Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՔ յայտ առնեն թէ յետ նորոգ ութեանց Արտաշիսի երկրորդի դարձեալ շիջաւ սէր դպրութեց։ Միայն թէ մատենագիրք ոմանք եւ ուսումնականք՝ որք երեւեցան յայս միջոց ժամանակի ՚ի Հայս եւ ՚ի շրջակայս նորա՝ զորս զկնի յիշատակելոց եմք, ցուցանեն թէ ոչ այնչափ ինչ շիջեալ էր նշոյլ դպրուեց, որպէս յառաջ քան զՎաղարշակ։ Պատճառ այսմ երկրորդ նորոգ ութեան դպր ութեանց էած ՚ի մասին դպր ութեան ազգիս, հարկ է պատմել ըստ կարգի։ Քանզի տեսանեմք յետ գիւտի գրոյն հաստատուն մնացեալ առ մեզ որչափ ինչ գրէին կամ ուսուցանէին. որ յառաջ առ ՚ի չգոյէ սեփհական գրոց անհաստատ մնացին այն ուսմունք, եւ որպէս կարծեմ, ոմանց եւս գրուած յունարէն գոլով՝ առ Յոյնս մնացին, Քերթողահայր մեր ՚ի սկզբան անդ պատմ ութեան իւրոյ բողոք բարձեալ յաղագս անփոյթ գոլոյ մերոց ՚ի դպրուիս, յաւէտ ՚ի պատմագր ութեան մասին, «Կամիմ, ասէ եւ ոչ զանիմաստասէր բարս առաջնոցն մերոց նախնեաց առանց յիշատակի բամբասանաց թողուլ. այլ եւ աստէն իսկ յիսկըզբան մերոյ գործառնուես զվասն նոցա կշտամբ ութեան յարմարել զբանս » ա . 3։ Ապա փաստ իրաւացիս բերելով թէ որպէս գով ութեան արժանաւոր գտան թագաւորքն այնոքիկ, որք զգործս երեւելիս արձանացուցին վէպս զհետ բերէ. «Ապա ուրեմն ամենեցուն մեզ յայտնի է թագաւորացն մերոց եւ այլոցն առաջնոց առ ՚ի յիմաստն աղամարութիւն, եւ անկատար ութիւն ոգւոյն բանականի։ Զի… բազում գործք ար ութեան գտանին գործեալ եւ ՚ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոց յիշատակի, զորոց եւ ոչ մի ոք ՚ի նոցանէ պէտք յանձին կալաւ մատենագրել »։ Մերժէ եւ զպատճառն ոմանց՝ թէ «վասն ոչ լինելոյ գիր եւ դպր ութիւն ՚ի ժամանակին, կամ վասն պէսպէս պատերազմացն », գուցէ ոչ գրեցին։ Զի յետ ցուցանելոյ թէ յայլ ամենայն հարկաւոր գրուածս յորժամ կամէին՝ ՚ի կիր առնուին զգիր Պարսից եւ Յունաց, եւ բազում ժամանակք եղեն որք առանց պատերազմաց մնացին , ապա յայս կնքէ զբան իւր. «Այլ ինձ թուի որպէս այժմ, եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրել ութիւն իմաստութեան, եւ երգանաց բանաւորաց »։ Այլ զիարդ եւ համարեսցուք զպատճառն այսորիկ, վասն ունելոյ կամ չունելոյ զգիր սեփական, սակայն այս ինչ յայտնի է, զի կատարեալ դպրութիւն աշխարհիս մերոյ սկիզբն էառ ՚ի դպր ութենէ հայկական գրոյն զորմէ յառաջիկայդ։
       ՊԱՏՃԱՌՔ ՅԱՌԱՋԱՑՈՒՑԻՉՔ ԴՊՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՇԽԱՐՀԻՍ
       Ի գիւտոյ գրոյն բացան ճանապարհք առ մեզ ամենայն դպրութեց։ Զի նախ քան զայն դար չէին ծաղկեալ առհասարակ ամենայն ուրեք դպրութիւնք, որպէս յայտ առնեն գանգատք մատենագրաց, բայց եթէ առ ոմանս եւեթ. եւ նոյն իսկ թարգման ութիւն զանազան գրեանց յետ գիւտի գրոյն սկսանէր. վասն որոյ Ասողիկ բ. 1. յետ պատմելոյ զգիւտ գրոյ՝ ասէ. «Սկիզբն դպրութեանս Հայոց՝ եղեւ սկիզբն մեծի գիտութեան »։ Եւ Կորիւն յետ գիւտի գրոյն ասէ. «Յայնմ ժամանակի երանելի եւ ցանկալի աշխարհս Հայոց անպայման սքանչելի լինէր »։ Այլ առ քաջ իմանալ զօգուտ գիւտի գրոյն՝ հարկ է տեղեակ լինել վիճակի գրչ ութեան նախ քան զգիւտն . եւ լսել զդժուարութիւնս եւ զաշխատանս զորս կրէին մերքն։
       Ա. Գիւտ գրոյն։
       Յառաջին ժամանակս զերից դրացի ազգաց զգիրս ՚ի կիր առնուին ՚ի Հայս, զորս զերեսին եւս միանգամայն յիշէ Վարդան. իսկ զՊարսիցն եւ զՅունաց՝ Խորենացին յիշէ յայս բան ա. 3. «Քանզի գտանին եւ միջոցք լեալ պատերազմացն, եւ գիր Պարսից եւ Յունաց, որովք այժմ… առ մեզ գտանին անբաւ զրուցաց մատեանք »։ Եւ ՚ի գ. 52 գրէ վասն արքունական դրանն յաւուրս Վռամշապհոյ թագաւորին. «Քանզի պարսկականաւն վարէին գրով »։ Բայց առաւել երեեւի գործած ութիւն յունական տառից, եւս առաւել Ասորւոցն. զի Ղազա միայն զԱսորւոցն յիշէ միշտ. «Տրտմէր, ասէ, երանելի այրն Մաշթոց, տեսանելով զմեծաջանն ծախս մանկանցն Հայաստան աշխարհիս, որք բազում թոշակօք եւ հեռագնաց ճանապարհօք եւ բազմաժամանակեայ դեգերմանք մաշէին զաւուրս իւրեանց ՚ի դպրոցս ասորի գիտութեան, քանզի պաշտօն եկեղեցւոյ եւ կարդացմունք գրոց՝ ասորի ուսմամբ վարէին ՚ի վանորայս եւ յեկեղեցիս Հայաստան ժողովրդոցս, յորմէ ոչինչ չէին կարօղ լսել եւ օգտել ժողովուրրդքն այսպիսի մեծի աշխարհի յանլրութենէ լեզուին ասորոյ ». 26։ Դարձեալ «Ամենայն անձն յորդորեալ փափագէր յուսումն հայերէն գիտութեան. որպէս ՚ի խաւարէ յասորի տանջանացն զերծեալ ՚ի լոյս խնդային… (քանզի յառաջ քան զգիւտ գրոյն ) ասորի մեծաջան եւ անօգուտ ուսմամբքն աշխատեալք յոխորտ. յորոց բազմ ութիւն ժողովրդոց ունայնքն եւ թափուրք հրաժարեալք գնային յեկեղեցւոյն. եւ ուսուցիչքն հանելով յոգւոց եւ հառաչելով զղջանային զսնոտի ջանն իւրեանց». 30։
       Այս դժուար ութիւն առաւել նեղէր զամենեսին յընթեռնուլն զաստուածաշունչ գիրս յեկեղեցւոջն. զի ոչ գոլով թարգմանեալ ՚ի հայ բարբառ՝ ասորերէն ընթեռնուին յեկեղեցիս, ապա ձայնիւ թարգմանէին. որով դժուարին եւ տաղտկալի լինէր եթէ թարգմանչաց եւ եթէ ունկնդրաց. նմին իրի երբեմն եւեթ լինէր այսպէս ընթեռնուլ եւ թարգմանել ՚ի լսելիս ժողովրդեան, մանաւանդ յորժամ ոչ գտանէր քաջ թարգմանօղ ձայնիւ, զոր օրինակ էր Մեսրոպ։ Զայս ամենայն յայտ առնէ Խորենացին համառօտ բանիւք ասելով. «Ի վարդապետել երանելոյն Մեսրոպայ՝ ոչ փոքր կրէր վտանգս, քանզի ինքն էր ընթերցող եւ թարգմանիչ. եւ եթէ այլ ոք ընթեռնոյր, ուր նա ոչ հանդիպէր, զանխուլ ՚ի ժողովրդոցն լինէր յաղագս ոչ լինելոյն թարգմանիչ ». գ. 47։ Սակս այսորիկ փղձկեալ եռայր սիրտ սրբոյն առ ՚ի գրով թարգմանելն զսուրբ գիրս. բայց եւ այսմ խափան տեսանէր զպակաս ութիւն հայկական տառից։ Ահա պատճառն փափագանաց սրբոյն Մեսրոպայ վասն գտանելոյ զգիր հայկական. պատճառ բոլորովին հոգեշահ . զի եւ յայտնի տեսանէր սուրբն՝ թէ առ նուազ ծանօթ ութեան սուրբ գրոց՝ նուազեալ էր նաեւ հաւատք քրիստոնէական ՚ի Հայս. մանաւանդ թէ ուրեք ուրեք խանգարեալ, եւ կռապաշտ ութիւն մուծեալ, ՚ի Գողթն, ՚ի Սիւնիս եւ ՚ի Փայտակարան։
       Եւ այսպէս առաջին պատճառ գիւտի գրոյն եղեւ հոգեսիրութիւն երանելւոյն Մեսրոպայ, որ տեսանէր սակաւ յոյժ ծանօթ ութիւն լեալ ՚ի մերում աշխարհի աստուածաշունչ տառից՝ որ է հիմն քրիստոնէութեան, աստուածապաշտութեան, նաեւ բարեպաշտուե. իսկ զպատճառ նուազ ծանօթ ութեանն ծանեաւ լինել առ ՚ի չգոյէ թարգմանութեան. եւ պատճառ չլինելոյ թարգմանութե՝ էր չունելն գիր սեփական Հայոց լեզուիս. «Վասն որոյ, ասէ Խորենացին դ. 47 եդ ՚ի մտի հնարել գտանել նշանագիրս Հայոց լեզուիս. եւ արկեալ զանձն ՚ի պէսպէս ջանս, պէսպէս փորձիւք տաժանէր »։ Ղազար ՚ի թղթ 26 յաւելու պատմել նաեւ զզեկուցանելն նորա առ սուրբն Սահակ, եւ զառնուլն ՚ի նմանէ քաջալեր ութեան աւետիս։ Այսպէս ահա բոլորովին հոգեւոր եղեւ պատճառ հետամուտ լինելոյ սրբոյն Մեսրոպայ ՚ի գիւտ գրոց. ծասն որոյ եւ յոչ յաջողիլն ՚ի մարդկային հնարից՝ չեն ինչ զարմանք, որպէս վայրապար զարմանան Վիսդոնեանք, առ Աստուած ապաւինիլն նորա, եւ յաստուածուստ ընդունել ՚ի տեսլեան զայն՝ որ արտաքոյ էր իւրում արուեստի. մանաւանդ այնպիսի աստուածարեալ անձին՝ որ եւ զամենայն զառօրէական գործոց իւրոց զյաջող ութիւն գիտէր եւ սպասէր առնուլ յաստուածուստ։
       Երկրորդ պատճառ գիւտի նոր գրոյն ըստ մասին եղեւ Վռամշապուհ արքայն մեր. զի յետ հրաժարելով Մեսրոպայ ՚ի քարտուղար ութենէ դրան արքունի եւ կրօնաւորելոյ՝ դէպ եղեւ Վռամշապհոյ իջանել ՚ի Միջագետս. անդ աշխատ ութիւն կրեալ արքայի սակս ոչ գտանելոյ զՄեսրոպ, եւ ոչ զոք նման Մեսրոպայ վարժ ՚ի յունարէն եւ յասորերէն դպրուիս, այլ պարսկական գրով վարեալ, անդանոր Հաբէլ անուն ոմն քահանայ կամ վանական «խոստանայր հայկականացս լեզուաց առնել նշանագիր՝ յարմարեալ ՚ի Դանիէլէ եպիսկոպոսէ յիւրմէ մերձաւորէ ». որպէս գրէ Խոր. գ. 52։ Զորս ոչ եթէ Դանիէլի էր յօրինեալ, այլ առ նմին Դանիէլի պահեալք հին հայկական նշանագիրք, զորմէ գրեսցուք։ Եւ այսպէս ՚ի հետամուտ լինելոյ, աստի Վռամշապհոյ ՚ի Միջագետս՝ եղեւ առիթ ՚ի յայտ բերելոյ զնշանագիրս նախնեաց մերոց, որք Դանիէլեանք կոչեցան. եւ եղեն ՚ի ձեռս Մեսրոպայ գործի հարթելոյ եւ ուղղելոյ, եւ զպակասորդսն գտանելոյ։
       Արդ ՚ի բազում յայտնի վկայ ութեանց նախնեաց յայտ է թէ ՚ի սկզբան անդ ՚ի հնումն գոյր առ մեզ գիր հայկական. բայց առանց ձայնաւորի որպէս եւ առ այլս ՚ի հին ազգացն է տեսանել, արաբացւոց, եբրայեցւոց եւ այլն. յոյր սակս պատմագիրք զայս պակաս ութիւն միշտ յուշ առնեն ասելով. ոչ լինել «բաւան նշանագիրքն ողջ ածել զսիւղոբայս եւ զկապս հայերէն լեզուին ». որպէս ասէ Կորիւն. նաեւ Խորենացին գ. 52. զի արդարեւ ՚ի պակասիլ ձայնաւոր տառիցն՝ չէ մարթ կապել կամ հեգել զվանկըս յունարէն կոչեցեալ Սիւղոբայս։ Եւ վասն այնորիկ նախնիք մեր բոլորովին ՚ի բաց թողեալ զայն գիր՝ երից դրացի ազգաց գրովքն վարէին, որպէս ասացաք, մինչեւ իբր անգիւտ լինել այնմ ՚ի Հայս. բայց յորժամ խնդիր արար Վռամշապուհ արքայ վասն այսր ՚ի Միջագետս՝ Հաբէլ վանական յայտնեաց առ արքայ, թէ անդ առ Դանիէլի ասորւոց գտանէին պահեալ հայկական տառք. բայց զերկեամ մի ուսուցեալ ՚ի դպրոցս զայն, զորս կոչեցին Դանիէլեան նշանագիրս, իբրեւ տեսին թէ չեն բաւական ՚ի հեգել՝ որպէս ասացաք, յետ այսր եւ անդր յուզելոյ ՚ի ստեղծել գէթ զմնացեալս, ապաստանեալ առ Պղատոս եւ առ Եպիփան ճարտար եւ առ Հռոփանոս եւ ՚ի դերեւ ելեալ՝ յաղօթս ապաւինի սուրբն Մեսրոպ, եւ ՚ի տեսլեան տպաւորին ՚ի սիրտ նորա նշանագիրք խնդրելիք. եւ զի ձայնաւոր տառքն են գլխաւորք, վասն որոյ յօրինակս ինչ Խորենացւոյն գ. 53. յիշին միայն ձայնաւոր տառքս, ա, ե, է, ը, ի, ո, ւ. որ երեւի առեալ յօրինակէ բանիցն Ասողկայ բ. 6. որ գրէ այսպէս. «Ի սորա (Թէոդորոսի փոքու ) աւուրս էր սուրբ հայրապետն Հայոց Սահակ. յորոյ աւուրս (եղեւ ) դպր ութիւն Հայոց լեզուիս. քսան եւ ինն ՚ի Դանիէլէ փիլիսոփայէ Ասորւոց կարգեցաւ, (որ էր ՚ի նախնեաց մնացեալ առ նմա ). իսկ զեօթն գրոյն պակասութիւնն՝ Մեսրովպ երանելի տարօնեցի խնդրուածովք յԱստուծոյ առնու»։
       Սակայն զայսմանէ լաւագոյն եւս գոգցես գրէ Վարդան ասելով. «Սուրբն Մեսրոպ յօրինէ դպր ութիւն Հայոց. քսան եւ երկու գիր առ Դանիէլի ասորոյ գտեալ ՚ի հին ժամանակաց, որ վասն ոչ պարզելոյն զընդարձակ ութիւն լեզուիս՝ անհոգացեալ եղեւ յառաջնոցն. յոյն եւ ասորի եւ պարսիկ գրով շատացեալք… Տայ նմա Աստուած զխնդրելին չորեքտասան գիրս աջով իւրով դրոշմեալ առաջի նորա. որպէս մեծին Մովսէսի ՚ի լեառն Սինա, եւ սմա ՚ի լեառն Բալւայ. որպէս տակաւին ցուցանի դրոշմն աստուածագիծ վիմին, եւ նկարք գրելոյն. եւ պատուի տեղին… Եւ զի լեալ է հայերէն գիր հնոցն՝ վկայեցաւ ՚ի ժամանակս Լեւոնի արքայի (Հայոց ). զի գտաւ դրամ ՚ի Կիլիկիա հայերէն գրով դրոշմեալ զանուն կռապաշտ թագաւորացն հայկազանց. զորոյ զթերութիւնն ելից նորա մեր Եզրաս»։
