագրեալ յաղագս պաշտելոյ ազգի մերում զլուսինն Աստղիկ անուամբ, զորմէ չիք ՚ի գիրս մեր յայտնի յիշատակութիւն, այժմ գրեսցուք վասն Աստղիկ դից՝ զորմէ գտանի ուրեք յիշատակութիւն, անխտիր հայելով եւ յԱփրոդիտէ։ Թոմա արծրունի յետ պատմելոյ զբուրաստանէն զոր տնկեաց բ. Արտաշէս, ծաղկօք նաեւ բժշկական բուսովք ճոխացեալ, ապա պատմէ՝ ՚ի փոքր հովտին ստորեւ լերին՝ ուր էր այն բուրաստան, շինեալ ՚ի նմանէ «Աշտարակ բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ. եւ ՚ի վերայ նորա կանգնէ զԱստղկան պատկերն, եւ մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպան ութեան կռոցն ». ա. 11։ Եւ ստորեւ ՚ի պատմելն թէ Սուքիասանք առաքեցին զոմն առ Սաթինիկ յանդիմանել զսնոտի պաշտօն կռոցն, ասէ. «Սաթինիկ ունկնդիր եղեալ խրատու սրբոցն՝ ոչ ՚ի բաց մերժեցաւ ՚ի կռոցն Աստղկայ անուանեալ պատկերին »։ Թէ ո էր այս կուռք Աստղիկ անուանեալ, ոչ որոշէ ինչ պատմիչն. իսկ Ագաթանգեղոս ՚ի յիշելն ՚ի թղթ. յկբ. որոշէ ասելով. «Երրորդ մեհեանն անուանեալ Աստղկան դիցն, սենեակ Վահագնի կարդացեալ ըստ յունականին, որ է ինքն Ափրոդիտէս »։ Նմին հետեւելով եւ Վարդան ՚ի ներբողեան Լուսաւորչին, զպղծ ութիւն Ափրոդիտեայ տայ Աստղկան. զի ՚ի յիշելն զկործանումն կռոցն, ասէ. «Աստղիկ զբոզութիւն առեալ փախչէր առ հոմանիսն իւր »։ Խորենացին բ. 14. միայն զԱփրոդիտեայ զպատկերն յիշէ կանգնեալ յայսմ մեհենի որ յաշտից տեղիսն, զորմէ է բան Ագաթանգեղոսի. եւ զայն պատկեր յԵլլադայ բերեալ, ասէ, ա. Արտաշէսի, զոր միջինն Տիգրան կանգնեաց աստէն. որ գուցէ էր մին ՚ի յերկուց հռչակաւոր արձանաց Վէնուսի կոփեալ ՚ի Պրաքսիտեղեայ ճարտար քանդակագործէն։ Ի բանս մատենագրաց հայելով՝ համարիմ թէ բաց յԱփրոդիտեայ՝ որ է փայլածու։ Աստղիկ կոչէր եւ լուսինն, որպէս ՚ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց Արամազդայ եւ Աստղկան մի եւ նոյն տուն դնի . եւ քանզի Արամազդն էր արեւ, երեւի թէ ըստ Հայոց Աստղիկն էր եւ լուսին. որպէս եւ ՚ի սուրբ գիրս բազում ուրեք միանգամայն յիշատակին Բահաղ եւ Աստարտա, որք էին արեւ եւ լուսին սիդոնացւոց. իսկ պատկերն որ յաշտից տեղիսն՝ Ափրոդիտեայ պատկեր էր. այլ Ագաթանգեղոս օտարազգի գոլով՝ գուցէ յիւրմէ նոյնացուցանէ ընդ Աստղկան, բայց եւ ոչ սխալի։ Զի որպէս զարեւն կոչեցին նաեւ Բագոս, Բէլ եւ Դիոս, զորս յիշեցաք ՚ի վերոյ, նոյնպէս եւ զլուսինն նաեւ այլ բազում ազգք կոչեցին Ափրոդիտէ, կամ որ նոյն է Վէնուս, եւ սովին անուամբ պաշտեցին։ Այսպէս ապա զոր փիւնիկեցիք Աստարտա անուամբ պաշտէին՝ որ էր լուսինն, որպէս եւ եգիպտացիք Իսիս անուամբ, զնոյն ասկաղոնացիք Վէնուս անուամբ պաշտէին, որ է Ափրոդիտէ. զորմէ գրեն Կիկերոն ՚ի գ. գիրս բն ութեան աստուածոց. եւ Ամբրոսիոս։ Բայց Հերովդիանոս գիրք ե. Երկնային Վէնուս կոչեցեալ համարի զլուսինն. եւ բազումք սովին անուամբ պաշտէին. որ յունարէն ասի Ուրանիա, եւ հեռի է ՚ի պղծութեանց։ Ստրաբոն ժե. 732. ՚ի գրելն զպաշտամանց Պարսից՝ միանգամայն յիշէ զլուսինն եւ զՎէնուսն կամ զԱփրոդիտէն պաշտեալ նոցա. ապա չէ ինչ ընդդէմ եւ ՚ի մերսն լինել նոյն պաշտաման լուսնի եւ Ափրոդիտեայ միանգամայն։
