Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Ա. Զանազան անուանք տուեալք կաթողիկոսին։
       ՀԱՅՐԱՊԵՏ
       ԱՅՍ անուն առ մեզ է հասարակ անուն նաեւ այլ ամենայն եպիսկոպոսաց տուեալ. թէպէտ է թարգման ութիւն յունական անուանս Պատրիարգ. զորմէ տեսցես ստորեւ։
       ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ
       Սուրբն Սահակ յերեսին եւս թուղթս իւր որ առ Թէոդոս կայսր եւ առ Ատտիկոս պատրիարգ Կոստանդնուպօլսոյ եւ առ Անաի»տոլիս զօրավար՝ առ Խորենացւոյն գ. 57. կոչէ զինքն «Սահակ Հայոց եպիսկոպոս »։ Որպէս եւ նոքա ՚ի պատասխանելն՝ սովին անուամբ կոչեցին։ Եւ ինքն մատենագիրն գ. 50. գրէ. «Բայց Շապուհ էր ցասմամբ ընդ Խոսրովայ, ՚ի բարեկամանալն Արկադեայ անձամբ, եւ յանհրաման կարգել յԵպիսկոպոս ութիւն զմեծն Սահակ »։ Սոյնպէս եւ Յովսէփ կաթողիկոս առ Եղիշէի ՚ի գրելն առ Թէոդոս կայսրն՝ կոչէ զինքն «Յովսէփ Եպիսկոպոս բազում եպիսկոպոսակցօք իմովք». 122։
       ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ
       Յայս անուն կոչէ Ագաթանգեղոս. «Իսկ մեծ Արքեպիսկոպոսն երանելին Գրիգորիոս ». յձզ։
       ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՊԵՏ
       Այս անուն յաճախեալ է առ Խորենացւոյն. «Բայց յերկրորդ ամի Վարազդատայ եկաց Եպիսկոպոսապետ Հայոց Զաւէն ». գ. 40։ «Բայց յերկրորդ ամին Արշակայ եկաց յԵպիսկոպոսապետ ութիւն Հայոց Ասպուրակէս». 41. «Յետ այսր վախճանեալ Եպիսկոպոսապետն Ասպուրակէս». 49։ «Եկեալ Շմուէլի կալաւ զաթոռ Եպիսկոպոսապետութէն». 66։ «Իսկ զաթոռ Եպիսկոպոսապետութէն տեղապահ ութեամբ յաջորդեաց հրամանաւ երանելոյն Մեսրոպայ նորին աշակերտ Յովսէփ քահանայ ». 67։ Թոմա արծրունի եւս կաթողիկոսունս զմեծն Ներսէս, զՇահակ, զԶաւէն եւ զԱսպուրակէս կոչէ Եպիսկոպոսապէտ։ Իսկ Բուզանդ ՚ի դպր. զ. Գլուխ Եպիսկոպոսաց կոչէ զկաթողիկոսս, սկսեալ ՚ի Զաւէնէ։
       ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏ
       Բուզանդ գ. 3. զսուրբն Գրիգոր կոչէ Մեծ Քահանայապետ. եւ ստորեւ նաեւ զսուրբն Վրթանէս կոչէ Քահանայապետ, զոր յառաջն կոչեալ էր եպիսկոպոսապետ։ Ի Շարակնոցի սուրբն Գրիգոր միշտ կոչի քահանայապետ. որպէս եւ մեծն Ներսէս։
       ՊԱՏՐԻԱՐԳ