       Զսոյն հաստատէ եւ բան Ղազարայ ՚ի թղթ. 26. ուր գրէ վասն Մեսրոպայ նախ քան զգալն առ Սահակ կաթողիկոս եւ առ թագաւորն Վռամշապուհ, եւ նախ քան զլսելն ՚ի նմանէ վասն դանիէլեան նշանագրոց, թէ յոյժ եռանդն զգայր յինքեան Մեսրոպ վասն ստեղծանելոյ գիր հայերէն. «Մանաւանդ թէ գոն նշանագիրք հայերէն լեզուոյս », ասելով։ Եւ ՚ի թղթ. 30. պատմէ ասել քահանայից առ սուրբն Սահակ, թէ զՄեսրոպ «զարթոյց աստուածայինն շնորհ ՚ի ցանկ ութիւնս յայս՝ կարգել զվաղնջուցն գրեալ շարագիրս տառիցն՝ զորս ոչ ուրուք էր հոգացեալ արկանել ՚ի կիր »։ Զսոյն ցուցանէ եւ բան Խորենացւոյն գ. 52. «Կարգեալ ըստ ձեւոյ օրինակի յունականին՝ զվաղնջուց գտեալ նշանագիր տառից», որ գտաւ առ Դանիէլի ասորոյ։ Որպէս եւ այս բան Կորիւն պատմագրի յասելն. «Մանաւանդ զի եւ նշանագիրքն իսկ (դանիէլեանք ) յայլոց դպրուեց թողեալք , եւ յարուցեալ դիպեցան »։ Այսինքն է՝ թէ այն դանիէլեան նշանագիրքն ոչ նորոգ հնարեալք ինչ էին, այլ հին անկատար տառքն էին՝ յայլոց առաջնոց թողեալք, որք այժմ նորոգ յարուցեալ գտան ըստ դիպաց առ Դանիէլի ասորոյ. եթէ առաջինքն թողին զայն ասէ սակս ոչ լինելոյ բաւական ողջ ածել կամ հեգել զսիւղոբայս, մեք ընդէ՞ր աշխատիմք անդրէն նովին անկատար նշանագրօք։ Ունիմք վասն այսր վկայ ութիւն նաեւ յօտար ազգէ, որ յայտ առնէ լեալ գիր հայկական նախ քան զՄեսրոպ. զի Փիլատրատոս ծաղկեալն յաւուրս Կարակալլայ կայսեր յամին իբր 200. ՚ի վարս Ապողոնեայ Տիանեայ պատմէ, «կալեալ երբեմն ՚ի Պամփիլիա յովազ, ունելով զպարանոցաւն մանեակ ոսկի՝ հայկական գրովք դրոշմեալ այս բան. Արշակ թագաւոր աստուծոյն Նիւսեայ»։
       Եւ այսպէս ըստ մերոց նախայիշեալ պատմագրաց՝ հին հայկական նշանագիրք էին որք գտան առ Դանիէլի, եւ դանիէլեան նշանագիրք էին զորս լրացոյց Մեսրոպ. բայց ՚ի կարգի դնելն զնոսա եղեւ ՚ի Միջագետս կամ ՚ի Դանիէլէ եւ կամ ՚ի Հաբէլէ եւ յայլոց, «ըստ ձեւոյ օրինակի յունականին». որպէս գրէ Խորենացին գ . 52։ Կորիւն՝ Հռոփանոսի ընծայէ զայս կարգադր ութիւն ասելով. «Ընտրութիւնս նշանագրոյն, զնրբագոյնսն զկարճս եւ զերկայնն, զառանձինն եւ զկրկնաւորն միանգամայն յօրինեալ »։ Նմա տայ եւ Խորենացին գ. 53։ Բայց ըստ Ղազարայ առաւել ՚ի կարգի դնօղ եղեւ մեծն Սահակ . զի ՚ի թղթ. 29. յետ դնելոյ զբան Խորենացւոյն վասն Հռոփանոսի, թէ Մեսրոպ «եստեղծ զնշանագիրս մեր հանդերձ Հռուփանոսիւ, կերպաձեւեալ զգիրն առձեռն պատրաստ Մեսրովբայ. փոխատրելով զհայերէն աթութայսն ըստ անբայթաք ութեան սիզոբայիցն ՚ի հելլենացւոյն », անդէն ՚ի վերայ ածէ. «Ձեռն ՚ի գործ արկանէր երանելին Մաշթոց, յերիւրելով զնա սուրբ հայրապետին Հայոց Սահակայ, դիւրահնար ճանապարհ ցուցանելով կարգադր ութեան գրենոյս, եւ հեգենային ուղղաձայնութեան »։ Եւ ստորեւ գրէ. Մեսրոպ «հանդիպեցուցանէր զհայերէն աթութայսն ըստ կարգման սալովբայիցն Յունաց, ստէպ հարցմամբ եւ ուսանելով ՚ի սուրբ կաթողիկոսէն Իսահակայ զաթութայիցն գաղափար ըստ անսայթաք ութեան յունին. վասն զի ոչ լինէին բաւական ՚ի վճարել անսխալ ուղղակի առանց առաջնորդելոյ նոցա սրբոյ հայրապետին Սահակայ, որ յոյժ առլցեալ անցուցանէր վարժիւք զբազում գիտնովք Յունա։ Զայս կարգադր ութիւն մեծին Սահակայ ոչ յիշեն այլք։
       Ի գտանելն զդանիէլեան նշանագիրս՝ նախ զայն ըստ կարի ուղղեալ Սահակ եւ Մեսրոպ ՚ի գործ ածին ՚ի դպրոցս. բայց ՚ի սուղ ժամանակի ծանեան զնորայն թերութիւն, որպէս ասէ Խորենացին. «Որոց ուսեալ, եւ թեւածելով ընդ նոսա տղայոց զամս սակաւս, տեղեկացեալ գիտացին ոչ լինել բաւական այնու նշանագրօք ստոյգ հոլովել զհեգենայ բառից հայկականաց հագներգաբար մուրացածոյիւք այնուիկ գծագրութեամբ ». գ. 52։ Յետ գտանելոյ Մեսրոպայ զեօթն ձայնաւորսն՝ յայնժամ վերստին ՚ի կարգի եդեալ զայբուբենսն՝ զայն սկսան ուսուցանել, զոր Սամուէլ զկնի Ասողկայ նշանագրել կամելով սակաւուք, ասէ ՚ի թուին նիգ. «Սկիզբն դպր ութեան Հայոց՝ Մաշտոց որ է Մեսրոպ երանելի եւ մեծն Սահակ զԴանիէլի նշանագիրսն յօրինէին ընկերօքն հանդերձ. եւ յետ միոյ ամի դարձեալ աստուածատուր նշանագրօքն զնոյն յեղանակեալ. (այսինքն զնոյն դանիէլեան նշանագիրսն լրացուցեալ կարգադրեալ , ) որով եւ դպր ութիւնք եւ գիրք աստուածայինք ուղղեալ թարգմանէին »։ Այլ տառքս այս մեսրոպեան անցմամբ ժամանակաց ընդ դարս այլայլեալ ՚ի զանազան ձեւս փոխեցան. եւ յայլայլուէ ձեւոցն զանազան անուն ընկալան, զորս յառաջիկայդ մի ըստ միոջէ յիշեսցուք յանուանէ։
       Երկաթագիր։ Այս է կարգեալ եւ կերպաձեւեալ գիր սրբոյն Մեսրոպայ ՚ի սկիզբն հինգերորդ դարուն. որով գտանին մինչեւ ցայսօր գրեալ մագաղաթեայ գրեանք։ Պատճառ այսպէս կոչելոյն ոմանք համարին ոչ սակս երկաթի գրչաւ գրելոյն ՚ի վերայ մագաղաթեայ թղթոյ՝ այլ սակս թանաքին՝ զոր գործէին յայնժամ ՚ի ժանկէ երկաթոյն։
       Միջակագիր։ Գրիչք դիւրացուցանել կամելով զերկայնաձեւ երկաթագիրն, սկիզբն արարին ՚ի տասն եւ ՚ի մետասաներորդ դարու յեղափոխել զայն ՚ի ձեւ փոքրիկ, որ եղեւ ընդ մէջ երկաթագրոյն եւ բոլորագրոյն. սակս այսորիկ եւ մեք կոչեցաք Միջակագիր։ Այս ձեւ թէպէտ դիւրին է ՚ի գրել քան զերկթագիրն, այլ ընթեռնուլ քան զայն դժուարին. որպէս է տեսանել ՚ի մագաղաթեայ մատեանս զոր ունիմք առ մեզ։
       Բոլորագիր։ Զնախայիշատակեալ գիրն հետզհետէ յառաւել փոքրն ամփոփելով գրչաց յելս մետասան եւ յերկոտասաներորդ դարուն հնարեցին զայս ձեւ բոլոր գրոյն. որով բազում մատեանք գտանին գրեալ ՚ի թուղթս բամբակիս եւ մետաքսեայս Ապատի կոչեցեալ։ Այս ձեւ է որ մնաց այժմ յամենայն տպագրեալ գրեանս։
       Նօտրագիր։ Զբոլոր գիրն առաւել շութափ ութեամբ հանգոյն երագագիր նօտարաց գրելով գրչաց՝ ՚ի չորեքտասան եւ ՚ի հնգետասաներորդ դարու հանին զայս ձեւ գրոյ, բազմօք տարբերեալ ՚ի բոլորագոյն, որ մինչեւ ցայժմ ՚ի գործ ածի առ ամենեսին ՚ի գրելն։ Սոքա չորեքին ձեւք են՝ յորս ընդ ժամանակս ժամանակս այլափոխեալ գտաւ գիր մեր։ Այլ բաց ՚ի գտանին եւ փոփոխ ութիւնք կամ յաղաւաղելոյ՝ եւ կամ ըստ կամաց մուծեալք, զորս յիշեսցուք յառաջիկայդ։
       Դրամագիր։ Երկաթագիրն մեսրոպեան ՚ի դրամս մերոց թագաւորաց ռուբինեանց՝ ուրեք ուրեք յայլ եւ այլ ձեւս փոխեալ տեսանի առ նուազ ճարտար ութեան փորագրողաց։ Զայն հին փոփոխ ութիւն իւրաքանչիւր տառից որչափ ինչ գտանէին, ՚ի խնդրոյ նախայիշեալ Տօմէնիքօ Սէսդինեայ հանեալ նշանագրեալ մեր յուրոյն այբուբենս, յանուն դրամոց կոչեցաք Դրամագիր. որպէս ընթերցօղք կարեն տեսանել ՚ի վերայ պղնձոյ փորագրեալ միանգամայն ընդ դրամոց Ռուբինեանց, ՚ի դրամագրական նամակագր ութեան նորին Սէսդինեայ, զոր ետ տպագրել իտալերէն ՚ի Լիվօռնօ։
       Կոնդակագիր։ Է իբր Չիֆրա կոչեցեալ գիրն եւրոպացւոց. սովին գրեալ գոլով կոնդակաց ինչ նախնեաց՝ յայս անուն կոչեցաւ։ Որոյ եւ օրինակ այբուբենի գտանէր առ մեզ կարգաւ գրեալ մեծաւ ճարտարութ. տառքն էին որպէս զգիսաւորս. բայց յամին 1815 ընդ այլ գրեանց մերոց հրկէզ եղեւ ՚ի Բիւզանդիա։
       Ճառագիր։ Յայս անուն կոչեն զամենայն ձեւս, զորս գրիչք յեօթնեւտասներորդ դարուն հնարեցին՝ զնախնի երկաթագիրն կերպաձեւեալ ՚ի ձեւ զանազան զարդուց, եւ ՚ի ձեւ զանազան ճնճղկանց, եւ անուանեալ Ճնճղագիր կամ Ձագագիր. նաեւ ՚ի ձեւ մարդոյ։ Որում անտեղեակ գոլով Ըզմիթ անգղիացի, յերկհատորեան գիրս իւր՝ յորջորջեալ հետազօտ ութիւն որ յաղագս Չինաց, եւ եդեալ ՚ի նմա զպատկեր հայկական այբուբենի ՚ի ձեւ այսպիսի ձագագրոց, ձգնի ցուցանել թէ նաեւ տառք Հայոց ըստ Չինաց են մի մի բառ նշանականք եւ խորհրդականք։ Այլ օրինակ սմին նման է տեսանել եւ ՚ի սկզբնաճառն բազմալեզուեան գրոց Վալդոնի անգղիացւոյն ՚ի թղթ. 12. ուրանոր նախ եդեալ զհայկական այբուբենն բոլորագիր, ապա զքսան եւ մի տառս ՚ի նոցունց ուրոյն դասեալ՝ դնէ ՚ի վերայ խորագիր. «Տառք, որք ունին զնման ութիւն ինչ կերպարանաց ». համարելով թէ այլ տառք իցեն։ Փակագիր։ Մի եւ նոյն երկաթագիր վերածեալ ՚ի բազում տառից բաղադրութիւն, հնարեալ ՚ի գրչաց առ համառօտութիւն . եւ ՚ի մատանիս եւ ՚ի տապանագիրս ինչ ՚ի վար արկեալ մինչեւ ցայժմ։
       Վարազագիր։ Յիշատակի ուրեք առ մատենագիրս մեր վասն Շապհոյ Պարսից թագաւորի՝ գրեալ ունել ՚ի վերայ մատանւոյ սովին գրով. զոր օրինակ յասելն Ստեփաննոսի Օրպէլեան. «Վճիռ կնքեալ Վարազագիր մատանեաւ »։ Որպէս եւ առ Բուզանդայ գ. 53 յիշատակի նոյնպէս ՚ի վերայ մատանւոյ։ Յորմէ հաւանեալ կարծեմ ոչ սակս տարբեր ութեան ձեւոյն այսպէս անուանեալ՝ քան թէ սակս տարբեր ութեան փորագրու թեանն ՚ի վերայ մատանւոյ, կամ ՚ի խոր՝ կամ յաւէտ ՚ի բարձր։
       Նշանագիր։ Այս արուեստ գրելոյ՝ որ է համառօտելով գրել ՚ի ձեռն նշանաց, (զորմէ գրեալ է մեր ՚ի տետրակս տարեգրութեանց ), թէ գտանէր ՚ի հնումն եւ յազգի մերում, ցուցանէ պատմութիւն Ագաթանգեղոսի, որ պատմէ զխօսս սրբոց կուսանաց Հռիփսիմեանց գրել այսպիսի նշանագրօք. «Մինչդեռ կախեալ կայր նա այնպէս, խօսեցաւ զայս ամենայն, եւ գրեցին ատենակալ դպիրք Նշանագրացն»։
      
       Բ. Դպրոցք եւ տեղիք ուսանելոյ ՚ի Հայաստան եւ արտաքոյ յորս ցրուեալ կային Հայք։
       ՆԱԽ ՔԱՆ ԶԳԻՒՏ ԳՐՈՅՆ
       Յառաջ ժամանակաւ գնալն մերոց յԱթէնս առ ՚ի ուսումն գիտուեց՝ յիշատակի ուրեք ուրեք։ Երեւլի է այն զոր յիշէ Գրիգոր աստուածաբան ՚ի քսաներորդ ճառն, որ է արձանական ՚ի մահն Բարսղի, թէ զիարդ հայկազունք ոմանք յառաջ քան զԲարսեղ եկեալք յԱթէնս՝ վիճաբանէին ընդ նմա։ Նոյնպէս եւ այս յիռատակութիւն Վանական վարդապետի՝ ՚ի ճառս ինչ հարցմանց. «Օրէն էր ուսանել յԱթէնս լուռ կալով եւ ՚ի հնազանդութեան. այլ զմերոցն ամբաստանեն՝ թէ սակաւ ուսանին, եւ խօսելով երկար դիմանան։ Զայս Աստուածաբանն հռչակեցոյց ՚ի Բարսղի արձանականն »։ Որ է նախայիշատակեալ բան Գրիգոր աստուածաբանիտն։ Այլ առաւել պանծալի ազգիս այն է՝ զոր պատմէ Եւնաբիոս, որ եկաց ՚ի չորրորդ դարուն, ՚ի Վարս փիլիսոփայից՝ թէ ոմն ծնեալ ՚ի խորին Հայս, (իմա զմեծ Հայս ) անուանեալ Բռօէրէսիոս՝ դասատու ճարտասան ութեան էր լեալ յԱթէնս , այնչափ հռչակաւոր գտեալ՝ մինչեւ ՚ի Հռոմ կանգնել զարձան նորա, անուն տալով նմա Թագաւոր ճարտասանութեան. որում եւ աշակերտեալ էր Գրիգոր աստուածաբանն։
       Բայց եւ բազմաց ՚ի Կեսարիա լինէր գնալ յուսումն ուր ուսեալ եւ սնեալ էր սուրբն Գրիգոր լուսաւորիչ. զի վասն մեծին Ներսէսի գրէ ընդ այլոց Յոհաննէս կաթողիկոս. «Մանկիկ մի փոքրիկ Ներսէս անուն միայն թողլով իւր որդի Աթանագինէ, որ յայնժամէր ՚ի վարժս ուսման ՚ի Կեսարիա »։ Սոյնպէս ասէ եւ Բուզանդ դ. 3. եւ Խորենացին գ. 16։ Գուցէ անդ էր ուսեալ եւ սուրբն Մեսրոպ, զորմէ Կորիւն իբր արտաքուստ եկեալ պատմէ. «Ի մանկ ութեան տիսն վարժեալ հելլենական դպրութեամբն, եկեալ հասեալ ՚ի գաւառն Արշակունեաց թագաւորաց Հայոց մեծաց »։ Կամ թէ ՚ի Բիւզանդիա էր ուսեալ. որպէս եւ վասն սրբոյն Սահակայ պարտ է ասել։ Իսկ յաճախ ութիւն գնալոյ յԱթէնս, եւ առաւել յԱղէքսանդրիա, եղեւ ՚ի ժամանակս աշակերտացն Սահակայ եւ Մեսրոպայ։ Այսոքիկ են ահա դպրոցքն արտաքոյ աշխարհիս Հայոց յիշատակեալք ՚ի գիրս՝ յորս դէպ եղեւ մերոց երբեմն գնալ առ ՚ի յուսումն գիտուեց։