       Զանազան անուանք՝ զոր տան լուսնի այլ եւ այլ ազգք, են սոքա. Աստարտա. յոր անուն կոչէին եւ պաշտէին փիւնիկեցիք եւ սիդոնացիք, զոր պաշտէր եւ Սողոմոն. եւ Յովսիաս արքայ՝ ասի ՚ի չորրորդ Թագաւորուիսն իդ. 13. կործանեաց զտունն, «զոր շինեաց Սողոմոն արքայ իսրայէլի Աստարտայ գարշելւոյ սիդոնացւոյ, եւ Քամովսայ զազրոտւոյ Մովաբայ, եւ Մելքոմայ գարշելւոյ որդւոցն Ամոնայ »։ Երկու յետինքդ են անուանք արեւու։ Իսիս. յայս անուն պաշտեալ լինէր լուսինն առ եգիպտացիս. որ է ըստ իս անուն մերոյ Աստղկանն, եւ կամ Անահտայ, որ եւ Արտեմիս կոչի։ Ալիդդա. յայս անուն կոչէր եւ պաշտեալ լինէր լուսինն առ արաբացիս։ Միլիդդա առ ասորեստանեայս։ Միհր առ Պարսիկս։ Արտեմիս առ Յոյնս։ Տիանա առ Լատինս։ Եւ ըստ լեզուաց զանազան ժողովրդոց կոչէր նաեւ Միդիդդա, Էքադէ, Դռիվիա, Ֆէպէ, Ասդէրիէ, եւ այլն։
       Զանազան ազգք այլ եւ այլ նմանութեամբ կանգնէին զքանդակ լուսնի. եգիպտացիք՝ որք Իսիս անուամբ պաշտէին զլուսինն, գրէ Դիոդորոս սիկիլիացի հատ. ա. թղթ. 15. թէ եղջիւր դնէին ՚ի գլուխն որպէս զմահիկ լուսնի. «Զի այսպէս է, ասէ, հայեցուած լուսնի՝ յորժամ մանգաղաձեւ աճէ եւ նուազի. եւ զի առ եգիպտացիս արջառ ձօնեալ էր նմա ». որ ունի զեղջիւր։ Պորփիւր՝ գլուխ արջառոյ ունել ասէ վասն լուսնի, սակս բերելոյն զնման ութիւն եղջերաց ՚ի քառորդս իւր։ Ըստ այսմ դնէ եւ Երոդոտոս ժա. 41. զԻսիսն յԵգիպտոս. որպէս եւ Եղիանոս։ Վասն որոյ եւ ՚ի սուրբ գիրս Ոսկի որթք կոչեցեալքն՝ էին պատկերքն Բահազու եւ Աստարատայ, կամ Օսիրիսի եւ Իսիսի, որք են արեւ եւ լուսին. զի զոր դնէին ՚ի գլուխս նոցա առ ՚ի բերել զնման ութիւն ճառագայթից արեւու եւ լուսնի՝ եղջիւր համարելով կոչէին որթ կամ կով։ Առ արաբացիս քառակուսի բուրգն նշանակէր զլուսին։ Ի Լիբանան ըստ գրելոյ Մակրոբիոսի՝ արձան արքիդեան Վէնուսի՝ էր կին քօղարկեալ, տխուր դիմօք եւ արտասուագին, որ էր նշան կոծոյն Աստարտայ կամ Իսիսայ վասն մահուան Ադոնայ, որք էին առհասարակ նման ութիւնք նուազման լուսնի, եւ մտից եւ խոնարհելոյն արեւու հնարելք ՚ի նախնեաց այլաբանօրէն. զորոց կարես տեսանել առ զանազան քննիչս։ Այլուր ալյով օրինակաւ ձեւացուցանէին։ Ի ծառոց՝ մրտենին էր ձօնեալ Վէնուս աստուածոյն կամ Ափրոդիտեայ. իսկ ՚ի ծաղկանց՝ վարդ. յորմէ սորայս տօն երեւի լեալ այն՝ որ ՚ի հեթանոս ութեան ժամանակի ՚ի մեզ տօնէին ՚ի յաշտից տեղիսն ՚ի Վահեվահեան մեհենի Վարդավառ ձայնեալ, եւ առ մեզ մնացեալ մինչեւ ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան. որ փոխեցաւ ՚ի տօն այլակերպ ութեան Քրիստոսի։ Տես նաեւ ՚ի Յայսմաւուրս օգոստ. 6։ Իսկ ՚ի թռչնոց տիրապէս ձօնեալ էր աղաւնին. յորմէ մնացեալ կարծեմք զայն սովոր ութիւն ուրեք ուրեք ՚ի Հայս աղաւնիս թռուցանելոյ ՚ի տօնի վարդավառին։
      
       Գ . Դիցապաշտութիւն։
       Յայս անուն կոչի այն ազգ կռապաշտութեան՝ որով զմարդիկ աստուածացուցեալ պաշտօն ընծայի նոցա։ Ամենեքին դնեն թէ արեւապաշտութիւն կամ պաշտել զլուսաւորս յառաջ է յոյժ քան զպաշտելն զմարդիկ, եւ ստոյգ է. բայց յայտ է պատմութեանց՝ թէ նաեւ նահապետք որք ՚ի սկզբան անդ ՚ի նոյեան ժամանակի բնակեալ էին յաշխարհի մերում, յետ ցրուելոյ նոցա աստ եւ անդ ՚ի կարգս աստուածոց դասեալ պաշտեցան, յայսմանէ արժան համարիմ յերկուս բաժանել զժամանակ դիցապաշտութեան։ Առաջին՝ որ սկսաւ ընդ արեւապաշտութեան, կամ սուղ ինչ զկնի։ Երկրորդ՝ որ բազմօք զկնի. յորում ՚ի կարգ աստուածոց դասեցան արք երւելիք ՚ի քաջութեան, եւ կամ յաւէտ ըստ ոմանց ասելոյ՝ ՚ի չարագործութեան։ Յաղագս առաջնոյն պարտ է ասել, թէ վարդապետութիւն կամ ուսումն արեւու յառաջ է յոյժ քան զարեւապաշտութիւն, զի ծանեաք ՚ի գրելոցս թէ սակս