       Որ է անուն յունական, եւ նշանակէ Հայրապետ. որպէս գրի եւ ՚ի դատաստանագիրս Մխիթարայ Գօշի. «Առաջին դասք եկեղեցւոյ Պատրիարգք, որ թարգմանին Հայրապետք »։ Բայց ըստ առմանն տարբերի. զի Հայրապետ կոչին նաեւ այլ ամենայն եպիսկոպոսունք. իսկ Պատրիարգ կոչին միայն այն եպիսկոպոսապետք՝ որոց աթոռ ընկալեալ իցէ զայս անուն, եւ ընդ որովք են այլ եւ այլ աթոռք եպիսկոպոսաց եկ արքեպիսկոպոսաց։ Յոհաննէս կաթողիկոս զայս զանազան ութիւն դնէ յասելն վասն մեծին Ներսէսի. Առաքեցին զնա «ըստ առաջնոյ կարգի ՚ի Կեսարիա ձեռնադրիլ ՚ի հայրապետութի ». որ է յեպիսկոպոսութի. բայց ապա տեսեալ, ասէ, զնորա զարդիւնս, խորհեցան «նախակարգել ՚ի պատիւ Պատրիարգութե »։ Յոր անուն կոչէ երբեմն եւ զկաթողիկոսն. զոր օրինակ յասելն. «Զայսու ժամանակաւ մեծ Պատրիարգն մեր Կոմիտաս »։ Ի գործ ածի նաեւ ՚ի Կիրակոսէ, յասելն. «Միաբանեալ իշխանաց եւ զօրացն եւ Պատրիարգն Պետրոս ժողովեցան առ դրունս մեծափառ կաթուղիկէին Անոյ. եւ կացուցանէին զԳագիկ թագաւոր »։ Իսկ առ Վարդանայ յոյժ յաճախեալ է սորայս գործածութիւն. որպէս յասելն. «Սուրբ Պատրիարգն Գրիգոր երթեալ ՚ի Տարօն՝ առնէր չորս ամիս առ Անտօն եւ Կրօնիդէս »։ Եւ այլուր. «Զուարճացեալ ապա սուրբ Պատրիարգն Սահակ »։ Եւ վասն Անաստասայ կաթողիկոսին գրէ. «Մինչ խորհէր Պատրիարգն ժողովով հաստատել »։ Եւ վասն Եսայեայ կաթողիկոսին. «Որպէս եւ եղեն նախ եպիսկոպոս, եւ ապա Պատրիարգ ՚ի շնորհացն Աստուծոյ»։ «Ի կարգի Պատրիարգացն յաջորդէ զԳէորգ՝ Յովսէփ »։ Յայս անուն կոչէ նաեւ զկաթողիկոսութիւնն եւ զկաթողիկոսարանն ասելով. «Այն որ նստոյց յաթոռ Պատրիարգ ութեան զսուրբն Սահակ որդի մեծին Ներսէսի »։ Եւ այլուր. «Ի Պատրիարգու թեանն Յոհաննու մանդակունւոյ »։ Եւ թէ. «Զսա յաջորդէ Գէորգ ՚ի տանէ Պատրիարգարանին»։
       ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
       Անուն յունական, որ ըստ ստուգաբանու թեանն նշանակէ Ընդհանուր, Ընդհանրական. բայց ըստ գործածութեանն կաթողիկոս կոչեցան առ Յոյնս համարակալք կամ գործակալք արքունի. որպէս յայտ առնեն վկայ ութիւնք նախնեաց վասն այսր յառաջ բերեալք ՚ի Տիւքանժայ ՚ի լատին, եւ մանաւանդ ՚ի յունական բառարանին իւրում։ Ըստ այսմ նշանակ ութեան առեալ համարի Լըքիէն՝ զկոչելն Հայոց կաթողիկոս զնախագահ կամ զեպիսկոպոսապետ իւրեանց. այսինքն է՝ համարակալ կամ գործակալ. ի կաթողիկոսք իբրեւ պաշտօնակալք իմն համարին, որպէս էին այն գործակալք թագաւորաց. եւ անունն իսկ իբր անուն պատուոյ յիշատակի. որպէս եւ նոյն գործակալք էին մեծապատիւք։ Կօառ գրէ՝ թէ անունս Կաթողիկոս ըստ այժմու առման նշանակէ Նախագահ. իսկ ՚ի նախնեաց բարբառ՝ Ընդհանրական։ Լաւ եւս լինէր