       Իսկ ՚ի Հայաստան յիշատակեալ դպրոցք՝ են զկնի քրիստոնէութեան, յորում ժամանակի զառաջին դպրոցն յիշատակեալ գտանեմք առ Ագաթանգեղոսի, որ էր ՚ի պէտս ուսման հաւատոյ, զոր քանզի ՚ի կրկին տեղիս յիշատակէ զանազանեալ յիրերաց, եւ մեք զանազան անուամբ ուրոյն յիշեմք զնոսին աստէն։
      
       ԴՊՐՈՑ ԹԱԳԱՒՈՐԱԿԱՆ
       Այսպէս կոչեմք, քանզի Լուսաւորիչ կարգեաց զայն միայն յուսուցանել զտունն թագաւորական եւ զտոհմն արշակունեաց. «Առնոյր, ասէ, այնուհետեւ եւ զարշակունեացն տոհմի որեարս, ՚ի վարժս վարդապետ ութեան պարապեցուցանէր (Լուսաւորիչ ), որոյ առաջնոյն Տրդատ անուն, որ եւ թագաւորն իսկ Էր՝ ամենայն տամբ իւրով »։ Ագաթանգեղոս թղթ. յծ։
       ԴՊՐՈՑՔ ՀԱՍԱՐԱԿԱՑ
       Որք էին բազումք ՚ի զանազան տեղիս, զորս նոյնպէս Լուսաւորչ խրատ ետ Տրդատայ թագաւորին ՚ի հաստատել. «Նոյնպէս հաւանեցուցանէր, ասէ զթագաւորն. զի գաւառաց՝ եւ կողմանց կողմանց՝ ՚ի տեղիս տեղիս ժողովեսցեն բազմ ութիւն մանկտւոյ առ ՚ի նիւթ վարդապետութեան… Եւ ՚ի տեղեաց տեղեաց ՚ի սահմանացն Հայոց տայր հրաման թագաւորն Տրդատ յիւրոց իշխանութեանցն՝ յաշխարհաց եւ ՚ի գաւառաց՝ բազմութեան մատաղ մանկտւոյ ածել յարուեստ դպրութեան, եւ կարգել ՚ի վերայ հաւատարիմ վարդապետս, առաւել զազգս պղծագործ քրմացն. զմանկունս նոցա ՚ի նոյն ժողովեալ գումարել դասս դասս յարժանաւոր տեղիս. եւ դարման ռոճկաց կարգեաց։ Եւ զնոսա յերկուս բաժանեալ՝ զոմանս յասորի դպրութիւն կարգեալ, եւ զոմանս ՚ի հելլեն ». Ագաթանգեղոս ՚ի թղթահամարն յհդ։
       Յետ այսոցիկ դպրոցաց կարգելոց ՚ի Տրդատայ՝ վասն մեծին Ներսէսի գտանեմք յիշատակեալ առ Բուզանդայ, զի ըստ համասփիւռ փութոյ եռանդեան իւրոյ՝ ընդ այլ աշխարհաշէն գործս «Կարգէր եւ ՚ի տեղիս տեղիս դպրոցս յունարէն եւ ասորերէն յամենայն գաւառս Հայոց ». գ. 4. ։ Այսչափ ինչ ահա գտանեմք յիշատակ ութիւն ՚ի գիրս վասն դպրոցաց յառաջ քան զգիւտ գրոց։
      
       ԴՊՐՈՑՔ ՅԵՏ ԳԻՒՏԻ ԳՐՈՑՆ
       Յայտնի տեսանեմք պատճառ բազմանալոյ եւ առաւել ձեւանալոյ դպրոցաց ՚ի Հայաստան՝ լեալ զգիւտ գրոյն ՚ի սկիզբն դարուն հինգերորդի. զի որպէս տեսաք ՚ի վերոյ՝ քանզի յառաջագոյն ասորի եւ հելլեն դպր ութեամբ ուսուցանէին, որ է ասել ասորի եւ յունական գրովք, ընդ գտանելն զնոր գիրս, առ ՚ի փոխել զհինն եւ մուծանել զնորին՝ հարկ էր ընդ ամենայն տեղիս մանկունս ժողովել առ ՚ի ուսուցանել. եւ թէպէտ Կորիւն նախ յիշատակէ դաս մի մանկտւոյ ժողովեալ ՚ի Հայաստան յուսանել զնոր դանիէլեան նշանագիրս, որ էր հին հայկական գիրն պակասորդ, եւ պակաս ութեան նորին ՚ի վերա հասեալ։ Մեսրոպ ընդ իւր առեալ զմանկունս փոխադրեալ տարաւ ՚ի Միջագետս. ըւր բացաւ առաջին դպրոցն ընդ կարգաւորութեամբ նորա, բայց միայն դանիէլեան հին նշանագրօք. մինչդեռ չեւ էր շնորհեալ յամենաշնորհ աջոյն մնացեալ հարկաւոր նշանագիրքն. «Առեալ, ասէ Կորիւն, երանելւոյն Մաշթոցի դաս մի անկտոյ հրամանաւ արքայի… երթեալ հասանէր ՚ի կողմանս Արամի ՚ի քաղաքս երկուց Ասորւոց, որոց առաջինն Եդեսիա կոչի եւ երկրորդն Ամիդ… Իսկ աշակերտասէրն վարդապետին (Մաշթոցի ) զտարեալսն ընդ իւր յերկուս բաժանեալ, զոմանս յասորի դպր ութեանն կարգէր եւ զոմանս յունական դպրուեն »։ Այլ քանզի սկիզբն ուսուցանելոյ զնոր գիրս Մեսրոպայ յայլում դպրոցի սկսաւ, անտի սկիզբն արասցուք յիշատակել դպրոցս զառ ՚ի Մեսրոպայ եւ զառ ՚ի այլոցն զկնի նորա բացեալս ըստ կարգի դարուց։
       Ի ՍԱՄՈՍՏԻԱ
       ԴԱՐ Ե
       Քանզի յետ գիւտի մեսրոպեան նշանագրոց վերնական աջովն՝ ՚ի Սամոստիա եղեւ առաջին կարգաւորելն զկարգս գրոց ՚ի ձեռն Հռոփանոսի. անդ սկսանէին ասէ Կորիւն, թարգմանել զԱռակաց գիրսն. եւ միանգամայն բանային անդանոր դպրոց յուսուցանել մանկունս գրիչս նմին դպրութե »։ Յորմէ յայտ է թէ առաջին դպրոցն բացեալ ՚ի Մեսրոպայ առ ՚ի ուսումն նոր հայկական տառիցն՝ եղեւ ՚ի Սամոստիա։ Ուսանողք դպր ութեան նոր այբուբենից էին նոյն մանկունքն զորս Մեսրոպ բերեալ էր ընդ իւր ՚ի Հայաստանեայց ՚ի Միջագետս. յաւելլով գուցէ առ նոսա եւ զայլ մանկունս սամաստացւոց հայկազուն բնակչաց։
       Ի ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ
       Առաջին դպրոցն որ ՚ի բնիկ Հայս գիւտի գրոյն՝ եղեւ աստ. զի Մեսրոպ հրաժարեալ յեպիսկոպոսէ Սամոստիոյ քաղաքին, եւ եկեալ առ եպիսկոպոսն Ասորւոց՝ որ էր եպիսկոպոսն Ամդայ, որպէս կարծեմ թուղթ առեալ ՚ի նմանէ, «Եկեալ հասանէր , ասէ Կորիւն, ՚ի Հայաստան աշխարհն ՚ի կողմանս Արարատեան գաւառին, առ սահմանօք Նոր քաղաքին (որ էր Վաղարշապատ, ուր) … զաշակերտութին նորագիւտ վարդապետու թեանն խըմբէին ուսուցանել… որոց եւ ինքեանք ՚ի կողմանց եւ ՚ի գաւառաց Հայաստան աշխարհի յորդեալք եւ դրդեալք հասանէին ՚ի բացեալ աղբիւրն գիտու թեանն Աստուծոյ. քանզի յԱրարատեան գաւառին ՚ի կայս թագաւորացն եւ քահանայապետացն բղխեցին Հայոց շնորհք »։ Ի դպրոցէ աստի Վաղարշապատու սկսան աշակերտքն սփռիլ յայլ եւ այլ տեղիս եւ բանալ դպրոցս. «Որ եւ սկսան իսկ, ասէ… գումարել ՚ի կողմանս, ՚ի գաւառ, ՚ի տեղիս տեղիս Հայաստան ազգին՝ դաս դաս զաշակերտեալսն ճշմարտութեանն. զհասուցելոցս ՚ի կատարումն գիտութեան՝ բաւականս եւ առ ՚ի զայլսն զեկուցանելոյ »։ Այսինքն է զհասելն ՚ի կատարումն՝ որք բաւական էին զայլսն ուսուցանել, առաքէին ՚ի գաւառս գաւառս առ ՚ի բանալ դպրոցս, զի եւ անդ եւս ուսուցանիցեն։ Իսկ ինքեանք Սահակ եւ Մեսրոպ փոյթ տարան զարքունիսն ուսուցանել. եւ տիրապէս երանելին Սահակ զմամիկոնեանսն՝ որք իւր ազգականքն էին։ Զայս ծանուցանէ Կորիւն յասելն. «Եւ իւրեանց (այսինքն է՝ Սահակայ եւ Մեսրոպայ ) անդէն զառընթերակայ արքունիսն հանդերձ ամենայն ազատագունդ բանակիւն աստուածեղէն իմաստու թեանն վարդապետեալ, առաւել երանելւոյն Սահակայ զմամիկոնեան որեարն ՚ի վարժս վարդապետ ութեան պարապեցուցեալ, որոց առաջնոյն Վարդան անուն էր »։ Ի բազմութենէ անտի դպրոցաց, զոր ասէ Կորիւն, միայն զյիշատակեալսն յանուանէ աստ յառաջ բերցուք։
       Ի ՓԱՅՏԱԿԱՐԱՆ
       Ընդ գալն Մեսրոպայ ՚ի Վաղարշապատ՝ փոյթ եղեւ նմա ՚ի կողմանս սկիզբն առնել ուսուցանելոյ սակս կարի իմն օտարացեալ գոլոյ նոցա՚ի լաւութենէ բարուց, ՚ի դպրութենէ եւ ՚ի ծանօթ ութեան աստուածաշունչ գրոց։ Ուր յանուն Մարաց համարիմ կոչեցեալ զաշխարհն Փայտակարան, որպէս նշանագրեալ է մեր եւ այլուր։ «Յայնժամ վաղվաղակի, ասէ Կորիւն, հրաման առեալ (Մեսրոպայ ) ՚ի թագաւորէն սկիզբն առնելոյ զխուժագուժ կողմանսն Մարաց (այսինքն զՓայտա կարան նահանգ ուսուցանելոյ ), որք ոչ միայն վասն դիւական սատանայակիր բարուցն ճիւաղութեան, այլ եւ վասն խեցրեկագոյն եւ խոշորագոյն լեզուին դժուարամատոյց էինք։ Առ ՚ի յարգեալ զնոցա հարուստ ամացն ծնունդս՝ առեալ պարզախօս հռետորաբանս, կրթեալս աստուածատուր իմաստ ութեանն ծնունդս կացուցանէին… ՚ի ձեռն առեալ այնուհետեւ… ՚ի թարգմանել, ՚ի գրել եւ յուսուցանել… հայաբարբառք հայերենախօսք գտան… երկիր՝ որ համբաւուցն անգամ օտար էր կողմանցն այնոցիկ, յորում ամենայն աստուածագործ սքանչելագործուիքն (զորս սուրբ գիրք պատմեն ) գործեցան, առժամայն վաղվաղակի ամենայն իրացն եղելոց խելամուտ լինէր »։ Ի բանից աստի յայտնի երեւի , թէ սոքա էին Հայք, բայց բազմութիք, յորմէզհետ գայ թէ էին ՚ի Հայաստան. զի ցայնժամ չեւ էր տակաւին հայկազանց այնչափ ինչ ցրուեալ արտաքոյ աշխարհիս, որպէս ցրուեցան յետոյ։ Արդ թէպէտ Հայք էին՝ բայց ՚ի կողմանս Մարաց բնակեալ գոլով որպէս էր Փայտակարան նահանգ, եւ գոլով խառնեալ ընդ Մարս, զնոցին հեթանոսական բարս զգեցեալ ունէին. այլ եւ լեզու նոցա ըստ բառից եւ ըստ հընչման խառնեալ գոլով ընդ Մարս՝ այնպէս իմն աղճատեալ էր՝ մինչեւ դժուարին էր իմանայ։ Սուրբն Մեսրոպ կամելով զնոսա յարդարել յուղղուի՝ որք ՚ի վաղուց անտի յոգւոց յորդիս այնպէս օտարացեալ էին, սկսաւ զնորագիւտ գիրն ուսուցանելն նոցա՝ բանալով դպրոցս եւ ՚ի թարգման ութիւն կրթելով զնոսա. որով եւ լեզու նոցա եղեւ ճշգրիտ հայերէն. եւ ինքեանք խելամուտ սուրբ գրոց, զորոյ եւ ոչ զանուն կամ զհամբաւն լուեալ էին մինչեւ ցայնժամ։
       Ի ԳՈՂԹՆ
       Որպէս գրէ Կորիւն, սուրբն Մեսրոպ յետ ուսուցանելոյ զկողմն Մարաց, որ էր Փայտակարան, «երթեալ իջանէր առ ոտս տանն Գողթան յառաջին դաստակերտն իւր։ Եւ արդ ընդելական սովորութեամբն ՚ի կիր արկեալ զվարդապետութիւն, հաւասարութեամբն բարեպաշտին Շաբաթայ, լի առնէր զգաւառն ողջունիւ աւետարանին Քրիստոսի, եւ կարգէր յամենայն գիւղս գաւառին դասս սրբոց վանականաց » առ ՚ի ուսուցանել մանկանց զնորագիւտ այբուբենսն, որպէս երեւի։
       Ի ՍԻՒՆԵԱՑ ՆԱՀԱՆԳԻՆ
       Կորիւն գրէ՝ թէ սուրբն Մեսրոպ յետ Գողթան «ի սահմանակիցս ՚ի Սիւնական աշխարհն ելանէր. եւ անդ աստուածասէր հնազանդ ութեամբ ընկալեալ զնա իշխանին Սիւնեաց, որ էր Վաղենակ անուն… մինչեւ հասանել նմա բովանդակ ՚ի վերայ սահմանաց Սիւնեաց։ Եւ ժողովեալ մանկունս առ ՚ի նիւթ վարդապետութեն, առաւել զգազանամիտ զվայրենագոյն զճիւաղաբարոյ կողմանցն. եւ այնչափ փոյթ ՚ի վերայ ունելով՝ եւ դայեկաբար սնուցանել եւ խրատել, մինչեւ ՚ի նոցունց իսկ ՚ի վայրենեացն եպիսկոպոսս տեսուչս եկեղեցւոյն Սիւնեաց կարգել… ապա եւ զերկիրն Սիւնեաց դասուք վանականաց լնոյր »։ Տես եւ զոր ունիմք գրել վասն Անանիայ ՚ի յառաջացուցիչս ուսմանց։
       Ի ՇԱՂԳՈՒՄՔ կամ ՇԱՂԱԳՈՒՄ
       Որ է մի ՚ի գաւառաց նահանգին բարձր Հայոց. ուրանօր սուրբն Մեսրոպ ՚ի դառնալ իւրում ՚ի Բիւզանդիոյ՝ ուսոյց ըստ Խորենացւոյն զառաջին խումբ աշակերտացն՝ զոր ընդ իւր էր առեալ. «Մեսրոպայ կացեալ յանապատ եւ ՚ի հովանաւոր տեղիսն՝ որ Շաղգումքն անուանին, բովանդակեաց զվարդապետ ութիւնս առաջին առելոց խմբիցն. քանզի ոչ որպէս արուեստ ուսուցանէր, այլ իբրեւ զհոգի առաքելաբար աշակերտելոցն տայր ». գ. 60։
       Ի ԳԱՐԴՄԱՆ. Վասն այսր տես ստորեւ։
       Ի ՏԱՇԻՐ
       Խորենացին գրէ վասն Մեսրոպայ. թէ յետ կատարելոյ զգործ իւր ՚ի Բաղասական գաւառ Աղուանից, եւ ՚ի Գարդման գաւառ ուտէացւոց, հալածելով զհեթանոսութեան զաղանդն եւ լուսաւորելով զնոսա ՚ի գիտ ութիւն ճշմարտութեան, ապա «հրաւիրի, ասէ, անդէն ՚ի բդեշխէն գուգարացւոց Աշուշայէ՝ յաղագս նորին գործոյ գալ յիւր իշխանութիւնն ՚ի գաւառն Տաշրայ, ուր երթեալ՝ լաւագոյնս վարդապետաց, եւ հաստատագոյնս քան զամենայն աշակերտեալսն. առ որով ժամանակաւ Արձիլ ոմն էր կացեալ թագաւոր Վրաց » գ. 60։ Քան զամենայն աշակերտեալսն ասելով՝ իմանամք թէ ՚ի Տաշիր ոչ միայն զհաւատսն լուսաւորեաց, այլ նաեւ զնոյն դպր ութիւն նորագիւտ գրոց՝ զոր ուսոյց յայլ դպրոցս։
       Այսոքիկ են ահա դպրոցք ՚ի Մեսրոպայ սահմանեալք. որոց արդիւք եւ պտուղ թէ զիարդ սփռեալ ծաւալեցաւ ընդ ամենայն Հայաստան՝ յիշատակեալ գտանեմք յելս վեցերորդ դարուն եւ ՚ի սկիզբն եօթներորդին առ Ստեփաննոսի օրպելեան յայս բան. « Եւ էր յայնմ ժամանակի (՚ի ժամանակս ա. Աբրահամ կաթողիկոսի ) ՚ի Հայաստան դպրութիքս նորոգ եւ շէն. եւ յոյն լեզուացն եւ դպրու թեանն յոյժ հմուտք եւ տեղեակք ». գլ . իզ։
      
       ՅԱՐՇԱՐՈՒՆԻՍ կամ Ի ՎԱՐԴԻԿ ՀԱՅՐ
       ԴԱՐ Է.