երկրագործ ութեան եւ բժշկութեան, որք էին հարկաւոր արուեստք մարդոյ, յոյժ պէտս ունէին մարդիկ տեղեկ ութեան ընթացից արեւու եւ լուսնի. ծասն որոյ ելեալքն ՚ի տապանէ, որպէս եւ այլ նախկին նահապետք, զուսումն արեւու կամ յաստեղաբաշխ ութիւն ուսուցին զառաջինն սերնդոց իւրեանց եւ փոյթ տարան եւ եւս ուսանելոյ, ծանեաք եւս թէ որք ուսուցին զայս ուսումն՝ ՚ի մեծի պատուի եղեն. մինչեւ յետագայքն որպէս մոլորելով իւրեանց պաշտել սկսան զարեւ եւ զլուսին, ընդ նմին պաշտեցին եւ զուսուցիչն. նա՝ զնոյն իսկ զանուն արեւու եւ լուսնի եւ ժամանակի ետուն նոյն ուսուցչաց։ Զի այսպէս գտանեմ զՍատուրնոսն, որ է Նոյ, պաշտեալ յանուն Բահազու՝ որ է արեւ, եւ յանուն Կռոնոսի՝ որ է ժամանակ, վասն ծանօթացուցանելոյ նորա եւ ուսուցանելոյ զընթացս երաւու եւ զժամանակի։ ԶՍեմ, որ է առաջին Զօրօասդր եւ վարդապետօղ ՚ի վերայ արեւու, մինչեւ տեղւոյն յայնմանէ կոչիլ Զարեւանդ, զկնի աստուածացուցեալ պատմէ Խորենացին ա. 6. «Տիրէ ՚ի վերայ երկոցունցն եւս Զրուանն (Սեմ ) զոր աստ ուրեմն Զրադաշտ մոգ արքայ բակտրիացւոց, որ է Մեգաց, սկիզբն եւ հայր աստուածոցն ասաց լինել »։ Ոսրսիրն որդի Սատուրնոսի կամ Նոյի՝ Աստղիկն դուստր Նոյի, մին ուսուցիչ երկրագործուե, եւ միւսն բժշկուե. երկոքին եւս քաջ տեղեակ վարապետ ութեան ընթացից արեւու եւ լուսնի։ Որովհետեւ յԵգիպտոս գնացեալ՝ ուսուցին եգիպտացւոց զայս ամենայն, եգիպտացիք զնոյն ինքն զՈրսիրն, որ վարդապետօղն էր, պաշտեցին որպէս զարեւ. եւ զԱստղիկն զոր Իսիս կոչեն՝ պաշտեցին իբրեւ զլուսին։ Ըստ սմին օրինակի գտանեմք եւ զՊրոմեծէոս անուանելն, զորմէ առասպելաբանէին ելեալ յանիւս արեւու, եւ անտի հուր գողացեալ եւ յերկիր բերեալ. որք են առհասարակ այլաբան ութիւնք վարդապետ ութեան նորա զարեւէ, զոր ուսոյց նախ ՚ի կովկասային սահմանս ապա ՚ի Յունաստան։ Որպէս եւ զՈւրանոսն վասն այսր պատճառի երկին անուանեալ ասէ Բէզբոնբազմահմուտն ՚ի հնութիւնս, այսինքն է «սակս փութոյն զոր ունէր առ գիտ ութիւն երկնից, առ ՚ի ճանաչել զբնուիս, զազգեց ութիւնս զշըրջանս եւ զզանազան շարժմունս աստեղաց »։ Զայս ցուցանէ եւ պատուանունս արեւու առ օտար ազգս՝ որ է Բահաղ, զի բնիկ նշանակ ութիւն անուանս է ասեն տէր, եւ ուսուցիչ, զոր մարդոյ անկ է տալ եւ ոչ արեւու. ապա յայտ է թէ նախ յայս անուն կոչեցին եւ պատուեցին զուսուցիչն եւ զվարդապետօղն ՚ի վերայ արեւու, ապա զնոյն ինքն զարեւն պատուեցին, եւ զնոյն Բահաղ անուն ետուն արեւու. մանաւանդ զի յառաջ քան զայլս ՚ի քաղդէացւոց ազգին սկսեալ տեսանեմք զարեւն պաշտել մարդկային անուամբ , առ որս առաւել ելին ուսուցիչք արեւու քան առ այլ ազգս։
       Այլ ընդունիմք եւս թէ պաշտօնս այս, զոր ուսուցչաց ընծայէին, հետզհետէ լեալ իցէ, զի նախ յետ մեռանելոյ նոցա սկիզբն արարին պատիւ տալ գերեզմանի նոցա որպէս բնական կարգն բերէր, տարեդարձս սահմանելով, զարդիւնս երախտեաց եւ ուսմանց նոցա յիշատակելով եւ գովելով։ Ապա յետագայք նոցին յորժամ ՚ի տգիտ ութիւն անկեալ ՚ի վերայ ճշմարտին Աստուծոյ՝ պաշտել սկսան զարեւ եւ զլուսին եւ զայլ լուսաւորս, ընդ նմին եւ զնոսին իսկ զուսուցիչսն սկսան պաշտել՝ յարեւ եւ ՚ի լուսին փոխարկեալ համարելով։ Զայս՚ի գործոյ նոցա զոր ցարդ յիշեցաք՝ այսպէս իմաստասիրեմք։ Այլ եւ այս գիտելի լիցի, զի որպէս առ եգիպտացիս՝ նոյնպէս եւ առ նախնի կողքիսացիս, որք էին առաջին Քաղդիք կամ քաղդէացիք, Այգեստաս ոմն թագաւոր իւրեանց կոչի ՚ի նոցանէ Արեւ. եւ թագաւոր ութիւն նորա՝ թագաւոր ութիւն արեւու. որում չգոյր ինչ պատճառ, եւ ոչ յարմար ութիւն ինչ. բայց եթէ պարտ է ասել՝ թէ յայնմ ժամանակի եւ սա եղեւ մի ՚ի նոցանէ որք ուսուցին զվարդապետ ութիւն արեւու. որովհետեւ որպէս գրեցաք յառաջն, անդ ՚ի Խաղտեաց աշխարհին, որք են առաջին Քաղդիք, ծաւալեցաւ ուսումն ՚ի վերայ արեւու։