ասել, թէ նաեւ այժմ ընդհանուր նշանակէ. բայց ՚ի գործադր ութեան սովին անուամբ իմանան զնախագահ կամ զեպիսկոպոսապետ. եւ այս գործադր ութիւն սկսաւ յաւուրց անտի Ագաթանգեղոսի, Պրոկոպիոսի եւ այլոց։ Եւ հաւաստի իմն է, թէ զայս անուն ոչ սկսանէին արեւելեայք տալ իւրեանց եպիսկոպոսապետին, եթէ չէր սկսեալ սորին գործած ութիւն յառաջ քան զինքեանս ՚ի սահմանի կայսերութեան. սովին անուամբ կոչելով զգերագոյն ոմն պաշտօնակալ, որպէս եւ իրօք կոչէին զգործակալս , որպէս ասացաք, նաեւ զզօրավարս, որպէս յայտ առնեն վկայ ութիւնք բերեալք առ Տիւքանժայ. միայն չիք գտանել զորոշ ինչ վկայութիւն, թէ որո՛վ պատճառաւ ՚ի քաղաքական գործոց ՚ի յեկեղեցականն փոխեալ գտաւ այս անուն։ Քանզի ոչ միայն ՚ի մերում ազգի է տեսանել կաթողիկոս կոչել զեպիսկոպոսապետն, այլ նաեւ յայլ արեւելեան ազգս՝ Վրաց, Աղուանից, Ասորւոց, եւ այլն. վասն որոյ Պրոկոպիոս ՚ի գիրսն Պատերազմ Պարսից, բարւոք գրէ. «Զքահանայապետն քրիստոնէից կոչեն Կաթողիկոս հելլենացւոց բարբառով. ըստ որում գերագոյն է ամենեցուն (եպիսկոպոսաց ) որոց յայնմ աշխարհի են ». բ. 25։ Սոյնպէս եւ ՚ի թուղթն Պետրոսի պատրիարգին Անտիոքայ գրեալ առ եպիսկոպոսն Գրադենի. «Եպարքոս ութիւնք արեւելից՝ առ որս արքեպիսկոպոսունք առաքին ՚ի մէնջ, եւ ձեռնադրին Կաթողիկոսք մետրապօլիտքն յայնոսիկ սահմանս՝ որք ունին ընդ իշխան ութեամբ իւրեանց զբազում եպիսկոպոսունս »։ Որպէս եւ հայելով ՚ի բան Կորիւն վարդապետի եւ Ագաթանգեղոսի՝ սոքա երկոքին առաւել տարածաբար առնուն զընդհանուր նշանակ ութիւն կաթողիկոսի՝ եթէ ՚ի վերայ միոյ ազգի, եւ եթէ յոլովից. զի Կորիւն յայս անուն կոչէ զպատրիարգն Կոստանդնուպօլսոյ իբր ընդհանրական գլուխ յունազգեաց առհասարակ, յասելն վասն սրբոյն Մեսրոպայ. «Յանդիման լինէր աստուածակարգ թագաւորացն, եւ հայրապետին սրբոյ Կաթողիկոսին աշխարհամուտ դրանն, որում Ատտիկոս կոչէին… եւ երկրպագեալ ծիրանափառ օգոստականացն՝ եւ սրբոյ Կաթողիկոսին »։ Ագաթանգեղոս զեւս գերագոյնն զքահանայապետն Հռոմայ զհայրն հասարակաց զՍեղբեստրոս կոչէ ոչ միայն Պռոտապապ, այսինքն նախկին հայր կամ պապ, այլ եւ կաթողիկոս, այսինքն ընդհանրական գլուխ՝ յասելն. «Ապա հրաժարեալ ՚ի ծիրանափառ օգոստականացն, եւ ՚ի սրբոյ Կաթողիկոսէն (Սեղբեստրոսէ ) ընկալեալ ողջոյն ». յղբ։ Այսչափ ինչ տեղեկ ութիւն տուեալ վասն անուան կաթողիկոսին՝ խօսեսցուք արդ զկաթողիկոսէ ազգին մերոյ։ Առաջին՝ առ որում գտանեմք զայս անուն ՚ի վար