       Վարդապետարան անուանի յեօթներորդ դարու, նաեւ մինչ յերեքտասաներորդ դար. կառուցեալ յԱրշարունիս կամ յԵրասխաձոր գաւառին Այրարատու, որպէս յայտ առնէ Ստեփաննոս օրպելեան յասելն վասն Կոմիտասայ կաթողիկոսի. «Զանց արարեալ զամենայն վարդապետօք կաթողիկոսարանին, նաեւ զվարդապետարանն որ յԱրշակունիսն էր, զմանկունքն յորում ժողովեալ էին ճարտարք եւ գիտունք Հայոց, այն որ յԵրասխաձորին է, զոր այժմ Վարդիկ Հայր կոչեն » գլ. իը։ Կամի ասել , թէ Կոմիտաս կաթողիկոս կամելով զեղբօրորդի իւր զԹէոդորոս առաքել ՚ի վարդապետարան՝ որ առաւել ծաղկեալ էր ուսմամբ քան զայլսն, ոչ առաքեաց ՚ի վարդապետարան կաթողիկոսարանին, ուր բազում ուսումնական վարդապետք գտանէին, եւ ոչ ՚ի վարդապետարանն Արշարունեաց՝ որ առաւել անուանի էր , եւ ուր ամենայն գիտունք Հայոց ժողովեալ էին, այլ առաքեաց առ Մաթուսաղայ քերթօղն Սիւնեաց, նախադասելով զդպրոցն Սիւնեաց քան զայլոց տեղեաց։
       ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆ ՍԻՒՆԵԱՑ
       ԴԱՐ Ը
       Թէպէտ ՚ի ժամանակս Սահակայ եւ Մեսրոպայ կառուցան դպրոցք ՚ի Սիւնիս, որպէս յիշեցաք ՚ի վեր անդր, բայց հետզհետէ յառաջանալով անդ զարգացումն ուսման՝ առաւել անուանի գտաւ յութերորդ դարուն, վասն որոյ Ստեփաննոս օրպելեան ՚ի գրելն վասն Ստեփաննոսի սիւնեցւոյ՝ ասէ. «Ելեալ ՚ի մնարանէ անտի (Մաքենոցաց ) փութայ ճեպի յաղբիւրն իմաստից ՚ի վարդապետարանն Սիւնեաց, որ գլուխ էր ամենայն գիտնոց Հայոց, եւ պայծառացեալ դպրոցքն որ ՚ի նմա. մանզի որպէս աթենացիքն ՚ի մէջ Հոռոմոց (հռոմայեցւոց ) եւ Յունաց ճոխացեալ էին, եւ մայր իմաստից կոչեցեալ ՚ի սպանիացւոց աշխարհին լատին եւ հելլեն դպրութեամբ, այսպէս եւ սոքա ՚ի տանս Թորգոմայ աշխարհիս Հայոց»գլ. լա։ Պատճառ այսպէս անուանի գոլոյ այսր վարդապետարանին է նախ՝ զի անուանի գոլոյ այսր վարդապետարանին է նախ՝ զի աթոռն Սիւնեաց ՚ի սկզբանէ անտի մեծարգի եղեւ. որպէս գրէ նոյն մատենագիր. «Էր մեծարգոյ եւ նախաթոռ ՚ի վարդապետսն Հայոց աթոռն Սիւնեաց… եւ գլուխ կալ եւ հրամանատար ամենայն վարդապետաց Հայոց ». գլ. իը։ Երկրորդ՝ զի այսմ աթոռոյ միայն շնորհեալ էր, ասէ մեկնել եւ թարգմանել զսուրբ գիրս. «Հրաման մեկն ութեան եւ թարգմանութե՝ սոցա միայն շնորհեցաւ ՚ի մէջ Հայոց ՚ի սրբոյն Սահակայ եւ յերանեալ վարդապետէն Մեսրոպայ ». գլ. է։ Դարձեալ. «Ի վաղնջուց հետէ հրամայեալ զթարգման ութիւն եւ զմեկնութիւն՝ նոցա ունել ՚ի սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ ». գլ. իը։ Երրորդ՝ զի դասատուք ՚ի դպրոցս նորա եղեն գիտունք անուանիք, եւ քերթօղ կոչեցեալ բազումք. զոր օրինակ եղեն Պետրոս, Մաթուսաղայ, Թէոդորոս, Մովսէս եւ Ստեփաննոս։
       Ի ՇԱՂԱՏ
       Ընդ համօրէն նահանգն Սիւնեաց ՚ի վարդապետ ութեան նախաթոռ եղեւ աթոռն Շաղատայ, որ էր իշխանանիստ գիւղաքաղաք ՚ի Ծղուկս գաւառի. զի Ստեփաննոս օրպելեան պատմէ՝ թէ յաւուրս Յովակիմայ Սիւնեաց եպիսկոպոսի յութերորդ դարուն հակառակ ութիւն եղեւ վասն նախադաս ութեան աւանաց՝ թէ «իցէ նախապատիւ. յայնժամ, ասէ, «Հրամայեցաւ Շաղատնեցեաց իբրեւ մայրաքաղաքեաց յառաջանիստ լինել վեհագոյն պատուով. նոյնպէս եւ զվարդապետ ութեան Սիւնեաց զնախագահ ութեան զնիստ հրամայեցին Գէորգայ Շաղատոյ վարդապետի».
       Ի ՍՏԱԹԵՒ
       ԴԱՐ Թ
       Որ է ՚ի Սիւնիս. զորմէ գրէ Ստեփաննոս օրպէլեան. «Լի էր եւ ծովամատոյց փիլիսոփայիւք երաժշտական երգոց. ճոխ էր եւ վարժարան դպրոցացն վարդապետական կրթուին. նաեւ արուեստաւորք նկարչացն եւ գրողաց անհամեմատք ». գլուխ խա։
       ՅԱՐԳԻՆԱՑ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Մատթէոս ՚ի թիւն ճիգ, գովելով զՆերսէս յիշխանն Հայոց, ՚ի Բագրեւանդ գաւառէ՝ լինել յոյժ հանձարեղ բանիբուն իմաստասէր, տեղեակ կտակարանաց, հզօր գիտութեամբ, զարմանալի ատենախօսութեամբ, զտեղի ուսման նորա ասէ լինել Մեծն Արգինա, որ էր ՚ի Շիրակ գաւառին Այրարատու։ Յորոյ եւ յեկեղեցւոջ բազմութիւն գրեանցն հաւաքելոց ՚ի Խաչիկ կաթողիկոսէ՝ ակնարկէ լինել անդէն սէր ուսմանց եւ ուսուցիչ։
       ԳԵՏԻԿ ՎԱՆՔ
       ԴԱՐ ԺԲ
       Դպրոց Մխիթարայ Գօշի ՚ի Ձորափոր գաւառին Գուգարաց. եւ զայսմանէ ասէ Կիրակոս. «Բազում եղբարք ժողովեցան վանս հռչականուն տեղւոյն, եւ բազմաց եղեւ տեղի սննդեան եւ ուսման. ուր եւ մեք իսկ սնեալ եւ ուսեալ եղաք ՚ի նոյն վանս… նաեւ այլ յոլով շինուածք եղեն ՚ի նմա. եւ բազմացան քահանայք եւ պաշտօնեայք եւ մանկունք ուսումնականք»։
       Ի ՍԵԱՒ ԼԵԱՌՆ
       ԴԱՐ ԺԲ . ԺԳ
       Որ եւ կոչի Սուրբ լեառն, յաշխարհին եփրատացւոց, ուր էին բազմ ութիւն յոյժ միանձանց եւ վանականաց. եւ նոսա անուանի ուսուցիչք. Յայտ է այս յանցից անտի Մխիթարայ Գօշի, որոյ որ շատ գրեալ զոր ինչ ուսաւ ՚ի Յոհաննէս վարդապետէ տաւուշեցւոց, որ ըստ Կիրակոսի «Ի ժամանակին յայնմիկ երեւելի էր նա գիտութեամբ », եւ յայլոց այլ առ քաջուսումն լինելոյ «չոգաւ, ասէ յարեւմուտ կոյս յաշխարհն որ կոչի Սեաւ լեառն առ վարդապետսն որք էին ուսուցիչք անդ… բազում ինչ օգտեալ ՚ի նոցանէ՝ եկն նա ՚ի Կարնոյ քաղաքն»։
       Ի ՏԱՒՈՒՇ ԲԵՐԴ
       ԴԱՐ ԺԳ
       Դպրոց Վանական վարդապետի աշակերտի Մխիթարայ Գօշի, ՚ի նահանգն Ուտի։ Յոյր սակս տես զգրեալսըն վասն Վանական վարդապետի ՚ի կարգս յառաջացուցչաց։ Ժամանակ սորին անկանի իբր ՚ի ժամանակս սկսանելոյ ՚ի Գաղղիա յամին 1253 հռչակաւոր ճեմարանին որ ՚ի Սօռպօն տեղւոջ։
       ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ
       Որ էր յանապատս Սեպուհ լերին. զորմէ գրէ Յոհան Եզնկացի ՚ի մեկն ութեան քերականին. «Ի լեառն հանգըստեան սուրբ լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի յանապատսըն որ ընդ հովանեաւ նորին. յորում ՚ի մանկական հասակին էաք վարժեալ յուսումն դպրութեան, յանապատն՝ որ յանուն սուրբ Մինասին։ Անդ սկիզբն արարաք եղբարց ոմանց ասել զգիրս աստուածաշունչս, եւ ՚ի յիշումն ածաք զխնդիրս պատկառելի եղբարցն»։
       ԳԼԱՁՈՐ
       Ի Վայոց ձոր գաւառին Սիւնեաց, է մենաստան, բայց յիշատակին ՚ի նմա երկու վարդապետք Ներսէս եւ Եսայիաս ուսուցիչք լեալ դպրուեց յելս երեքտասաներորդ դարուն. յորոց եւ Եսայի կոչի Վարժապետ։ Այս Գլաձոր նոյն թուի մեզ լինել ընդ Գայլոյձոր մենաստանին, «ուր աթոռն է եւ վարժարան սուրբ վարդապետացն մերոց », ասէ Վարդան աշխարհագիր։
       ՄԵԾ ՔԱՐ
       Ի Կիլիկիա, զորմէ գրէ ընդարձակօղն Սամուէլի ՚ի թուին չի. ասելով վասն Լեւոնի թագաւորին որդւոյ Հեթմոյ. «Սիրէր զեկեղեցիսն Աստուծոյ եւ զվանորայսն եւ զեկեղեցականս , մանաւանդ զվարդապետս, որ եւ տուն կարգեաց վարդապետաց վասն վարժելոյ զմանկունս՝ զսուրբ ուխտն Մեծ Քար կոչեցեալ»։
       Յիշատակին ՚ի գիրս մեր եւ այլ մենաստանք, յորոց ելին արք ուսեալք մի կամ երկու. զայնոսիկ վանորայս ոչ դասեցաք ՚ի կարգս դպրոցաց , զի ոչ յիշեն վասն նոցա լինել վարժարան, կամ գտանիլ ՚ի նոսին ուսուցչաց եւ կամժողովիլ զանազան անձանց յուսումն, որք են հանգամանք դրոցի։ Դարձեալ քանզի զհնոց ժամանակաց են բանք մեր, չեդաք ՚ի կարգս սոցա եւ զդպրոցս եւ զվարդապետս , որ յելս չորեքտասաներորդ դարուն եւ ՚ի սկիզբն հընգետասաներորդին զյիշատակեալսն ՚ի Թոմայէ Մեծոփեցւոյ զկնի բանիցն զոր ասէ. «Երկու դասատուն կային Սիւնեաց մին ՚ի սուրբ ուխտն Ապրակունեաց » եւ այլն, եւ այլուր. «Եկին ամենայն ցրուեալքն եւ սկիզբն արարին շինութեան, եւ ծաղկեցան ուսումնականքն ՚ի ձեռն խաղաղ ութեան եւ ողորմութեան Աստուծոյ մետասան ամ, ամենայն ծովաբոլորս Բզնունեաց»։
      
       Գ . Մարզատունք։
       Տալ կրթութիւն մարմնոյ ՚ի շարժմունս՝ վաղեմի մի է յոյժ, ի սոյն պատճառս նախնիք հնարեցին զանազան խաղս՝ վարձս խոստանալով առ ՚ի մարզել զմարմինն ՚ի զինուորական շարժմունս, զորս եւ նկարագրէ Հոմերոս. որպէս եղեն Հերակլէս եւ Պեղոպս. իսկ Իփիտոս թագաւոր Եղիտայ ըստ օրինակի նոցա նորոգեաց զայն ՚ի սահմանելն զողիմպիական խաղսն։ Յորմէ ապա փիլիսոփայք եւ բժիշկք ՚ի միտ առեալ թէ որպէս մարդ յայնպիսի մարզս ստանայ ոյժ եւ առողջութի՝ յորդոր եղեն ՚ի նոյն, մինչեւ զկնի նաեւ ուրոյն շինուածք հասարակաց կառուցան վասն այսր՝ անուանեալք Կիմնազիում, որպէս թէ մերկամրցարան, միակցելով ընդ այլս դպրոցս սահմանեալս առ ՚ի կրթ ութիւն մանկանց. յայնմհետէ առաւել ծանեան զօգուտ մարզատանցն առ ՚ի պէտս կատարել ութեան եւ պահպան ութեան ողջ ութեան մարդոյ։
       Սահմանելն զայսպիսի մարզատունս ՚ի պահպան ութիւն առողջութեան՝ Երոտիքոսի ասեն գտեալ. զորոյ զկանոնս տուեալ էր ասեն Էքքոս յառաջ քան զնա, բայց սակս զինուորականին առ Պասիկս յաւուրս Կիւրոսի յաճախեալ էր յոյժ կրթութիւնս այս, եւ օր ըստ օրէ առաւելոյր. մինչեւ ասել Պլուտարքոսի՝ թէ յաւուրս իւր աշխարհ ամենայն անձնատուր էր ՚ի նոյն։ Իսկ Ստրաբոն ժբ. 733. զՊարսիցն յիշատակելով գրէ վասն մանկանց նոցա ՚ի հինգ ամաց մինչեւ ցքսան եւ չորս ամ հասակի մարզիլ միշտ ՚ի մարզս զինաշարժութեան եւ ձիավարութեան, սահմանեալ սակս այսորիկ ուրոյն դաստիարակ եւ ուսուցիչ։ Այսմ ամենայն ՚ի վերոյ հասեալ՝ դիւրաւ իմանամք թէ նաեւ ՚ի մերում աշխարհի գոյին այսպիսի մարզատունք ՚ի բանից Խորենացւոյն գ. 22. ուր յայտնի ցուցանէ թէ նախարարք մեր զորդիս իւրեանց տային առ նախարարք ոք քաջ յայսպիսիս՝ առ ՚ի կրթել զնոսա ՚ի մարզս գործածութեան զինուց. ըրով լինէր այն տեղի՝ մարզատուն նոցա։ Զի ասէ անդէն, թէ ամենայն նախարարք յոյժ հաճեցան ընդ Գնէլ եղբօրորդի Արշակայ թագաւորին մերոյ, վասն այնորիկ զորդիս իւրեանց ետուն նմա, որով յայտ առնէ թէ սովոր էին տալ եւ այլոց ՚ի կրթել, այլ յայնժամ ետուն Գնելոյ, զի սիրելի էր նոցա այրն։ Իսկ Գնէլ ընդ առնուլն, ասէ, մեծապէս հանդերձեաց զարդու եւ զինու » զնոսա։ Ուր հանդերձեաց ասելով, իմա ոչ լոկ զզգեցուցանելն զնոսա զինու, այլ եւ զկրթելն ՚ի զէնս. զի միայն առ ՚ի զգեցուցանել չէր հարկ տալ նմա. եւ զի ասէ՝ եթէ «Որոց հաճեալ ընդ նա եւ սիրեալ, ետուն առ նա զզաւակս իւրեանց » յայտ է թէ բազմօրեայ առ նմա բնակէին. կամ բազմօրեայ երթային եւ գային, որպէս հարկ էր առնել առ ՚ի կրթիլ։ Քաջ եւս ցուցանի դարձեալ ՚ի բանից նորին Խորենացւոյ թէ կայր սովորութիւնս այս եւ առ մերսն. զի ասէ վասն մերոյն ա. Արտաշէսի. «Տայ զՏիգրան որդի իւր ցպատանի ոմն Վարաժ անուն որդի Դատայ, որ ՚ի զաւակէ Գառնկայ որ ՚ի Գեղամայ, քանզի էր պատանին նշաւակ ՚ի նետաձգութիւն կորովութեան ուսուցանել զՏիգրան. զնա իշխան արքունականացն արարեալ որսոց, եւ շէնս պարգեւեալ նմա առ Հրազդան գետով, յանուն նորա կոչի ազգն Վարաժնունի ». բ. 11։ Որով յայտնի երեւի թէ տուն Վարաժայ էր մարզատուն յուսուցանել զնետաձգութիւն, եւ յայնմանէ նաեւ զորսորդութիւն։
       Ըստ սմին օրինակի մարզատունս կամ կրթարանս ասելի են նաեւ զտեղիս որսոցն կամ զորսարանս՝ յորս գնային ոչ միայն սակս որսորդութեան, այլ եւ ՚ի սակս կրթութեան առ ՚ի միշտ ՚ի շարժման պահել զանձինս, մանաւանդ զմանկունս եւ զերիտասարդս ՚ի զինաշարժութիւնս եւ ՚ի ձիավարութիւնս։ Զնոյն իսկ որսորդութին այնչափ յաճախեալ յաշխարհի մերում, սակս կրթութեան մարմնոյ համարիմ կարգեալ։ Տես ստորեւ զոր ինչ ունիմք գրել վասն որսորդութեան մերոցն։
      
       Դ . Գրատունք։