       Ցայս վայր յիշեալ զաստուածոց՝ որ առ ժամանակօք նախնի նահապետաց, այժմ եւ զնոցանէ որք յետոյ ժամանակաւ եղեն, ասասցուք. որք եւ այսու զանազանին յառաջնոց անտի, զի նոցա բնակ ութիւն գրեթէ ամենեցուն ՚ի սկզբան անդ էր յաշխարհի մերում ՚ի Հայաստան. իսկ սոցա բնակ ութիւն առհասարակ յօտար աշխարհս. զի յօտարաց եկին այն ամենայն աստուածք։ Յետ յաղթութե ան մեծին Աղեքսանդրի եւ տիրելոյ աշխարհի, ասեն հնախօսք, գուն գործեցին Յոյնք զանուանս աստուածոց օտար ազգաց յիւրեանց աստուածոց ածանցեալս կարծեցուցանել. նա՝ բռնադատեցին եւս զամենայն ժողովուրդս փոխել զանուանս իւրեանց աստուածոց, եւ յունական անուամբք յորջորջեալ Դիոս, Ապողոն, Արէս, Արտեմիս. ըրք ըստ լատինացւոց Եուբբիդէր, Աբօլլօ, Մարս, Տիանա. եւ իւրեանց յունական ծիսիւք պաշտել, կամ զիւրեանց կրօնն մուծանել ՚ի նոսա։ Այսպէս արարին նաեւ փիւնիկեցւոց. որպէս զի մի գտցի աստուած ինչ, որոյ ծագումն չիցէ ՚ի Յունաց. կամ թէ զի զամենայն ազգս ՚ի մի միայն կրօն իւրեանց դարձուցանիցեն։ Բայց ոչ ծանեան թէ աստուածք Յունաց ըստ մեծի մասին առեալ էին յեգիպտացւոց, որպէս ասէ Երոդոտոս, եւ չգոյր ինչ մերձաւոր ութիւն աստուածոց օտար ազգաց ընդ աստուածս Յունաց, զոր օրինակ պատմ ութիւն կամ նշանք Բահազու փիւնիկեանց՝ ոչ նմանէր ոչ Սատուրնոսի Յունաց, ոչ Ապողոնի եւ ոչ Դիոսի, այլ միայն արեւելեան մերձաւոր ազգաց։
       Արդ զմերոյ աշխարհէն խօսելով, մեք չունիմք ինչ յիշատակ ութիւն վասն ժամանակի մեծին Աղեքսանդրի թէ զինչ արարին Յոյնք ՚ի մեզ. այլ միայն վասն մերոյն ա. Արտաշէսի գտանեմք յիշատակութիւն, որ զկուռս Յունաց եբեր յաշխարհս մեր. զի ասէ Խորենացին վասն նորա. «Գտեալ յԱսիա (իմա ՚ի փոքրն Ասիա ) պղնձաձոյլ ոսկէզօծ պատկերս զԱրտեմիդեայ եւ զՀերակլեայ եւ զԱպողոնի, տայ բերել յաշխարհս մեր, զի կանգնեսցեն յԱրմաւիր ». բ. 12. եւ ստորեւ «Բայց եւ յԵլլադայ առեալ պատկերս զԴիոս, զԱրտեմիդեայ, զԱթենայ, զԵփեստու, զԱփրոդիտեայ , տայ բերել ՚ի Հայս… ընկենուն զպատկերսն յամրոցն յԱնի »։ Եւ զկնի գալոյ կռոցս ՚ի Յունաց ՚ի Հայաստան՝ գտանեմք յիշատակութիւն զպաշտամանց նոցա. նա զի ինքն իսկ Տրդատ վկայէ վասն իւր ՚ի Յունաց աշխարհին ուսեալ «ջերմեռանդն եռալ զեռալ » ՚ի դիցապաշտութե՝ մինչդեռ անդէն դեգերէր։ Այլ մեք աստէն յիշեսցուք միայն զերեւելի կուռսն պաշտեալս ՚ի Հայս։
       ԱՆԱՀԻՏ
       Զսմանէ գրէ Ստրաբոն ժա. 532. «Քան զայլսն առաւել Հայք (պաշտեն ) զԱնահիտն. որում այլուր մեհեան կանգնեցին, եւ ՚ի յԱգիլիսինի ». այսինքն է յԵկեղեաց։ Որով կամի նշանագրել զմեհեանն կանգնեալ յԵրէզ աւանի յԵկեղեաց գաւառի. յոյր սակս կրեաց սուրբն Գրիգոր զայնչափ չարչարանս։ Տեսցուք արդ եթէ զինչ ինչ կարեւոր գիտելիք կան յաղագս այսր յիշատակեալ մեհենին Անահտայ, եւ ապա այլոց մեհենից նորա։