       Առ Խորենացւոյն երկու անուամբք գտանեմք զյիշատակութիւն գրեանց. մի՝ ՚ի մեհեանս, զոր կոչէ Մեհենական. եւ միւս եւս յարքունիս, զոր եւ կոչէ Դիւան. որպէս յասելն վասն Աբգարու թագաւորին. «Փոխէ ՚ի նա (յԵդեսիա ) զարքունիս իւր որ ՚ի Մծբին… եւ զմատեանս մեհենիցն վարժարանին. եւ միանգամայն զդիւանս թագաւորաց ». բ. 27։ Սոյնպէս եւ յերկուս որոշէ ՚ի բ. 38. յասելն վասն հռոմայեցւոց, թէ «Զամենայն դիւանս, զդիւանն հարկաց, եւ զմեհենականն (այսինքն է զդիւանն մեհենական ) որ կայր ՚ի Սինոպ պոնդացւոց՝ անդր փոխեն ». այսինքն յԵդեսիա։
       Դիւան ասելով, որ ըստ եւրոպացւոց է առքի՛վիօ, իմանայ զգրատունն՝ ուր պահեալ լինէին հաշուէգիրք, վճիռք, թագաւորական թուղթք, դաշնադրութիւնք, եւ այլն. զոր օրինակ յայտ առնէ ՚ի բ. 33. յետ բերելոյ զթուղթն Աբգարու գրեալ առ Տիբերիոս կայսր, ասէ. «Զայս գրեալ Աբգարու՝ զհաւասար (զօրինակ ) թղթոյն եդ ՚ի դիւանի իւրում որպէս եւ զայլսն »։ Ըստ այսմ պարտ է իմանալ եւ զոր ասէ Թովմա արծրունի վասն Համամայ Արծրունւոյ յաւուրս բ. Արտաշէսի. «Տեղեակ էր դիւանական մատենագրութեանցն . զի յառաջնումն ոչինչ գոյր հոգ ինչ զբաղմանց, եւ ոչ մի ինչ ըստ աշխարհէաշէն խնամակալութեանցն, կամ պատերազմասէր աշխատութեանց, բայց միայն ՚ի դրան արքունի մտանել եւ ելանել ընդ հաւատարիմս թագաւորին, ՚ի տունս դիւանաց եւ գանձուց ». ա . 11։ Այլ բաց ՚ի սոցունց՝ ՚ի դիւանին պահեալ լինէին նաեւ պատմական գրեանք, որպէս յայտնի ասէ. «Ղերուբ որ ինչ յաւուրս Աբգարու եւ Սանատրկոյ. եւ եդ ՚ի դիւանին յԵդեսիա ». Խորենացի բ. 36։
       Մեհենական կոչեցաւ առ Խորենացւոյն միւս գրատունն. ըր զի ՚ի նմա պահեալ լինէին մատեանք մեհենական պատմութեանց, կամ իւրեանց սնոտի պաշտամանց դից, զոր կոչեմք Դիցաբանութիւն, յունարէն Միթօլօղիա, այլ սակս ՚ի մեհեանս պահեալ լինելոյ գրեանց՝ մանաւանդ յիշատակարանաց եւ պատմութեանց։ Մի՝ զի այն գրեանք իբր սրբազան իմն համարեալք՝ արժանի դատէին ՚ի մեհեանս մնալոյ։ Եւ երկրորդ՝ սակս ապահովութեան. զի քուրմք նոցա որպէս պահէին զայլ անօթս եւ զգանձս մեհենին, սոյնպէս եւ զգրեանս՝ նոցա յանձնէին պահել որպէս պատուական անօթս։ Վասն որոյ զայս կարգ պահեալ տեսանեմք եւ առ այլ նախնի ազգս, որպէս առ եգիպտացիս, եւ առ նոյն իսկ եբրայեցիս. առ որս քահանայք ՚ի տաճարին էին աւանդապահք դիւանաց, օրինաց եւ պատմ ութեանց ազգին. եւ Մովսէս իսկ առ քահանայս էր յանձնեալ զիւր գիրսն։ Մանաւանդ թէ նոյն իսկ քահանայից կամ քրմաց հեթանոսաց թուի լինել գործ՝ զանցս ժամանակին իւրեանց եւ զթագաւորացն ՚ի գիր արձանացուցանել. զորոյ զյիշատակ ինչ գտանեմք հարեւանցի իմն նշանակեալ առ նորին Խորենացւոյ, որ վասն գործոց բ. Արտաշէսի արքայի ՚ի վկայ ութիւն կոչէ զպատմութին արարեալ Ուղիւպ քրմին. թէպէտ եւ զգիրն կոչէ Մեհենական պատմութիւն, ասելով. «Եւ զայս մեզ ստուգապէս պատմէ Ուղիւպ քուրմ Հանւոյ, գրօղ մեհենական պատմութեանց, եւ զայլ բազում գործս (Արտաշէսի արքայի ) զոր ասել կայ մեզ առաջի, որում եւ Պարսից մատեանքն վկայեն », բ. 48։ Եթէ մեհենական պատմութիւնն լինէր պատմ ութիւն դից իւրեանց եւ մեհենից եւեթ, ոչ գրեալ լինէին ՚ի նմա եւ գործք Արտաշէսի թագաւորին մերոյ։ Զայս առաւել եւս յայտ առնէ նոյն մատենագիր բ. 66 թէ ՚ի մեհենական պատմ ութեան երկոքին եւս պատմեալ լինէին. այսինքն է՝ թէ վասն մեհենական պաշտամանց, եւ յիշատակեցան թէ վասն գործոց թագաւորաց մերոց, զի ՚ի գրելն վասն Բարդածանայ՝ ասէ. «Եմուտ նա յամուրն յԱնի, եւ ընթերցեալ զմեհենական պատմութիւն, յորում եւ զգործս թագաւորացն յաւելլով իւր եւ որ ինչ առ իւրեաւն, եւ փոխեաց զամենայն ՚ի լեզու ասորի. ըր եւ ապա անտի յեղաւ ՚ի յոյն բան։ Յորում պատմէ ՚ի մեհենիցն պաշտամանց, վերջին Տիգրանայ արքայի Հայոց պատուեալ զգերեզման եղբօրն իւրոյ Մաժանայ քրմապետի », եւ այլն. որք են բանք վասն զոհից եւ տօնից։
       Այսպէս մեհանական պատմութիւն կոչէ նաեւ զայն մատեան՝ ուստի ափրիկանոս պատմագիր եհան զպատմութիւն մերոց թաաւորաց. «Քանզի նա (Ափրիկանոս ) բովանդակ փոխադրեաց եւ որ ինչ ՚ի քարտէսս դիւանին Եդեսիայ՝ որ է Ուռհայ, որ յաղագս թագաւորացն մերոց պատմէր, որ մատեանքն ՚ի Մծբնայ էին փոխեալ անդր, ՚ի Սինոպայ Պոնդոսէ ՚ի մեհենական պատմութեանցն ». բ. 101 Եւ ցուցանէ այսմ լինել սովորութիւն նաեւ յայլ նախնի ազգս, որպէս ՚ի մատեանս թագաւորաց՝ նոյնպէս եւ ՚ի մատեանս մեհենից գրել զյիշատակ անցից եւ երեւելի գործոց թագաւորացն. «Բայց թէ ընդէր այսոքիկ (գործք քաջ ութեան Արամայ ) ՚ի բուն մատեանս թագաւորացն կամ մեհենիցն ոչ յիշատակեցան, մի ոք ընդ այս երկբայացեալ տարակուսեսցի… զի ոչ հարկ ինչ եւ ոչ պէտք կարեւորք էին նոցա՝ զազգաց օտարաց… զզրոյցս նախնականս յիւրեանց թագաւորաց կամ մեհենից մատեանս գրել ». ա. 14։ Զայս յայտ առնէ եւ Եւսեբիոս ՚ի Քրոնիկոնին հատոր ա. ՚ի թղթ. 199. ՚ի բանից Դիոդորի սիկիլիացւոյ բերելոյ վասն եգիպտացւոց։ « Զորոց ամենեցուն իսկ քուրմքն ունէին զմատեանս ՚ի մեհենագիրս, ՚ի հնոց ժամանակաց ՚ի պայազատաց ՚ի պայազատս աւանդեալ »։ Եւ ՚ի 222. ՚ի Յովսեպոսէ բերէ, որ ասէ վասն Մանէթովս պատմագրի. «Մանեթովս այր եգիպտացի յազգէ, ՚ի յունական խրատու վայելեալ որպէս յայտ իսկ է, գրեաց յեղղադական բարբառ զիւր գաւառական պատմութիւն՝ ՚ի մեհենական պատմութեանցն, որպէս ասի՝ ինքն թարգմանեալ »։ Եւ ՚ի 380 ՚ի խօսելն զպատմ ութենէ հռոմայեցւոց ՚ի մեհենական մատենից առեալ գրեցին, ասէ, նախնիք։ Եւ հատ բ. թղթ. 226 «Մակաբայեցւոց գիրքն զՅունաց թագաւորութին աստի համարին. եւ է ինչ՝ որ ոչ ՚ի մեհենական (կամ ՚ի սըրբազան ) մատեանս նոցա կարգեալ գտանի»։
       Ի ժամանակս քրիստոնէութեան յայտ է թէ աստ եւ անդ յաւէտ յեկեղեցիս եւ ՚ի վանորայս գտանէին գրեանք ինչ ժողովեալք եւ պահեալք, առաւել եկեղեցականք. զորոյ զյիշատակ ութիւն ինչ ՚ի հարեւանցի գտանեմք առ Խորենացւոյն բ. 10 յորժամ վասն գրոց Եւսեբեայ յանձն առնէ խնդրել եւ գտանել ՚ի Գեղաքունի գաւառին Սիւնեաց. զոր կարծեմ թէ զմենաստան Սեւան կղզւոյն իմանայ, որ էր ՚ի Գեղարքունիս։ Զայս օրինակ յիշատակ ութիւն եւ առ Ասողկայ գտանեմք վասն ա. Խաչիկ կաթողիկոսին, թէ յետ շինելոյ զկաթուղիկէ եկեղեցին յԱրգինայ քաղաքի, «Այլ եւ զաստուածախօս կտակս ասէ, յոլովակի ստացեալ զգիրս սուրբս , զառաքելասացս, եւ զմարգարէաքարոզ պատգամս հանդերձ ամենայն վարդապետացն ձայնիւք » գ. 9։ Եւ ՚ի վանս Սեւանայ կղզւոյն ցուցանէ լինել հաւաքումն գրեանց յասելն. «Ստանալով զբազմ ութիւն գրոց սրբոց ». գ. 3։
      
       Ե. Թագաւորք եւ իշխանք ուսումնասէրք, եւ կամ յառաջացուցիչք ուսմանց եւ դպրութեանց։
       Յամենայն ազգս եւ յամենայն ժամանակս յայնժամ յառաջանան դպրութիւնք, յորժամ թագաւորք եւ կամ իշխանք լինին յառաջացուցիչք։ Այսմ ՚ի վերայ հասեալ Գրիգորի մագիստրոսի՝ ՚ի խօսելն զհագներգ ութենէ կամ զերգոց զուսան ութենէ առ Յոհաննու եզնկացւոյ ՚ի մեկն ութեան քերականին, այսպէս գովէ զիշխանս արաբացւոց, եւ աւաղէ զդանդաղ ութիւն մերոցս. «Բոլորն Արաբիա սովաւ վարին. եւ թէ ոչ մանկունքն նոցա ստեղծանեն նորագոյնս ինչ եւ կատարեալս պատկանաւոր շարաման ութեամբ զչափ եւ զկշիռ, ոչ նոցա հրամայեն տալ ամուսին. եւ այսպիսի բազմաց գրելով ճառս ներբողական, եւ ոչ յայլ ինչ պարապեն քան եթէ զայնոսիկ յարմարեալ նկատեն։ Եւ բազում խնդիր եւ պատուասիրութիւն առ նոսա ցուցանեն թագաւորք եւ պետք նոցա. ըր եւ ասեն իսկ, թէ միոյ ներբողենի առաւել քան զհնգետասան հազար դենարի տալով ձիր արքային Բաբելոնի։ Եւ այս ՚ի մերում ժամանակի սակաւ ինչ յառաջ եղեալ, որում անուն արքային կոչի Իպնի Խոսրով, իսկ պետիկոսին՝ Մութանապի. եւ այս մի, կամ հարիւր, կամ հազարից չափ եղեալ, քանզի եւ նոքա իմաստասիրու թեանն եւ ամենայն արհեստից բոլորի հզօր գոլով, թուականութեան, երաժշտականութեան, երկրաչափութեան. աստեղաբաշխութեանն, եւ ոչ միայն այսոցիկ՝ այլ եւ մանկանց բոլոր պարառեալ արհեստից, բժշկութեան, ոստայնանկութեան… Եւ եթէ ուստի եւ կամ զինչ պատճառանօք զսա գտին. Խահլ ոմն որդի Շապհոյ քաղդէացի, եւ Ահարոն քահանայ, սոքա թարգմանիչք եւ յոյժ տեղեակք յունական լեզուին եւ արաբացւոց՝ թարգմանեցին…. Եւ զի քաղաքականք էին, եւ հարս տութիւնն իսմայէլական ազգին տակաւին բազում փոյթ յանձին կալեալ. մինչ զի այսպէս գրեալ ՚ի մատեանս իւրեանց ստուգութեամբ, թէ որչափ թուղթս թարգմանեալ ցուցանէին արքային, յոսկւոյն արաբացւոց յազնուէն պարծածկեալ լինէին։ Նոյնպէս եւ ՚ի վարժարանսն եւ ՚ի դպրոցն ՚ի բազում տեղիս։ Զոր այժմ մերոյս սակաւ ինչ խափանեալ։ Յունաց ասեմ եւ մերոյս ազգի, եթէ ՚ի ծուլութենէ՝ եւ եթէ յառաջնորդաց մերոց քամահրելոյ յարուեստիցս յայս կաղացեալ եմք »։ Այսպիսի յառաջացուցիչք գրոց եւ դպր ութեանց առ ամենայն ազգս գտանին իշխանք եւ թագաւորք, իսկ յազգի մերում թէ ոյք ոմանք այսպիսիք յիշատակին ՚ի գիրս , կարգեսցուք սակաւուք յառաջիկայդ։
       ՎԱՂԱՐՇԱԿ Ա
       Սորա սէր առ դպր ութիւն եւ առ բանասիրական հմտութիւն յայտ է յանմահ յիշատակաց արժանի գործոյ իւրմէ, որ հետամուտ եղեւ զի յօրինեսցի պատմագր ութիւն ազգիս. ընդ որ եւ այնչափ զուարճանայր՝ մինչեւ ըստ գրելոյ Խորենացւոյն՝ «Առաջին իւրոյ գանձուն համարելով դնէ յարքունիսն ՚ի պահեստի մեծաւ զգուշութեամբ ». ա. 9։ Բայց քան զպահելն առաւել օգտակար գործ համարելի է զոր ասէ զկնի. «Եւ զմասն ինչ ՚ի յարձանի հրամայէ դրոշմել »։ Որով յայտ առնէ զսէր նորա ուսուցանելոյ եւ այլոց։
       ՄԻՀՐԴԱՏ
       Միհրդատս այս որ յաւուրս միջին Տիգրանայ՝ եղեւ երեւելի յոյժ որպէս ՚ի պատերազմունս՝ նոյնպէս եւ ՚ի դպրութիւնս. ուսումնական եւ սիրօղ ուսումնականաց, լեզուագէտ եւ օրէնսդիր. «Միհրդատ, ասէ Պլինիոս է. 24. քսան եւ երկու ազգաց թագաւոր, նոյնչափ լեզուօք օրէնս ուսոյց » ոչ զոք ՚ի կիր արկեալ իւր թարգմանիչ։ Արդիւնաւոր եղեւ նաեւ յաշխարհագր ութեան մասին. զի Ստրաբոն ա. 14. յառաջ բերելով ո՛յք ՚ի թագաւորաց զաշխարհ ծանօթացուցին մեզ իւրեանց արշաւանօք եւ պատերազմօք, եւ ո՛յք զո՛ր կողմն աշխարհիս, զչորեսին յիշէ ածեալ յԵրանոսթենեայ. որք են՝ մեծն Աղեքսանդր, Հռոմայեցիք, Պարթեւք եւ Միհրդատ. «Այլ զորս յայնկոյս են (ասէ, Տիւրաս գետոյ ) մինչեւ ՚ի Մէոտիս ծովակ, եւ յեզերս ծովու որ ՚ի Կողքիս յանդի, Միհրդատ՝ Եւպատոր մականուանեալն ծանօթացոյց, եւ զօրավարք նորա »։ Սոյնպէս արդիւնաւոր գտաւ նաեւ ՚ի բժշկութեան մասին՝ զորմէ ստորեւ։
       ԱՐՏԱՇԷՍ Բ
       Զսա, որպէս գրեցաք ՚ի նորոգ ութեան դպրուե՝ քանզի մեծամեծ արուեստից եւ գիտութեանց, որպէս ասէ Խորենացին, նորոգող եւ հնարօղ եղեւ, որք ՚ի վաղուց հետէ խափանեալ կային ՚ի Հայաստան, արժանապէս հարկ է դասել ՚ի կարգս ուսումնասէր թագաւորաց։ Որոյ սէր եւ փոյթ էր ընդհանուր առ ամենայն ինչ. բայց քանզի յանուանէ սակաւուք յիշատակեալ գտանեմք ՚ի գիրս , եւ մեք փոքր ՚ի շատէ ունիմք յիշել ստորեւ ՚ի բժշկութեան եւ ՚ի տօմարագիտութեան։
       ՏՐԴԱՏ
       ԴԱՐ Գ . Դ
       Ագաթանգեղոս յղգ. խօսելով զփութոյ սրբոյն Գրիգորի՝ յիշէ եւ զՏրդատ թագաւոր ասելով. «Եւ այսպէս հանդերձ թագաւորաւն եւ ամենայն աշակերտովքն՝ զամենայն ժամանակս իւրեանց ընթերցուածոց գրոց ծախէին զտիւ եւ զգիշեր. եւ նովիմք ծաղկեալք եւ շահաւէտեալք, եւ օրինակ բարեաց ուսումնասէր առընթերակայիցն լինէին »։ Տես եւ ստորեւ։
       ՎՌԱՄՇԱՊՈՒՀ
       ԴԱՐ Ե