       Պաշտօն Անահտայ այնչափ հռչակեալ էր յայսմ մեհենի, զի Պլինիոս ե. 24. ՚ի ստորագրելն զընթացս Եփրատայ, յորժամ յանուանէ յիշէ զերկուս գաւառս Հայաստանեայց ընդ որս անցանէր գետն, այսինքն նախ ընդ Դերջան, զոր կոչէ Տէրքսէնէ. ապա ՚ի յիշելն զերկրորդն՝ փոխանակ գրելոյ ընդ Եկեղեաց, կամ որպէս նոքա կոչեն՝ ընդ Ագիլիսինի, զայս գաւառ կոչէ Անահտական. յայտ է թէ առ հռչակաւոր գոլոյ մեհենին Անահտայ որ անդ՝ ՚ի նորին անուն կոչէին հեթանոսք զայն գաւառ. զորոյ զմեծ ութիւն եւ զհամբաւ նաեւ Տրդատ ՚ի կռապաշտ ութեան իւրում ծանուցանէր սրբոյն Գրիգորի ասելով. «Եթէ ոչ առնուցուս յանձն պաշտօն մատուցանել դիցն, մանաւանդ այս մեծի Անահտայ տիկնոջ, որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր եւ թագաւորք պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց ». Ագաթանգեղոս ժզ։ Պատճառ այսպէս հռչակաւոր լինելոյն թուի նախ այն, զի Անահիտն՝ որ է Արտեմիս ըստ Յունաց, եւ Տիանա ըստ հռոմայեցւոց, էր հռչակաւոր աստուածուհի առ ամենայն թագաւորուիս. յայտ է եւ յԱրտեմեայ մեծագանձ տաճարէն՝ յԵփեսոս։ Եւ երկրորդ՝ վասն չնաշխարհիկ արձանին. զի Պլինիոս գիրք լգ. գլ. 4. կամ յօդ. 24. աւանդէ՝ թէ ոսկի արձան առաջին քան զամենայն՝ եղեւ Անահտայն. «Ոսկի արձան, ասէ, առաջին քան զամենեսեան ամենեւին անդատարկ (կամի ասել՝ ձոյլ ).. եդեալ պատմի ՚ի մեհենին Անահտայ, կարի իմն սրբազան համարեալ յազգացն այնոցիկ. իսկ թէ յորում վայրի աշխարհիս իցէ այս անուն՝ նշանագրեցաք »։ Արդ՝ նշանագրեալն է գիրք ե. գլուխ 24. կամ յօդ. 20. որպէս եւ իմանայ նաեւ Հարտուին մեկնիչ Պլինիոսի, զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք. այսինքն է ՚ի մեհենին՝ որ յԵկեղեաց գաւառի յԵրէզ աւանին. զորմէ տես ՚ի մեծ Հայս 15։ Այլ զայս արձան Անահտայ թէպէտ Պլինիոս յարշաւանս Անտոնինոսի որ ընդդէմ Պարթեւաց՝ փշրեալ ասէ, բայց պատմ ութիւն Ագաթանգեղոսի որ վասն Լուսաւորչի եւ Տրդատայ գրէ փշրել զոսկի պատկերսն Անահտական դիցն եւ նուիրել եկեղեցւոյ, յայտ առնէ մնացեալ մինչեւ ՚ի ժամանակս Տրդատայ թագաւորի, եւ յայնժամ փշրեալ. նմին իրի եւ զասացեալսն Պլինիոսի անկ է վասն այլոյ իրիք արձանի իմանալ։ Այս մեհեան Անահտայ է յԵկեղեաց գաւառի՝ զոր յիշէ կամի Բուզանդ ՚ի գրելն վասն Եպիփանու, որ ետես զվերանալ հոգւոյ մեծին Ներսէսի յերկինս. «Նստէր սա ՚ի մեծի լերինն ՚ի տեղի դիցն՝ զոր կոչեն աթոռ Նահատայ (Անահտայ ». ե. 25։ Թէպէտ եւ մեհեանն ՚ի վաղուց հետէ քանդեալ էր յայնժամ։
       Երկրորդ մեհեանն Անահտայ էր ՚ի Տարօն. զի զոր Ագաթանգեղոս կոչէ Ոսկիամօր ոսկիածին դից մեհեան, մեք իմանամք վասն Անահտայ ասացեալ նորա զայն. զորմէ տես ՚ի մեծ Հայս 94։
       Երրորդ մեհեան յիշատակեալ ՚ի գիրս մեր՝ էր յԱրտաշատ. «Երթեալ յԱրտաշատ քաղաք, աւերել անդ զբագին Անահտական դիցն », ասէ Ագաթանգեղոս յխէ. զորմէ տես ՚ի մեծ Հայս 497։
       Ստրաբոն եւ զայլ մեհեանս Անահտայ յիշատակէ ՚ի Զիլա, որ ՚ի փոքր Հայս. զի ՚ի ժա. 512. ՚ի ստորագրելն զՎրկան աշխարհ, գրէ վասն Շակաց արշաւեալ մինչեւ ՚ի պոնտոսական Կապադովկիա. եւ անդ ՚ի դաշտավայրի ուրեք շուրջ զվիմով առլցեալ, եւ բլուր ինչ բոլորակաձեւ գործեալ եւ որմնապատեալ՝ կանգնեն անդէն մեհեան Անահտայ եւ այլոց պարկական դից, կատարելով տօն մեծահանդէս։ Այս տօն կատարի, ասէ, եւ այժմ ՚ի բնակչաց Զիլայի. «զի այս է անուն տեղւոյն. եւ է աւան՝ յորում բնակեալքն գրեթէ են պաշտօնեայք մեհենին »։ Այս բան ցուցանէ թէ մեհեանն Անահտայ էր ՚ի Զիլա։ Բայց ՚ի ստորագրելն զՀայս ՚ի ժբ. 559. եւ այլ իմն օրինակաւ գրէ՝ պատմելով զբազմութիւն ժողովրդեան որք գային ՚ի Կոմանա ՚ի պատճառս տօնի աստուածուհւոյն, այսինքն է Անահտայ. եւ զգաւառն Զիլիդիս յիշելով, ասէ. «Ունի քաղաք զԶիլա , կառուցեալ յամբարտակին Շամիրամայ, ունելով զմեհեանս Անահտայ, զոր եւ Հայք պաշտեն »։ Ուր զզոհսն, ասէ, մեծաւ պաշտմամբ մատուցանեն, եւ զերդմունսն ՚ի մեծամեծ գործողութիւնս անդանօր առնեն. յորում եւ բազմ ութիւնք գտանին ՚ի քրմաց։ Այլուր եւս ՚ի ժբ. 535. ասէ՝ թէ ՚ի ձորս Անտիտօրոսի է քաղաքն «Կոմանա, եւ մեհեան Էվլոսի, ՚ի բնակչաց (նոյնպէս ) Կոմանա անուանեալ ». յորում առաւել քան զվեցհազար պաշտօնեայս կային ՚ի վերայ զոհին՝ մինչդեռ ինքն Ստրաբոն անդ էր. եւ ՚ի վերայ ամենեցուն նոցա տէր եւ իշխօղ քրմապետն էր՝ մեծապէս պատուեալ առ կապադովկացիս։ Նախագրեալ բանք մատենագրիս ցուցանեն՝ թէ եւ այս երրորդ յիշատակեալն իւր՝ էր մի եւ նոյն մեհեան Անահտայ։ Ի պաշտամունս Անահտայ նաեւ հուր վառեալ ասէ նոյն մատենագիր, որպէս լինէր ՚ի մեհեանս արեւու. քանզի ՚ի ժե. 733. ՚ի խօսելն զմեհենից Կապադովկիոյ եւ Պարսից՝ յետ յիշելոյ զատրուշանս եւ զկրակապաշտութիւն, ասէ. «Այս լինի ՚ի մեհեանս Անահտայ եւ Օմանայ. զի եւ սոցա մեհեանք գտանին անդէն. եւ զարձանն Օմանայ շուրջ ածեն, զոր եւ մեք տեսաք »։ Օման էր պատուանուն արեւու։
       Այլ յաղագս Անահտայ հարկ է գիտել, զի թէ զսա նոյն համարեսցուք ընդ Տիանայի, լինի դուստր Դիոսի, այսինքն է Արամազդայ եւ Լատոնայի, եւ քոյր Ապողոնի . այսպէս դնեն բանաստեղծք եւ այլ նախնիք ըստ մեծի մասին. որում համաձայնի եւ բան Տրդատայ, զոր ասէ առ սուրբն Գրիգոր վասն Անահտայ տիկնոջ. «Է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ .. բարերար ամենայն բն ութեան մարդկան, եւ ծնունդ մեծին արին Արամազդայ ». Ագաթանգեղոս ժզ։ Եւ զոր ասէ ՚ի թղթ. իբ «Թշնամանես զմեծն Անահիտ, որով կեայ եւ զկենդան ութիւն կրէ երկիրս Հայոց »։ Տիանա տեսեալ, ասեն, զերկուս կանանց ՚ի ծննդեան՝ ատել ութիւն կալաւ ընդդէմ ամուսնութեան, եւ շնորհս ընկալաւ կուս ութեան ՚ի Դիոսէ կամ յԱրամազդայ ընդ քեռ իւրոյ Աթենասայ. ծասն որոյ եւ ՚ի պատգամէ Ապողոնի կոչեցան երկոքին սոքա Կուսանք սպիտակափառք։ Զայս կամի ծանուցանել եւ Տրդատ յասելն ՚ի թղթ. ժզ. «Մեծի Անահտայ տիկնոջ… որ է մայր ամենայն զգաստութեանց »։ Զայս եդեալ՝ զարմանք են տեսանել զներհակն պատմեալ ՚ի Ստրաբոնէ ժա. 532. որպէս թէ օրէնք լեալ ՚ի Հայս՝ զդստերս իւրեանց ձօնել Անահտայ առ ՚ի պղծ ութիւն տալ ՚ի մեհենին նորա։ Այլ քանզի զվարուց Տիանայ (կամ Անահտայ ) պատմեն նախնիք այնչափ սիրօղ լեալ զգաստ ութեան եւ մաքրութեան, մինչեւ կուսանս ընտրեալս առնուլ յիւր ընկերութիւն, որոց եւ դաստիարակ կարգեալ լինէր խնամով ՚ի պահպանութիւն, առաւել մարթ է կարծել թէ գուցէ սովին մտօք ձօնէին զդստերս իւրեանց ՚ի նորին մեհեան Անահտայ ՚ի դաստիարակ ութիւն եւ ՚ի կրթութիւն։ Իսկ զպղծ ութիւնս եթէ ստոյգ համարեսցուք առաւել անկ եւ տալ գիցն Ափրոդիտեայ, որոյ բագին յայնըս վայրի գոլով ՚ի Վահէվահեան մեհենին՝ անտի շփոթեալ ասեմ զնոսա մատենագրին. մանզի վասն մեհենիցն Ափրոդիտեայ նաեւ առ օտար ազգս առհասարակ կարգեալ պատմեն տեղի անառակութեան. որպէս եւ Երոդոտոս վասն լիւդացւոց պատմէ. եւ ՚ի գիրսն Քլիոն՝ պատմէ զանառակութիւն զոր գործէին առ տաճարաւ Վէնուսի՝ որ է Ափրոդիտէ, եւ զանառակութիւնս բաբիլոնացւոց։