       Արդիւնաւոր գտաւ ՚ի գիւտ հայկական տառից, մի զի ինքն եղեւ առաջին՝ որ լուաւ զդանիէլեան նշանագրոց մինչդեռ ՚ի Միջագետս էր, եւ ինքն ետ զայս լուր առ Սահակ եւ առ Մեսրոպ։ Եւ երկրորդ՝ զի թէպէտ յայնժամ ընդ լսելն ՚ի Միջագետս՝ անփոյթ եղեւ զայնմանէ, որպէս գրէ Խորենացին գ. 52 բայց ՚ի դառնալն ՚ի Հայս՝ յորժամ ետես զմեծն Սահակ եւ զՄեսրոպ հոգացեալ վասն գիւտի գրոյն՝ ունկնդիր եղեւ, ասէ Ղազար 27 յորդորանաց նոցա, «Որք փութացուցանէին զնա ասելով, թէ ճեպեա յաղագս մեծ օգտաբեր աշխարհիս Հայոց գիւտիս այսորիկ ՚ի ժամանակս քո, որ շատ աւելի առյապայսն բերէ քեզ շահ յիշատակ անմոռաց, եւ օգուտ երկնաւոր վայելից քան զիշխան ութիւն թագաւորութեդ քո. եւ կամ որպէս յառաջ քան զքեզ նախնիքն քո էին յազգէն Արշակունեաց »։ Զայս յորդոր լուեալ Վռամշապուհ արքայ՝ իսկ եւ իսկ առաքեաց ՚ի Միջագետս զՎահրիճ առ Հաբէլ երէց, որ տուեալ էր տեղեկ ութիւն արքայի վասն հին պակասորդ հայկական տառիցն՝ որք կային առ Դանիէլի եպիսկոպոսի. եւ զայն բերել ՚ի Հայս. «Եւ թագաւորին լուեալ (զայս յորդորումն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, ասէ անդ Ղազար ) եւ խնդալից եղեալ ետ փառս Աստուծոյ, որ ՚ի ժամանակս թագաւոր ութեան նորա զայսպիսի հոգեւոր կենաց փափագ ժառանգեաց յաշխարհիս հայ հոգեւոր կենաց փափագ ժառանգեաց յաշխարհիս Հայոց »։ Այլ երանի թէ ուրախ ութեան առնս մեծի ընդ յառաջադիմ ութիւն ուսմանց՝ նախանձաւորք լինէին եւ այլք։
       ՍԱՀԱԿ ԱՍՊԵՏ
       Որչափ արդիւնաւոր գտաւ մեծն Վաղարշակ հետամուտ լինելովն եւ տալով յօրինել Մարիբասայ զպատմութիւն ազգիս, նոյնչափ արդիւնաւոր պարտ է համարել եւ զայս Սահակ Բագրատունի, որ ետ Խորենացւոյն«զազգիս մերոյ կարգել զպատմութիւն, ճշդիւ զթագաւորացն եւ զնախարարականաց ազգաց եւ տոհմից, թէ ով յումմէ, եւ զինչ իւրաքանչիւրոք ՚ի նոցանէ գործեաց… ՚ի ժամանակէ անկարգ ամբարտակին շնուածոյ մինչեւ ցայժմ », որպէս ասէ խորենացին ա. 3։ Զի թէ ոչ լինէր այս պատմ ութիւն Խորենացւոյն, եւ ոչ մարիբասայն հասանէր առ մեզ, քանզի պատմագր ութիւն Խորենացւոյն է՝ որ կենդանացոյց եւ ՚ի ձեռս մեր հասոյց պատմ ութիւն Մարիբասայ, զյիշատակ Վաղարշակայ, զկարգ եւ զգործ մերոց թագաւորաց։ Վասն որոյ յաչս իմաստնոց այնչափ արժէ այս պատմ ութիւն Քերթողահօրն՝ որչափ ազգն. որովհետեւ ՚ի նմա բովանդակի համօրէն ծնունդ եւ սերունդ եւ լրումն ազգիս մերոյ. որով եւ արդիւնք Սահակայ ասպետի բազմօք առաւելու յաչս իմաստնոց։ Զի թէ սա ոչ խնդրէր՝ ոչ ումեք փոյթ ինչ լինէր զայնմանէ, եւ ոչ իսկ Խորենացին ունէր բուռն հարկանել, մանաւանդ ՚ի ծեր ութեան հասակի անդ։ Յաղագս որոյ ոչ անպատճառ զարմանայ նոյն ինքն Քերթողահայրն՝գրելով առ նա ինքն Սահակ. «Բայց ընդ քո յոյժ զարմացեալ եմ ընդ մտացդ ծննդականութիւն, որ յիսկզբանցն մերոց ազգաց մինչեւ ցայժմուս միայն գտար զայսպիսւոյ մեծ իրէ բուռն հարկանել, եւ մեզ խոյզ խնդրոյս առաջի արկանել երկար եւ շահաւոր գործով ». ա. 3։ Դարձեալ. «Յայտ է ուրեմն թէ ամենեցուն քան զքեզ նախագունիցն ճանաչիս վեհագոյն, եւ բարձրագունից արժանաւոր գովութեանց, եւ յայսպիսիս պատկանաւոր դնիլ յարձանագրութիւնս բանից ». ա. 1։
       ՎԱՀԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ
       ԴԱՐ Ե Զ
       Համանման գտեալ Սահակայ ասպետի, նա զընդհանուր պատմ ութիւն ազգիս խնդրեալ՝ որ պակասէր ամենեւին, եւ սա զպատմ ութիւն իւրումն ժամանակի. զոր եւ բանիւ Ղազարայ պատմեսցուք. «Արթնամիտ խորհրդական ութեամբ ուշադրեալ այսմ ամենայնի մտաւոր եւ քաջ այրն Վահան տէրն Մամիկոնէից. զօրավարն Հայոց եւ մարզպանն… Սա որպէս եւ այլ ամենայն բարւոյ՝ իրօք հոգացեալ զՀայաստան աշխարհի իրս, առաւել եւս զայս, ՚ի դէպ եւ պատշաճ համարեցաւ ՚ի մնացեալ տեղւոյ պատմ ութեան երկրորդ գրոցն աճեցուցանել յառաջ, եւ գրել յայնմ հետէ զեղեալս յաշխարհիս Հայոց, բազում զգուշ ութիւն գրել եւ կարգել մի ըստ միոջէ զամենայն զհոգեւորացն զառաքինութիւնս, եւ զարանց քաջաց զլաւութին». 11։
       ՀԱՄԱԶԱՍՊ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ
       ԴԱՐ Է
       Յոհաննէս կաթողիկոս յետ գրելոյ զմահ Թէոդորոսի ռշտունւոյ, ասէ զսմանէ. «Եւ միախոհ ապա լեալ ընդ նախարարացն՝ իշխան ՚ի վերայ Հայաստանեյցս կացուցանեն զՀամազասպ Մամիկոնեան, որ էր այր ընթերցասէր, եւ վարժ ՚ի բոլոր հրահանգս, եւ զնախնական քաջութեանցն պայման միշտ ջանայր լր ութեամբ կատարել մրցանաց կրթութեամբ »։ Եղեւ կուրապաղատ ՚ի Կոստանդին կայսերէ յաւուրս գ. Ներսէսի կաթողիկոսի։
       ԱՇՈՏ ՊԱՏՐԻԿ
       Յետ մամիկոնեանն Գրիգորի՝ Աշոտս այս բագրատունի եղեւ հրամանատար Հայոց. զորմէ գրէ Ղեւոնդ. «Այր երեւելի եւ նախամեծար ՚ի մէջ նախարարացն Հայոց… զգաստ եւ առաքինասէր… հոգաբարձու ամենայն բարեգործութեան, փոյթ յուսումնասիրութեան. եւ զարդարէր զեկեղեցիս վարդապետական արուեստիւք », գլ. դ։ Ասողիկ կոչէ զսա «Այր երեւելի ուսումնասէր»։
       ՎԱՀԱՆ ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆ
       Որ եւ Պատրիկ անուանեալ, որոյ ընթերցասէր գոլով պատճառ եղեւ Գրիգորիսի Արշարունեաց քորեպիսկոպոսի յօրինել զմեկն ութիւն ընթերցուծոց. զի ՚ի խնդրոյ սորին Վահանայ արար, որպէս գրէ նոյն ինքն Գրիգորիս ՚ի կանխաբանութեան մեկնութեան ընթերցուածոյն. «Զհարկ բանիս զոր հապանջեցեր յինէն փութապէս յաղագս աստուածային ընթերցուածոցն, ով կամսարականդ Վահան պատրիկ, հատուցի քեզ… Բայց վասն զի այր ես դու մեծ եւ ողջախոհ մտօք, պսակեալ ծեր ութեամբ եւ իմաստ ութեամբ իբրեւ թագաւոր յԱստուծոյ ՚ի ժամանակիս ՚ի միջի մերում յորդորական հրաման տէրութեանդ քո միշտ մտրակեաց զիրաւացի հեղդ երկչոտ ութիւն մտաց իմոց…Իսկ այժմ վերստին հասելոյ հրամանաիս քո ոչ կարացեալ ՚ի դիմի հարկանել… ՚ի նոյն դարձեալ դիմեցի»։
       ՆԵՐՍԵՀ ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆ
       Պատրիկ, որդի նախագրեալ Վահանայ, հետամուտ գոլով գրոց՝ խնդրեաց ՚ի վարդապետէ ումեմնէ Տիրակացւոյ Փիլոն անուն՝ թարգմանել ՚ի Յունաց զպատմագր ութիւն Սոկրատայ։
       ԳԱԳԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
       ԴԱՐ Ժ
       Թագաւոր Վասպուրականի. զորմէ գրէ Թոմա արծրունի ե. 3. թէ Յուսուփ ոստիկան ընդ տեսանելն զնա զարմացեալ մնաց որպէս ընդ գեղ երեսացն՝ սոյնպէս եւ ընդ խորին իմաստ ութիւն նորա եւ ընդ բազմահմուտ տեղեկութին զոր ունէր զզանազան ազգաց. որ է ասել տեղեակ պատմ ութեան ազգաց։ Ունի եւ թուղթ առ Ռոմանոս կայսր եւ առ պատմագիրն Յունաց՝ ՚ի վերայ դաւանութեան Հայոց։
       ԳՐԻԳՈՐ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ
       Որդի Վասակայ, զորմէ Թոմա արծրունի, «Եւ եղեւ յելանել նախարարացն Հայոց յերեսաց ամիրային՝ մնայ առ նմա միայն Մուշեղ իշխեցօղն, այր քաջայայտ եւ բարձրագահ. եւ ընդ նմա Գրիգորի որդի Վասակայ, եւ սա նմանապէս… իմաստ ութեամբ առլցեալ խոյակապ եւ անուանի ՚ի մէջ հայկականացս, եւ ցանկալի լսողացս, եւ ուրախարար տեսողացս։ Սա առաւելեաց յամենայն հոգածութիւնս, ՚ի գիւտս իմաստութեան, ուսումնասիրութեան, Իսկ Մատթէոս գրէ. «Գրիգոր Պահլաւունին որդին Վասակայ՝ էր անպարտելի շնորհօք լցեալ , եւ զարմանալի էր սա յամենայն պատասխանիսն ընդդէմ Հոռոմոց, այր քաջակիրթ, եւ ամենայն հմտ ութեանց հտեւեալ, եւ բովանդակ հասեալ սորա ՚ի վերայ հին եւ նոր կտակարանացն Աստուծոյ։ Եւ սա ընդ իմաստասէրսն նստէր ՚ի յամբիոնն ՚ի մէջ սրբոյն Սոփէի, եւ խօսէր ընդ վարդապետացն Հոռոմոց. եւ ՚ի կարգի վարդապետացն էր սա յազգս Հայոց . » ճիբ։
       ՎԱՀՐԱՄ ՊԱՏԼԱՒՈՒՆԻ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Որդի նախընթացին՝ նահատակեալ, եւ հօրեղբայր Գրիգորի մագիստրոսի, զոր ինքն Մագիստրոս ներբողելով գրէ ՚ի պատասխանին որ առ Յոհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց, թէ գրուածք կամ ողջունագիրք նորա ՚ի մեծի համարի էին յոյժ. «Զգիր գեղեցիկ տառի քո (ասէ առ Վահրամ նահատակեալն խօսելով ) մարգարէական մատենից համեմատեալ համբուրէին, եւ հայցէին այնմ արժանանալ միայն. եւ այս յաշխարհին քաղդէացւոց եւ Մարաց եւ Պարթեւաց ». ծասն որոյ կոչէ զՎահրամ «Քաջահանճար եւ ուշեղ իմաստուն եւ խոհեմ»։
       ԳԱԳԻԿ Ա
       Շահնշահ անուանեալ, զորմէ ասէ Լաստիվերացի, «Յայնմ ժամանակի էր եւ Հայոց աշխարհին թագաւոր Գագիկ որդի Աշոտոյ (ողորմածի ) եղբայր Սմբատայ, (որ է բ. Սմբատ թագաւոր ) եւ Գուրգենայ, ՚ի ցեղէն բագրատունւոյ, այր հզօր եւ յաղթող ՚ի պատերազմի։ Սա ՚ի խաղաղ ութեան կալաւ զաշխարհս Հայոց. ՚ի սորա ժամանակս պայծառացան կարգք եկեղեցւոյ, եւ լուսաւորեցան մանկունք ուխտի սրբութեան, ՚ի սորա աւուրս լցաւ երկիր գիտ ութեամբ տեառն ». բ։
       ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ
       Առաւելեալ յոյժ քան զնախագրեալսն գրաւորական աշխատութեամբ. զորմէ Լաստիվերացի ժ. «Այր իմաստուն էր եւ խելամուտ յոյժ աստուածային գրոց, որպէս ոչ այլ ոք » գտանէր նմա հաւասար։ Այր բազմահմուտ եւ մեծահանճար յաջողեալ ՚ի պէսպէս ուսմունս. զի քերական ութեան եղեւ ծաղկեցուցիչ, ոստանաւոր չափմանց սկըզբնաւորիչ, եւ իւրով բազմաթիւ թարգմանութեամն բազմաց գիտ ութեանց սերմանիչ։ Միայն թէ առ Յոյնս ուսեալ գոլով պակասի առ նմա ընտիր հայկաբան ութիւն եւ յստակ ութիւն ոճոյ բացատրութեան։ Ինքն այսպէս ծաղկեալ գոլով զանազան դպր ութեամբ եւ գրականութեամբ, նաեւ այլոց ուսուցիչ լեալ երեւի, զի յիշատակին աշակերտք նորա Բարսեղ եւ Եղիսէ։
       ԳԱԳԻԿ Բ
       Որեւ եղեւ վերջին թագաւոր Բագրատունեաց, ուսումնասէր եւ յոյժ տեղեակ գրոց. զորմէ գրէ Սամուէլ ՚ի նզդ թուին. «Սա՝ զի ՚ի մանկութենէ դպր ութեամբ գրոց վարժեալ էր, ՚ի նոսին զբօսնոյր , » եւ ՚ի տէր ութեան աւուրս ». զոր եւ երկրորդէ Կիրակոս։ Այլ Մատթէոս ՚ի թիւն ճիա. այսպէս ներբողէ. «Այր հզօր էր յիմաստասիրական ջոկոն, եւ անյաղթ ՚ի պատերազմի (վիճմանց ) զի սա ՚ի սուրբ Սոփի ՚ի յամբիոնն նստէր ընդ ամենայն վարդապետսն Հոռոմոց »։ Եւ զկնի գրէ. «Եւ այսպէս խօսեցաւ Գագիկ արքայ Հայոց դէմ յանդիման թագաւորին Տուկծին, եւ ՚ի մէջ ամենայն հռետոր վարդապետաց տանն Յունաց ՚ի քաղաքն Կոստանդնուպօլիս, եւ յոյժ հաճեալ թագաւորն Տուկիծ եւ ամենայն իմաստասէրքն որ նստէին ՚ի ճեմարանին, եւ հիանային ընդ կորով ութիւն բանիցն »։ Ի թիւն ճիբ նման սմին երէ եւ վասն Գագկայ արքային կարսացոյ. եւ թուի թէ շփոթեալ իցէ զսա ընդ նմա։
       ԹՈՐՈՍ Բ
       ԴԱՐ ԺԲ
       Պարոն Կիլիկիոյ, գովելի գտեալ ՚ի բազում իրս. բայց Վահրամ գովէ զնա նաեւ ՚ի գրաւորական մասին մեծաւ ներբողիւ, ասելով ՚ի թիւն մղ.
       «Աստուածային գըրով վարժեալ,
       Եւ յիմաստից արուեստ մտեալ.
       Ասեն հոգի սա ընկալեալ,
       Մարգարէի հաւասարեալ.
       Որոյ դժուար բանըս լուծեալ,
       Որ գըտանի այժըմ գըրեալ»։
       ՋԱԼԱԼ
       ԴԱՐ ԴԳ
       Զորմէ Կիրակոս. «Չոգան Թաթարք ) եւ ՚ի վերայ բարեպաշտ իշխանին Հասանայ, զոր Ջալալնկոչէին. քւերորդի էր սա մեծամեծ իշխանացն Զաքարէի եւ Իւանէի. այր բարեպաշտ եւ աստուածասէր… յոյժ քահանայասէր եւ ուսումնասէր եւ ընթերցօղ աստուածային կտակարանացն… եւ ընթերցասիր ութեամբ խոկայր զպատուիրանս տեառն ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի »։ Նահատեցաւ ՚ի 1261։
       ԼԵՒՈՆ
       Ըրդի ա. Հեթմոյ, որ ՚ի կարգս իշխանաց Կիլիկիոյ է Լեւոն երրորդ . իսկ ՚ի կարգս թագաւորաց նորա՝ երկրորդ. զորմէ գէ Վահրամ ՚ի թիւն.
       «Վարդապետաց տուն յարմարեալ,
       Զուսումականսըն յոյժ պատուեալ.
       Եւ առանձին պարգեւ տուեալ,
       Զոր վարդապետն էր ծանուցեալ»։
       Վարդապետաց տուն ասելով իմանայ զՄեծ Քարն զորմէ տես ՚ի կարգս դպրոցաց յերես 91. Իսկ Մինաս Համթեցին գրէ ՚ի թղթ. 50 վասն սորին Լեւոնի, «Սա գրասէր կոչեցաւ՝ հաստատեալ դպրոցս եւ դպրատունս, ստացաւ գրայարկս. յաղթեաց հանճարովն Արապին, Քրդին, Թուրքմանին եւ Մորցուն, եւ յաւել ուխտ սիրոյ ընդ թաթարս։ Ի պարտէզս ՚ի ծաղկոցս զբօսնեալ, ընթերցմամբ գրոց շատանայր»։
       ՀԵԹՈՒՄ Բ
       Որդի նախագրեալ Լեւոնի, որ ըստ գրասէր բարուցն նաեւ զայս Հեթում զորդի իւր ՚ի սէր գրոց վարժեաց, զորմէ գրէ Վահրամ ՚ի թիւն ոձ։
       «Որ եւ երիս որդիս ծընեալ,
       Նախ ըզՀեթում անդրանկացեալ,
       Զայն որ յիմաստ գըրոց կըրթեալ,
       Եւ ՚ի մարտից գործս վարժեալ»։
       Այլ զսորա գովութիւն ՚ի բերանոյ Յոհաննու Եզնկացւոյ արժան է լսել, որ ՚ի յիշատակարանի մեկնութեան քերականին կոչէ «Վարժ աստուածային գրոց սրբոց, եւ պատուօղ ուսումնականաց եւ դիտ ութեան հմտականաց . բարեգութ առ ամենեսին եւ խնամածու. յորմէ եւ ես նուաստ Յոհաննէս Եզնկայեցի բազում խնամ սիրոյ եւ առատութիւն գթոյ վայելեցի։ Եւ զի յոյժ գրասէր եւ ուսումնասէր ունէր բարս բարեմիտ թագաւորն, որ եւ ՚ի դառն ժամանակիս յորում աշխարհ ամենայն իբրեւ զծով անդնդական խոսրովք խռովեալ եւ ամբոխեալ ծփէր… Իսկ բարեսեր թագաւորն Հեթում իբրեւ զաստղ նշանաւոր լուսանշոյլ փայլէր, եւ զաղքատութիւն եկեղեցւոյ մօր զարդարեալ ծածկէր, եւ ոչ դադարէր ՚ի գիրս ստանալոյ, եւ յեկեղեցւոյ գանձս յաւելումն առնելոյ։ Վասն որոյ եւ ես նուաստ Յոհաննէս եզնկայեցի բիւր բարեաց պարտականս՝ խոհեմամիտ եւ իմաստութեան պատուօղ արքայի ընծայեցի զփոքր զայս գրգուկ, որ կոչի Քերական »։ Զայսչափ գով ութիւն արժանապէս ՚ի սերտ սրտէ գրէ Եզնկացին ըզնմանէ, զի յայնմ ժամանակի յազգի մերում բոլորովին բարձեալ էր եւ այն սակաւամասնեայ ուսումնասիրութիւն, որչափ ինչ մնացեալ կայր յառաջինսն։ Որպէս նոյն ինքն ՚ի նմին նախադր ութեան քերականին ՚ի վեր հանէ փոքր ՚ի շատէ այսպէս աւաղելով. «Յոյժ սրտաբեկեալ խոցիմ յորժամ տեսանեմ զազգս մեր անփոյթ արարեալ զիմաստասիրական ուսմանց եւ զհմտ ութեան արհեստից բանականաց . մինչ զի զհանգամանս անուանց իմաստասիրացն գրոց անտեղեակ գոլով (ոչ իմանամ ) զորս յայտնեալ են հարքն մեր ՚ի գիրս իւրեանց զոր ընթեռնումք։ Զոր այժմ երկար ութիւն համարիմ յիշել զանուանսն, եւ կամ զպատճառ հեզգութեան ազգիս »։ Թող զի եւ նախ քան զնա այսպէս գրէ Շնորհալին ՚ի պատասխանին առաջին թղթոյն Մանուէլի. «Ուր մեր վարժարանք ՚ի թագաւորական պատրաստեալ հրամանաց, եւ կամ յոյս փառաց եւ պարգեւաց յառաջացելոցն յիմաստ. որ մանաւանդ մանկաբարոյիցն են առաւելագունի պատճառ փութոյ կրթութեան»։
      
       Զ. Եկեղեցական ուսումնասէրք , եւ կամ յառաջացուցիչք ուսմանց եւ դպրութեանց։
       ՍՈՒՐԲՆ ԳՐԻԳՈՐ
       ԴԱՐ Դ
       Որոյ գոլով լուսաւորիչ եւ հիմնադիր քրիստոնէական դպրութեանց, փոյթ մեծ եղեւ նմա դպրոցս սահմանել, որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ, ուր բանք եղեն յաղագս դպրոցաց։
       ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԷՍ
       Ըստ իւրում աշխարհաշէն եռանդեան որպէս զայլ հասարակաց կենցաղօգուտ շինուածս՝ նոյնպէս եւ դպրոցս կառոյց. զորմէ խօսեցաք յառաջն։
       ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ
       ԴԱՐ Ե
       Ոչ ոք հաւասար գտաւ սորին փութոյ եւ եռանդեան ՚ի ծաղկեցուցանել զդպրուիս, ոչ յառաջ եւ ոչ յետոյ։ Վախճան նորա էր սփռել զնորագիւտ տառսն եւ զծանօթ ութիւն սուրբ գրոց, զոր հետզհետէ թարգմանէին. «Ընդ այն ժամանակս, ասէ Խորենացին, եկեալ Մեսրոպայ եւ բերեալ զնշանագիր մերոյ լեզուիս, եւ հրամանաւ Վռամշապհոյ եւ մեծին Սահակայ ժողովեալ մանկունս ընտրեալս ուշեղս եւ քաջատունս, փափկաձայնս եւ երկարոգիս, եւ դպրոցս կարգեաց յամենայն գաւառս, եւ ուսոյց զբնաւ կողմանս բաժնոյն Պարսից ». գ. 54։ Թէ քանի առաւել էր փոյթ Մեսրոպայ ՚ի յառաջացուցանել զդպրութիւնն զոր սկսաւ հիմնել՝ երեւի յայնմանէ, զի յետ հաստատելոյ դպրոցս յամենայն կողմանս Հայոց Մեծաց՝ եւ դառնալոյ. «Ապա դարձեալ ելանէր, ասէ Կորիւն, շրջէր զտեղեօք կարգելեօք, եւ զգաւառօքն աշակերտելովք աշխարհին Հայոց, զուարթացուցանել, նորոգել, հաստատել »։ Այս չեղեւ բաւական փութոյ եռանդեան նորա, այլ «խորհուրդ առնէր, ասէ, այնուհետեւ վասն կէս ազգին Հայոց, որ էր ընդ իշխան ութեամբ թագաւորին Հոռոմոց », որ էր փոքր Հայք եւ մասն ինչ Մեծին Հայոց. ուր Յոյնք ոչ թոյլ տային ուսանելոյ զհայերէն դպրութիւնն, այլ միայն զյունականն. յոյր սակս յանձն առ զաշխատ ութիւն ճանապարհ առնելոյ մինչեւ ՚ի Բիւզանդիա. եւ երեւեալ առաջի Ատտիկոսի պատրիարգին եւ Թէոդոսի կայսեր՝ էառ ՚ի նոցանէ գիր հրամանի. «Ցուցեալ կայսերն զպիտոյից զհանգամանս, եւ առեալ զանընդդիմակաց հրամանն հանդերձ սակերօք կայսերագիր նշանակելովք՝ վասն մանկտւոյն յաշակերտութին, առ ՚ի կէս ազգին Հայոց ժողովելոյ »։ Սովին հրամանագրով դարձ արարեալ Մեսրոպ ՚ի Բիւզանդիոյ՝ եկն երեւեցաւ առաջի սպարապետին որ կարգեալ էր ՚ի վերայ Փոքուն Հայոց. իսկ սպարապետին, ասէ. «առեալ սակերս կայսերական նշանօք՝ փութայր վաղվաղակի զհրամանն կատարել, եւ հրեշտակս արձակեալ այնուհետեւ ՚ի գաւառս կէս ազգին Հայոց յիշխանու թեանն կայսեր, բազմ ութիւն մանկտւոյ ժողովել, եւ նոցին ռոճիկս կարգել ՚ի պատեհագոյն տեղիս, յոր եւ երանելին զվարդապե տութիւնն իւր ՚ի գործ արկեալ, եւ ժողովելոյն քաղցրացուցանէր»։
       Բազմադիմի են առաքին ութիւնք առնս այսորիկ եւ աստուածահաճոյ ժրաջան վաստակք նորա ՚ի գիւտ հայկական տառիցն, ՚ի փոյթ շին ութեան դպրոցաց, ՚ի սէր աշակերտելոյ զմանկունս եւ յեռանդն առհասարակ ամենայն ուրեք ծաւալելոյ զաստուածային գրոցն զվարդապետ ութիւն անխոնջ տաժանմամբ անընկճելի հոգւով կացեալ անսասան ընդդէմ ամենայն վշտաց որ ընդ առաջ ելին նմա յայլ եւ այլ ճանապարհորդութիւնս իւր. եւ չեն ինչ զարմանք, զի եւ մասն Աստուծոյ էր որ գործէր ՚ի նմա։ Յաւել ՚ի վերայ եւ զայլ բնական ձիրս նորա զոր Կորիւն հարեւանցի իմն նշանակեաց ՚ի վերոյ՝ քաղցրացուցանէր ասելով. բայց Խորենացին առաւել բացատրէ յասելն. «Քանզի ոչ որպէս արուեստ ուսուցանէր, այլ իբրեւ զհոգի առաքելաբար աշակերտելոցն տայր »։ Եւ այլ ձիրք էին նորա յինքն յանկուցանելոյ զսիրտս այլոց. ըրով միանգամ երեւելովն յանդիման կայսեր՝ այնպէս իմն հաւանեցոյց զսիրտ նորա, զի ոչ միայն թոյլ ետ ուսուցանել մանկանց, այլ եւ զծախս նոցա յարքունուստ կարգել. նմին իրի ըստ ասելոյ Խորենացւոյն՝ «Անյապաղաբար սկսեալ ուսուցանել երագապէս վարդապետեցին զկողմն արեւմտեայն որպէս զարեւելեայն ». գ. 58։ Արժան է կոչել զնա եւ առ այլ ամենայն բարիս յօժարամիտ, զի ոչ միայն զՀայաստան, այլ նաեւ զշրջակայ ազգս զՎիրս եւ զԱղուանս ուսուցանել փափագելով նոցա եւս գիր հնարեաց, եւ դպրոցս սահմանեաց. ուսոյց նաեւ ՚ի սահմանս այնց իշխանաց՝ որք թէպէտ ՚ի Հայաստան էին՝ այլ իբր զատուցեալ իմն էին առ ՚ի մէնջ, որք են Գարդման եւ Տաշիր։ Բայց մեծ փոյթ Մեսրոպայ որպէս եւ Սահակայ՝ եղեւ առաւել ՚ի Հայաստան ծաղկեցուցանել. զի յետ դառնալոյ Մեսրոպայ ՚ի Վրաց եւ յԱղուանից, ասէ Կորիւն. «Յետ այնորիկ ուշ եդեալ երկոցունց երանելեացն զիւրեանց ազգին զդպրութիւնն առաւել յարգել եւ դիւրացուցանել, ձեռն ՚ի գործ արկանէր ՚ի թարգմանել եւ ՚ի գրել մեծն Իսահակ ըստ յառաջագոյն սովորութեն»։
       ՄԵԾՆ ՍԱՀԱԿ
       Պատմագիրք ուրեք ուրեք եւ զսա եւս կացուցանեն հիմնադիր դպրոցաց. զոր օրինակ եւ Շնորհալին ՚ի վէպսն զերկոցունց միանգամայն գրէ։
       «Մանուկս ուշիմս ժողովեալ
       Նոր դպրութեամբ այնու վարժեալ»։
       Բայց զայս պարտ է իմանալ վասն հրամանի նորուն, որպէս եւ ծանուցանէ Խորենացին, զի ամենայն ինչ հրամանաւ Սահակայ լինէր, այլ գործադր ութիւն եւ աշխատութիւնն առաւելապէս ՚ի ձեռն Մեսրոպայ վճարէր։ Արդիւնք մեծին Սահակայ ՚ի դպր ութեան մասին՝ եղեւ առաւել գրաւոր թարգման ութիւն նորին, զորմէ տես առ Խորենացւոյն գ. 54, մանաւանդ ՚ի թարգմանել զսուրբ գիրս, զորմէ տես առ Ղազարայ 30 եւ 31. ուր պատմէ թէ ամենեքին զիարդ տարակուսեալք կասէին յանշք ութենէ գրոց սրբոց. մանզի ոչ գոյին դեռ եւս հայերէն լսող ութեամբ սուրբ կտակարանք եկեղեցւոյ »։ Եւ թէ որպէս սուրբն Մեսրոպ եւ աւագ քահանայք եւ Նախարարք եւ թագաւորն իսկ աղաչէին զսուրբն Սահակ բուռն հարկանել ՚ի թարգման ութիւն կտակարանաց ՚ի յոյն լեզուոյ ՚ի հայ բարբառ, քանզի ոչ ոք հաւասարէր հմտ ութեան սրբոյն Սահակայ։ Նոյնպէս արդիւնաւոր գտաւ փոյթ մեծ ունելով ՚ի մուծանել զուսումն. զոր ցուցանէ նաեւ յերկրորդ ճառի ժողովական թղթոյ իւրոյ . ուր հրամայէ քահանայից մի՛ լինել տգէտ, եւ զմանկունս իւրեանց տալ յուսումն։
       ԱՆԱՆԻԱ
       Աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ. զորմէ գրէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. «Ի վաղուց հետէ ոչ գոյր տեսուչ եւ ուսուցիչ այսմ աշխարհիս (Սիւնեաց ) յաւերմանէն Անդոկայ մինչեւ ցտէրուին Վասակայ իշխանի . իսկ ՚ի հայրապետու թեանն Հայոց մեծին Սահակայ մինչեւ կրկին նորոգէր զՀայաստանեայսս… ձեռնադրեաց եւ զԱնանիա աշակերտ Մեսրոպայ թարգմանիչ եւ լի ամենայն առաքին ութեամբ յեպիսկոպոս ութիւն Սիւնեաց… Իսկ ՚ի բանալ դպրութես Հայոց վերին պարգեւօքն ՚ի ձեռն սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ՝ եդ (Անանիա ) դպրատունս աշխարհին Սիւնեաց. եւ կարգեաց ՚ի վերայ զաշակերտակիցն իւր զԲենիամին. եւ փութապէս զամենեսեան ուսոյց հայերէն դպրութեամբ, եւ արար գիտողս աստուածային կտակարանաց ». ժզ։
       ԳԻՒՏ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
       Զորմէ Ղազար այսպէս պատմէ 191. «Այր ի գիտ ութեամբ հայովս եւ առաւելեալ յունիւն, յորսորդաց բանիւ եւ առատաբուղխ վարդապետութեամբ՝ զոր ոչ երբէք արգելոյր անգիտ ութեանն տկարութիւն, այլ զծածուկս ասացեալ հոգւոյն. նոյն սուրբ հոգւոյն շնորհ յայտ արարեալ նովաւ լուսաւորապէս ուսուցանէր բովանդակ ժողովրդոց. որոյ բանք իւր նման յորդառատ անձրեւի՝ զամենայն լսողի ծաղկեցուցեալ պտղաբերէր զոգիս »։ Ուսեալ էր յաշխարհին Հոռոմոց, որպէս ինքնիսկ ասէ առաջի դրան Պարսից ընդդէմ ամբաստանողին իւրոյ. «Այլ որ ասենդ՝ թէ երթեւեկք նորա ՚ի Հռոմս, ոչ ըստ դորա կարծեաց եւ խոսիցն այդպէս են իրքն, քանզի սուտ է , այլ վասն զի զդպր ութիւն գիտութեանս մերոյ եւ զիմաստ բանաւոր ուսմանց յաշխարհին Հոռոմոց ուսեալ եմ. եւ են իմ անդ ծանօթք բազում եւ ուսումնակիցք». 197։
       ՄԱԹՈՒՍԱՂԱՅ
       ԴԱՐ Է
       Քերթօղ անուանեալ. որ եղեւ ծաղկեցուցիչ դպրութեանց ՚իՍիւնիս, եւ կարգեցաւ գլուխ վարդապետաց ՚ի վարժարանին Սիւնեաց։ Սա, որպէս եւ յառաջ քան զսա Պետրոս քերթող աշակերտ Խորենացւոյն, բաց յայլոց դպրութեանց ուսուցանէին նաեւ զարուեստ քարթող ութեան ուսեալ ՚ի քերթողահօրէն Մովսիսէ. ծասն որոյ եւ ընկալան զանունս Քերթող։
       ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ՍԻՒՆԵՑԻ
       ԴԱՐ Ը
       Զսմանէ ասէ Ստեփաննոս Օրպէլեան լա. «Նստաւ յամբիոնն րաբունական (որ ՚ի Սիւնիսն էր ), եւ մեկնէր աստուածային գիրսն աշակերտելոցն ՚ի վարժարանին»։
       ԳՐԻԳՈՐ ՎԿԱՅԱՍԵՐ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Արդիւնք սորա եւ ճանապարհորդ ութիւնք աստ եւ անդ յայցել ութիւն եւ յուսումն հոտին իւրոյ՝ ստիպեն զմեզ եւ զսա յիշել ընդ ծաղկեցուցիչս դպրութեանց, թէպէտ պատմագիրք միայն զգրաւորական զաշխատութիւն նորա յիշեն յորս եւ Մատթէոս ՚ի թիւն ճժբ գրէ. «Սա լուսաւորեաց զՀայաստան աշխարհս բազում եւ ազգի ազգի մեկնութեամ. որ եւ ամենայն ազգաց թարգման ութիւնս արարեալ եւ լցեալ առհասարակ զեկեղեցի Աստուծոյ ամենայն աստուածային կտակարանացն»։
       ՍԱՐԿԱՒԱԳ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
       ԴԱՐ ԺԲ
       Ինքն ճոխացեալ եւ բանիբուն, քաջ վարժեալ ՚ի դպրութեան, ստացեալ ունէր եւ բազում աշակերտ։
       ՄԽԻԹԱՐ ԳՕՇ