       Տիանայն առեալ լինի եւ փոխանակ լուսնի, վասն որոյ բազում անգամ ՚ի գլուխս նորա նկարագրեն կամ կիսալուսին, կամ քող աստղանիշ։ Անահտայ տան մերքն զանազան անուանս, որք են, Խնամակալու, զի Տրդատ ՚ի սկիզբն հրովարտակին իւրոյ ողջոյն եւ շին ութիւն մաղթելով վասն ամենայն ժողովրդեան, ասէ. «Լի ութիւն պարարտ ութիւն յարւոյն Արամազդայ. խնամակալ ութիւն յԱնահիտ տիկնոջէ. եւ քաջ ութիւն հասցէ ձեզ ՚ի քաջն Վահագնէ ամենայն Հայոց աշխարհիս », Ագաթ. ծա։ Ի բանից աստի երեւի երեցունց այսոցիկ դից լինել գլխաւորս ՚ի Հայաստան աշխարհիս. եւ երեցունց եւս ընծայել գործս սեփականս, զորոց զպաշտպան ութիւն խնդրէ ՚ի նոյն գործս։ Ի խնամակալ ութեան Անահտայ հայի եւ այն բան Տրդատայ ՚ի վերոյ բերեալ, որով զկենդան ութիւն երկրիս Հայոց տայ Անահտայ։ Տային սմա եւ անուանս Ոսկիամայր, Ոսկիածին, Ոսկիահատ. որպէս է տեսանել առ Ագաթանգեղոսի յկբ. այսպէս անուանեալ՝ գուցէ վասն ոսկի արձանին իւրոյ զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք, եւ յայնմանէ պաշտպան կարծեցեալ ՚ի վերայ հանքաց ոսկւոյ, յարմար ոսկիածին եւ ոսկիահատ անուան. զի հանք ոսկւոյ որ առ Եփրատաւ՝ ուստի հատանէին զոսկին եւ ուր ծնանէր ոսկին՝ այժմ ձայնեալ Կապան մատեն, չէր այնչափ ինչ հեռի ՚ի մեհենէն, ուր էր այն արձան յԵրէզն աւանի։
       ԱՐԱՄԱԶԴ կամ ԴԻՈՍ
       Ի վեր անդր յիշեցաք զԱրամազդ՝ որով իմանային զարեւ. իսկ աստ յիշեսցուք զմարդն Աամազդ անուանեալ, Տրդատ ՚ի կռապաշտ ութեան իւրում առ Ագաթանգեղոսի իբ. կոչէ. «զարին Արամազդ զարարիչ երկնի եւ երկրի »։ Զայս ՚ի դէպ է առնուլ փոխանակ Դիոսի՝ որ ՚ի Յունաց էանց առ մեզ. առ որս գրի Զեւս կամ Տեւս, եւ ՚ի սեռականն Տիւս։ Այս անուն ՚ի Քրոնիկոնին Եւսեբեայ ա. 24 նոյն համարի ընդ Արամազդայ. «Եւ զԲելայն ասեն, որ յունարէն Դիոս թարգմանի, եւ հայերեն Արամազդ »։ Նոյնպէս եւ Յոհան իմաստասէր ՚ի բանն որ ընդդէմ Պօզիկեանց՝ նոյն ցուցանէ լինել ընդ Որմիզդ անուանն Պարսից եւ ընդ Դիոսի անուան Յունաց յասելն. «Ըստ իւրաքանչիւր լեզուաց այլաձեւելով զնորա զանուն. մուշացիք Նեբրովթ կոչելով, բաբելացիք Բէլ, փղշտացիք Բահազ ելլենացիք Դիոս, Պարսիկք Որմիզդ, Հայք Արամազդ »։ Սորա մեհեանն է յիշատակեալն առ Ագաթանգեղոսի յծա. յամուրն Անի. «Կործանեցին զբագինս դիցն Արամազդայ, հօրն անուանեալ դիցն ամենայնի »։ Յորմէ եւ մեր թարգմանիչք ՚ի բ. Մակաբայեցիսն զ. 2. եւ ժդ. 33. փոխանակ Դիոս անուան Յունաց՝ եդին Որմիզդ, որ է Արամազդ։
       Այլ գոյր եւ այլ Արամազդ՝ Օտարասէր կամ Հիւրընկալ անուամբ, որ յիշատակի ՚ի Քրոնիկոնին Եւսեբեայ բ. 240. «Արամազդայ Օտարասիրին մեհեան շինէր »։ Սա է որ առ Ագաթանգեղոսի յհդ. կոչի Հիւրընկալ եւ Վանատուր, որք են մականուանք Դիոսի կամ Որմզդայ, այն է Արամազդ, յիշատակեալ եւ ՚ի բ. Մակաբայեցիսն զ. 2. «Յանուն Որմիզդական դիցն ողոմպիացւոց… Հիւրասէր Որմըզդական դիցն Վանատրի »։ Մեհեան սորա էր ՚ի Բագուան. եւ տօն նորա լինէր անդէն յառաջին օր նաւասարդի, որպէս յիշատակին եւ ՚ի Յայսմաւուրս։ Այլ քանզի անդ ՚ի Բագուան վառէր նաեւ հուր որմզդական, մարթ է մի եւ նոյն համարել ընդ առաջնոյն, զոր եւ յանուն արեւու պաշտէին եւ հուր վառէին, որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ։ Բայց թէ նոյն համարեսցուք եւ թէ այլ, ստոյգ է թէ բազումք եղեն Արամազդ անուանեալք. զոր եւ Խորենացին ա. 31 յիշէ ասելով. «Ըստ դիւցազնու թեանն կարծեաց ճշմարիտ է եւ ասելս մեր. ոչ Արամազդ ոք, այլ ՚ի կամեցողսն լինել Արամազդ, չորից եւս այլոց անուանեցելոց Արամազդ. յորոց մի է եւ Կունդ ոմն Արամազդ ». Միայն թէ եւ Որմիզդ անուամբ դիք յիշատակին առ մեզ, որպէս յԱգաթանգեղոսէ յխը. «Դիւան գրչի Որմզդի ուսմանն ճարտարութեան մեհեան »։ Զորմէ տես ՚ի մեծ Հայս 498 Սոյնպէս եւ անուն միոյ ՚ի գաւառացն Փայտակարան նահանգին Որմզդպէրոժ անուանեալ՝ ցուցանէ անդանոր եւս բազում հանդիսիւ պաշտեալ Որմիզդն։