       Զսմանէ գրէ Կիրակոս. «Բազումք էին որք աշակերտեացն ՚ի նմանէ վարդապետական բանին, քանզի համբաւ իմաստ ութեան նորա հռչակեցաւ ընդ ամենայն տեղիս, եւ գային առ նա յամենայն կողմանց, քանզի ըստ անուան իւրոյ մխիթարէր զամենեսին……. բանք նորա արդիւնականք եւ լի շնորհօք… .. վասն այսպիսի համբաւոյ բազումք որք էին ՚ի կարգի վարդապետ՝ ծածկէին զինքեանս եւ գային ՚ի կարգի աշակերտաց կալով. ուսանէին ՚ի նմանէ, եւ առնուին վեսրտին հրաման։ Եւ բազումք յաշակերտաց նորա հասին ՚ի պատիւ վարդապետական»։
       ՎԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
       ԴԱՐ ԺԳ
       Երեւելի յաշակերտս Մխիթարայ Գօշի, զորմէ ասէ Կիրակոս. «Վարդապետական բանիւք քան զամենայն որ ՚ի ժամանակին էին գերազանցեալ. ծննդական մտօք եւ յարմար բանիւք. ծասն որոյ բազումք դեգերէին առ նա ուսման աղագաւ, ոչ միայն վարդապետական բանիւ, այլ եւ ամենայն կեանք նորա եւ շարժումն անգիր օրէնք անգիր օրէնք էին տեսողաց։ Եւ զայս ոչ եթէ ականջալուր միայն ասեմ, այլ եւ ականատես. զի բազում ժամանակս կացաք առ նմա ՚ի վարժս կրթ ութեան ՚ի սահմանս Տաւուշ բերդոյ… եւ աղբիւրաբար արբուցանէր զբան վարդապետական »։ Եւ զկնի ասէ. «Բազումք գային առ նա եւ ուսանէին բան վարդապետական ՚ի նմանէ…. անդ էաք մեք ՚ի վարժս կրթ ութեան գրոց սրբոց»։
       ԳՐԻԳՈՐԻՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
       Յետ մեռանելոյՎանական վարդապետին՝ սա եղեւ յաջորդ նորա ՚ի դպր ութեան մասին. զորմէ ասէ Կիրակոս. «Եւ կալաւ զառաջնորդ ութիւն վանիցն եղբօրորդի նորա Պօղոս քահանայ, եւ զվարդապետական ուսումն Գրիգորիս վարդապետ՝ նորին աշակերտ եւ ազգական. եւ այս եղեւ չ. թուին»։
       Ա . ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
       Փոյթ մեծ կալաւ սա ՚ի յառաջադիմ ութիւն ուսման ՚ի ժողովին զոր արար զայս դնելով երրորդ կանոն ըստ գրելոյ Կիրակոսի. «Առաջին գործ եպիսկոպոսին՝ որ զուսուցիչս եւ զուսումնականս յուսումն եկեղեցւոյ՝ ինքն սահմանեսցէ մեծաւ հոգաբարձութեամբ… եւ գիտունք ուսուցիչք, եւ ուսումնականք ուսուցիչք լինիցին տղայոցն »։ Իսկ ՚ի տասներորդ կանոնն ասէ. «Դասասացք բազմաց վկայութեամբք լիցին, որ լինին գիտունք, եւ ամենայն գրոց վարժք եւ տեղեակք եւ փորձք ամենայնիւ»։
       Գիտնական ձայնեալ. որոյ եւ աշակերտ ասացեալ՝ զՅոհան եզնկացին կացոյց դասատու քերականութեան. որպէս եւ յիշէ նա ինքն Եզնկացի ՚ի նախադր ութեան մեկնութեան քերականին. «Եւ եղաք յերկիրն Հայոց ՚ի Կիլիկէ .. առ կաթողիկոսն Հայոց տէր Յակոբ… հմուտ եւ գտօղ բանից իմաստնոց աննախանձաբար սիրողն եւ պատուօղն ուսումնասիրաց, որ եւ հայր մեր հոգեւոր, հրամայեաց մեզ ասել զքերականն դաս իւրոց աշակերտաց. եւ ախորժելի եւ հաւանական եղեւ. վասն որոյ խնդրեաց ՚ի մէնջ պարզ ութիւն առնել մեկն ութեան նորին»։
       Ի պատմութեան Թաթարաց Մաղաքիայի նաեւ վասն Վարդանայ եւ Կիրակոսի եւ այլոց աշակերտացն Վանական վարդապետի գրի աշակերտ ստացեալ, որք էին ՚ի սմին երեքտասաներորդ դարու, ասելով. «Նոյնպէս եւ գովելի աշակերտքն իւր Վարդան եւ Կիրակոս , Առաքելեան եւ Յովսէփ, խաչանման բաժանեալ զաշխարհն արեւելից՝ լուսաւորեցին կենարար վարդապետ ութեամբ հոգւոյն սրբոյ. այլ եւ բազում որդիս ՚ի փառս ածին, ձրի բաշխելով զտիրական զխաչանիշ զգաւազան, նմանեալ փառաւոր վարդապետին իւրեանց »։ Որպէս եւ վասն այլոց ոմանց պատմի ՚ի սմին դարու աշակերտ ստացեալ, զոր օրինակ վասն Յոհաննու Եզնկացւոց, որ աշակերտս գոլով Վարդանայ՝ ինքն եւս ուսուցիչ եղեւ այլոց, որպէս պատմեցաք ՚ի վերայ, եւ յիշեցաք նաեւ ՚ի գրելն զդպրոցէ սուրբ Մինասին։ Եւ վասն Ներսէսի Մշեցւոյ , որոյ երրեակ աշակերտք յանուանէ յիշատակին։ Իսկ առ Թոմայի մեծոփեցւոյ ՚ի թուին պղ. ըր է ամ տեառն 1441 ՚ի ժողովն որ վասն ձեռնադրելոյ զԿիրակոս կաթողիկոս, յիշատակի «Յոհաննէս վարժապետն եւ ուսուցիչ ՚ի սուրբ ուխտէն Հերմոնի վանից »։ Որպէս եւ Սարգիս եւ Վարդան եւ այլ բազում վարժապետք ՚ի չորեքտասան եւ ՚ի հնգետասաներորդ դարու, զորոց իբր զյետնագունից ոմանց զանց առնեմք։
      
       Է. Կանայք ուսումնասէրք։
       Յայսմ վայրի կամիմք նշանագրել եւ զկանայս ուսումնասէրս, եւ կամ փութաջանս յուսուցանել այլոց, զորս գտաք յիշատակեալ ՚ի գիրս։ Ղազար ՚ի թղթ. 191. ՚ի պատմելն զհալածանս ժամանակի Վարդանանց, յիշէ զփոյթ պնդութեան կանանց նահատակեալ իշխանացն, թէ զիարդ փոյթ տանէին յայնմ նեղութեան ժամանակի ուսուցանել տղայոց, մինչդեռ ինքեանք եւս ծփեալք ալէկոծէին ՚ի նեղութիւնս. «Եւ զմնացեալ, ասէ դեռ եւս ՚ի տղայ ութեան հասակի զորդիս նահատակելոցն՝ ընդ սրբոյն Վարդանայ՝ որք ՚ի նոյն տոհմէ Մամիկոնէիցն էին, եւ կամ որք ՚ի տոհմէ Կամսարականացն, եւ կամ յայլ ազգաց. կանայք նահատակելոցն արանց եւ կապելոց ՚ի դրանն՝ թէպէտ եւ ՚ի նեղ ութեան էին, սակայն ուսուցեալ եւ բազում հոգող ութեամբ ուսուցանել տուեալ եւ խրատեալ, ոչ իբր զանփոյթ եւ զանպիտան կանայս, այլ իբրեւ զքաջայրս զառաջիկայ զօգտաբեր շքեղաբար հրահանգս մանկանցն հոգացեալ լնուին։ Եւ մանաւանդ կին նահատակին Հմայեկայ Մամիկոնէի՝ եղբոր սրբոյն Վարդանայ, որ եղեւ կին անունի, եւ առաւելեալ ամենայն լաւ եւ մտաւոր մասամք յամենայն կանայս ՚ի Հայաստան աշխարհիս. ըր սնոյց եւ խրատեաց զորդիսն իւր յաշխարհին Վրաց ՚ի տան Աշուշայի Վրաց բդեշխի. զորս բդեշխն Վրաց Աշուշայ խնդրեաց պարգեւս ՚ի յարքայէն Պարսից Յազկերտէ ըստ առաջադրելոցն կարգի. եւ ածեալ ետ ցմայր իւրեանց, որում անուն էր Ձուիկ. ծասն զի զքոյրն Ձուկա ունէր ՚ի կն ութեան բդեշխին Վրաց Աշուշայ, որում անուն էր Անուշ Վռամ։ Եւ սնուցեալ անդ մանկունքն եւ ուսեալ, յառաջադէմք էին յամենայնի եւ հռչակաւորք, որք մինչ դեռ եւս ՚ի տիս մանկ ութեան էին՝ ամենայն տեսանող մտաց երեւէին աջողակք եւ զարմանալիք. որում անունն էր առաջնոյն Վահան, եւ երկրորդին Վասակ, եւ երրորդին Արտաշէս »։ Որով ըստ այսմ բանի Ղազարայ զնոյն զարմանալի ձիրս եւ զգնացս Վահանայ ՚ի բարոյական մասին եւ ՚ի կենցաղագիտութե՝ զորոց ուրեք ուրեք յիշատակեալ եմք, պարտ է տալ սոյն այս կրթ ութեան կանանց՝ զոր ՚ի մանկական դեռաբոյս հասակի անդ ետուն, եւ ուսուցին նմա զամենայն հրանգս քրիստոնէի եւ առն բարեպաշտի։ Կարգեսցուք արդ զկանայս յանուանէ յիշատակեալս։
       ՍԱՀԱԿԱԴՈՒԽՏ
       Քոյր Ստեփաննոսի սիւնեցւոյն, որ սահմանեաց դպրոց երաժշտ ութեան յութերորդ դարուն, զորմէ գրէ Ստեփաննոս Օրպելեան լա. «Եւ էր սորա քոյր մի ՚ի մանկ ութենէ ստացեալ զվարս կուսութեան, եւ առանձնացեալ ՚ի ձորակին Գառնոյ յայրի միոջ, եւ անտանելի վարս ճգն ութեան կրէ անձին. որոյ անուն Սահակադուխտ։ Սա յոյժ հմուտ էր երաժշտական արհեստին, որ եւ ՚ի ներքոյ վարագուրի նստեալ ուսուցանէր զբազումս. եւ արար կցորդս եւ մեղեդիս քաղցր եղանակս, յորոց մի Սրբուհի Մարիամ, որ իւրով անուամբն է յօրինեալ », այսինքն որոյ սկզբնատառքն սկսեալ ՚ի Ս տառէ՝ յօդէին Սահակադուխտ։
       ՄԱՐԻԱՄ
       Դուստր ա. Աշոտոյ արքային, մայր Սիւնեաց իշխանին Գրիգորի երկրորդի Սուփանայ յիններորդ դարուն։ Սորա արդիւնք ընթերցասիրութեան է՝ զի զգիրս մեկն ութեան աւետարանին Յոհաննու զյօրինեալն ՚ի Նանայ սարկաւագէն եւ զթարգմանեալն ՚ի հայ հրամանաւ Սմբատայ Խոստովանողի հօր առաջնոյ Աշոտոյ ետ միւսանգամ ընտիր թարգմանութեամբ յեղուլ ՚ի Հայս։
       ՇՈՒՇԱՆ
       Տիկին պահլաւունի , որ երեւելի եղեւ ընդ առն իւրում Գրիգորի ՚ւի մետասաներորդ դարուն որպէս յայլ կենցաղօգուտ գործս, նոյնպէս եւ յուսումնասիրուե, զորս գովէ Գրիգոր մագիստրոս, զորոյ զբանս տեսցես ՚ի գլուխն Կրօնի, ուր խօսելոյ եմք զմիաբանական կենաց կրօնաւորաց։
      
       Պատճառ խափանելոյ դպրութեանց ՚ի Հայս։
       Յայտնի է ամենեցուն՝ թէ անիմաստասէր բարք մերոցն, զորմէ այնչափ ողբայ Խորենացին, է առաջին պատճառ խափանիչ. բայց նաեւ այք պատճառք յաճախեցին յազգի մերում, որք խափանարարք եղեն ամենայն ազգի դպրութեանց։ Նախ այն համաշխարհական գերութիւնք մերոցն ՚ի զանազան բռնաւորաց ՚ի զանազան պատերազմունս որ յաւուրս տէր ութեան Պարսից, արաբացւոց, սելճուգեանց կամ տուղրիլեանց, ապա եւ Թաթարաց, զորոց կարես տեսանել մի ըստ միոջէ ՚ի գլուխն Պատմուե։ Երկրորդ խափանիչք եղեն եւ զանազան հալածմունք ՚ի պատճառս կրօնի զի ՚ի հինգերորդ դարուն Պարսիկք ոչ թոյլ տային ումեք զյունականն ուսանել դպրութիւն վասն որոյ եւ մեծն Սահակ յետ գիւտի գրոյն՝ յասորւոյն սկսաւ թարգմանել. «Ի բաժանել զաշխարհս Հայոց, ասէ Խորենացին գ. 54 չտային պարսիկ վերակացուքն յոյն ուսանել դպր ութիւն ումեք յիւրեանց մասինն. այլ ասորի »։ Իսկ Յոյնք ոչ տային թոյլ յիւրեանց բաժնին ուսանել դպր ութիւն հայկական, բայց միայն զյունականն, որպէս գրէ Մեծն Սահակ առ Թէոդոս կայսր՝ առ Խորենացոյն գ. 57. «Այնչափ ատեցեալ զմեզ, մինչեւ զնշանագիրս անգամ ոչ ընկալան ». Յետ բազում աղաչանաց հազիւ եղեւ այս հրաման ՚ի կայսերէ։ Իսկ երրորդ պատճառ եղեն գրեանք կորուսեալք, զորմէ փոքր ՚ի շատէ գրեսցուք յառաջիկայդ։
       ԳՐԵԱՆՔ ԿՈՐՈՒՍԵԱԼՔ
       Քերթողահայր մեր թէպէտ ողբայ զսակաւ յօժարութիւն ազգին մերոյ առ դպրութիւն, բայց ՚ի ա. 3. յիշատակէ անբաւ զրուցաց մատեանս լինել ՚ի մեզ յոյն եւ պարսիկ գրովք ՚ի մասին դատաստանարանի. զոր օրինակ են մատեանք ժառանգուեց տիրակալուեց գիւղից եւ գաւառաց, եւ մանաւանդ մատեանք վասն տոհմին նախարարաց եւ մատեանք դաշանց թագաւորաց։ Քանզի գտանէին, ասէ, գիր Պարսից եւ Յունաց, «որովք այժմ գիւղից եւ գաւառաց, եւս եւ իւրաքանչիւր տանց առանձնականութեանց, եւ հանուրց հակառակութեանց եւ դաշանց, այժմ առ մեզ գտանին անբաւ զրուցաց մատեանք. մանաւանդ որ ՚ի սեփհական ազատութեանն պայազատութիւն »։ Այլորչափ եւ սակաւաթիւ համարեսցուք զգրեանս առ ՚ի պէտս դպրութեանց եւ պատմութեանց յօրինեալս, սակայն յոյժ առաւել բազմաթիւ գտան կորուսիչք գրեանց թէ առ մեզ՝ եւ թէ առ օտար ազգս գրելոց, յորս գտանէին յիշատակարանք վասն ազգին մերոյ։
       Յառաջին ժամանակս ըստ Մարիբասայ՝ Նինոս եղեւ մի ՚ի նոցանէ՝ որք առ նախանձու ետուն այրել զգրեանս. «Հրամայէ (ասէ, առ Խորենացւոյն ա. 14. Նինոս ) զբազում մատեանս եւ զզրոյցս առաջնոցն՝ ըստ տեղեաց տեղեաց եւ ոյր ուրուք գործոց քաջութեան՝ այրել »։ Ընդ որս այրեալ կարծէ եւ զպատմ ութիւնս քաջութեանց մերոյն Արամայ։ Իսկ ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան նախ քան զգիւտ գրոյն յարեաւ ՚ի մեզ ուրացեալն Մերուժան, որ յայլմէ պատճառէ գրգռեալ պարսիկ զօրօք արշաւեալ յաշխարհ մեր, զամենայն գիրս զոր եգիտ՝ ՚ի հուր ծախեաց, որք էին գրեանք մերոյ ազգին յայնչափ ժամանակաց հետէ յաճախեալք. «Եւ զորս միանգամ գիրս գտանէր, ասէ Խորենացին գ. 36. այրէր. եւ հրաման տայր մի՛ ուսանել զդպր ութիւն յունարէն, այլ պարսիկ. եւ մի՛ ոք իշխեսցէ յոյն խօսել կամ թարգմանել. այսպիսի ինչ պատճառաւ, զի ամենեւին մի՛ լիցի Հայոց ընդ Յունաց ծանօթ ութիւն եւ հաղորդութիւն սիրոյ, այլ ճշմարիտ՝ խափանել զքրիստոնէութեան ուսումն »։ Եւ զայս այնչափ՝ զի զամենայն յունական գիրս բնաջինջ արար յաշխարհէս. որպէս վկայէ ՚ի գ. 54։ Մեսրոպ ՚ի դառնալն, ասէ, ՚ի Հայս՝ «գտանէ զմեծն Սահակ թարգմանութեան պարապեալ յասորւոյն՝ յոչ լինելոյ յունի, քանզի նախ ՚ի Մերուժանայ այրեալ լինէին ընդհանուր աշխարհիս յոյն գիրք»։
       Զկնի այսորիկ հանապազորդեալ հինահար ութիւնք ՚ի ժամանակս արշաւանաց զանազան թշնամեաց՝ յայտ առնեն ընդ այլոց ընչից եւ բազում գրեանց մերոց կորուսեալ. որպէս եւ յիշատակ ութիւնք ինչ զորս ուրեք ուրեք ընթեռնումք առ պատմագիրս մեր՝ յայտնի տան մեզ իմաստասիրել։ Զոր օրինակ եւ առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան կա. պատմին՝ յամենայն վանորէից ՚ի Բաղաբերդն անդ կուտեալ ամբարեալ առ ահի թշնամեաց սուրբ սպասքն եւ գրեանք սակս ամր ութեան բերդին. ուրանօր միայն թիւ կտակարանաց աւելի եղեն քան զտասն հազարաց. բայց ՚ի ոժթ. թուին պատրանօք առեալ իսմայէլացւոց զԲազմաբերդն, գրեանք որ ՚ի նմա եւ սպասք, ասէ, «առհասարակ գերի վարեցան, եւ ցան եւ ցիր եղեն ընդ երեսս աշխարհի »։ Յաւուրս Լէնկթէմուրին ՚ի Սմըրղանդ վարեալ ասեն զբազմ ութիւն գրեանց։ Իսկ իբր ՚ի ռծե. թուին, առ Առաքել պատմագրի ՚ի թղթ. 79. յիշատակի ՚ի Յոհանավանքն ՚ի դարանի գտեալ աոազակաց բազում ինչս, «եւ գրեանք որք էին ամենեքեան պատուական գրեանք վարդապետականք » յաւարի առեալ։ Իսկ վասն կորուսեալ գրեանց յայրն Սանահնի՝ ՚ի նոր Հայաստան ՚ի թղթահամարն 279։