       Յիշատակին եւ այլ պէսպէս կուռք, զորոց մի ըստ միոջէ գրել չէ տեղւոյս, այլ զմեհենից նոցա յիշատակութիւն կարես տեսանել եւ ՚ի մեծ Հայս. բայց յամենեսին ՚ի նոսա եօթանց միայն երեւելի լինել ՚ի Հայս՝ ցուցանէ այս բան Ագաթանգեղոսի դ. յասելն վասն մեծին Խոսրովու. «Ապա հրաման տայր ընդ կողմանս կողմանս դեսպանս արձակել, հրովարտակս առնել, յեօթն բագինս մեհենիցն ուխտաւոր լինել պատկերաց կռոց դիցն պաշտաման։ Սպիտակ ցլուք եւ սպիտակ նոխազօք, սպիտակ ձիովք եւ սպիտակ ջորովք, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդիւք, եւ վերջաւորս փողփողեալս, նշանակապ պալարակապ մետաքսիւքն, եւ ոսկովք պսակօք, եւ արծաթի զոհարանօք յանօթս ցանկալիս ակամբք պատուականօք, ոսկով եւ արծաթով, ՚ի հանդերձս պայծառս… զիւր ազգին արշակունեաց զհայրենեացն պաշտամանց տեղիսն մեծարէր»։
       Եւ թէպէտ զայսչափ սէր տեսանեմք առ սնոտի պաշտամունս կռոց յաւուրս Արշակունեաց, այլ ոչ գտանեմք յիշատակ ութիւն մարդազոհի առ կուռս, բայց միայն ՚ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց, ուր գրի. «Յայրս քարին որջացեալ կային վիշապք երկու դիւացեալք եւ սեւացեալք, որոց աղջիկ կոյս եւ պատանիս անմեղս զենուին. այնոցիկ արեամբն զուարճացեալ դեւքն եւ բագնօքն, հրովն եւ աղբերբն »։ Արդարեւ կամաւոր մահունք պատմին լեալ առ Խորենացւոյն բ. 60. բայց առ սէր բ. Արտաշէսի ՚ի թաղման անդ նորա, եւ ոչ մարդազոհք ՚ի պաշտօն կռոց։
       Կախարդութեանց հաւատալ պատմի առ Խորենացւոյն բ. 61։ Իսկ զաւելորդապաշտ ութիւն մնացեալ տեսանեմք նաեւ ՚ի ժամանակս քրիստոնէ ութեան ՚ի բանից Բուզանդայ. զի գրէ՝ թէ ընտանիք Մուշեղայ զոր Վարազդատ արքայ սպանեալ էր, եդին զմարմին եւ զգլուխ նորա ՚ի տանիսն աշտարակի ասելով. «Թէ վասն զի այր քաջ էր, Առլեզք իջանեն եւ յարուցանեն զդա. պահապան կային, եւ ակն ունէին յառնելոյ մինչեւ նեխեցաւ մարմինն ». ե. 36։
       Ի դիցաբանութեան Հայաստան աշխարհիս, զորմէ մինչեւ ցայժմ գրեցաք, տեսանէ մտադիր ընթերցողն՝ զի յայնչափ բազմ ութեան միջին ոչ գտանի ոք աստուածացուցեալ ՚ի Հայս։ Ոչ Զօրօասդրն առաջին, որ է Սեմ։ Ոչ Աստղիկն. զի թէ փոխանակ քեռն Սեմայ իմասցուք, որ ուսուցիչ եղեւ բժշկութեան, եւ որպէս լուսին պաշտեալ, այն պաշտօն սկիզբն էառ յեգիպտացւոց. իսկ թէ փոխանակ Ափրոդիտեայ, ա՛յլ ՚ի միւսմէն, այն էր ՚ի Յունաց, եւ ՚ի նոցանէ առ մեզ անցեալ։ Ոչ Վահագն, զի ՚ի Վիրս էր աստուածացուցեալ եւ ոչ ՚ի Հայս. իսկ պաշտեալն ՚ի Հայոց ՚ի Վահէվահեան մեհենին՝ էր պատկերն Հերակլեայ Յունաց, եւ նոյն իսկ արձան նորին ՚ի յունաստանէ անդր բերեալ. միայն Վահեւունի քուրմք Հայոց էին՝ որք վասն հայկազուն Վահագնի ետուն համբաւեալ զայն արձան, որպէս գրէ Խորենացին։ Ըստ այսմ յունական Հերակլեայ արձան պարտ է համարել եւ զայն, զոր յիշէ Թոմա Արծրունի ա. 11. յասելն վասն բ. Արտաշէսի. «Հրամայէ շինել անդ (՚ի Վասպուրական ) մեհեան զՀերակլեայ եւ զԴիոնիսեայ »։ Այսպէս ըստ գրելոցս՝ անագան ուրեմն եմուտ կռապաշտ ութիւն ՚ի Հայաստան, եւ այն՝ յայլոց ազգաց։