արկեալ վասն մերոյ եպիսկոպոսապետին՝ է Ագաթանգեղոս. «Յայնժամ մեծ արքայն Տրդատ եւ սուրբ Կաթողիկոսն Գրիգոր հանդերձեցին եւ արձակեցին զՌստակէս ». յղգ։ Ապա նաեւ Բուզանդ ասէ վասն Արիստակէսի. «Որդի Գրիգորի սքանչելոյ՝ առաջին Կաթողիկոսին Հայոց մեծաց ». գ. 10։ Սոյնպէս զմեծն Ներսէս ուրեք ուրեք կոչէ եպիսկոպոսապետ, եւ ուրեք կաթողիկոս. որպէս ՚ի դ. 13։ Նաեւ առ Ղազարայ սովին անուամբ յիշատակի յասելն. «Եւ ապա ըստ Աստուծոյ տեսչու թեանն յաջորդեաց զԿաթողիկոս ութիւն աշխարհիս Հայոց տէր Գիւտ». 191։ «Եւ երանելի այրն Աստուծոյ Կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ». 198։ «Կաց ուր եւ կամիս. բայց ՚ի գործոյ Կաթողիկոս ութեան հեռի ես, եւ չէ քո. եւ լուեալ զայս սրբոյ Կաթողիկոսին Հայոց Գիւտայ »։ Յոհաննէս կաթողիկոս զառաջին Յովսէփ անուանէ նախ կաթողիկոս. «Զկնի այսորիկ ապա լինի կատարումն սրբոյ Կաթողիկոսին Յովսէփայ ». զի զառաջինսն հայրապետ կամ պատրիարգ անուամբ յիշատակէ։ Երկրորդ զՅոհան. «ԶՅոհան ոմն ՚ի գաւառէ Կոգայ ՚ի Բագարան գեղջէ կացուցանեն Կաթողիկոս յունական կողմանն »։ Խորենացին ոչ ուրեք յիշատակէ զանունս կաթողիկոս, այլ եպիսկոպոս, եւ եպիսկոպոսապետ, եւ փոխանակ այնր զեկեղեցին Վաղարշապատու կոչէ կաթողիկէ, որպէս է տեսանել եւ յայս բան նորա. «Զոր թողեալ խարսխեաց յեկեղեցւոջն Կաթուղիկէ՝ որ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի ». գ. 66։ Յոհաննէս կաթողիկոս նոյնպէս յաճախ յիշատակէ Կաթուղիկէ եկեղեցի։ Ագաթանգեղոս որ ՚ի վերոյ գերագոյն աթոռոյն Հռոմայ ետ զայս անուն, ՚ի թղթ. յկ. զեպիսկոպոսն Կեսարիոյ կոչէ «Զսուրբ Կաթուղիկոսն Ղեւոնդիոս »։ Որպէս եւ Բուզանդ. «Տեսին անդ (՚ի Կեսարիա ) զԿաթողիկոսն կաթողիկոսացն զսուրբն զմեծանունն զերանելին զհոյակապն զսքանչելին Եւսեբիոս ». դ. 4. եւ թէ, տարին զմեծն Ներսէս «առ Կաթողիկոսն Եւսեբիոս յերկիրն Գամրաց, եւ ՚ի մայր քաղաքացն նոցա ՚ի Կեսարիա, զի ձեռնադրեսցեն անդ զսուրբն Ներսէս ՚ի Կաթողիկոս ութիւն Հայոց մեծաց»։ «Հասին ՚ի քաղաքն կեսարացւոց, ետուն ՚ի կաթողիկոս ութիւն զՅուսիկն ձեռնադրել ». գ. 12։ «Առին գնացին զՓառէն սուրբ ՚ի մայրաքաղաքն Գամրաց ՚ի Կեսարիա, եւ անդ ձեռնադրեցին զնա ՚ի Կաթողիկոս ութիւն Հայոց մեծա . գ. 16։ «Եթէ ում պարտ իցէ զհայրապետ ութեանն զԿաթուղիկոսուին ունել… անդ ձեռնադրեն զՇահակն ՚ի Կաթողիկոս ութիւն Հայոց մեծաց ». 17։ Սոյնպէս եւ տեղին կոչի կաթողիկոսարան. զորմէ ունիս տեսանել ստորեւ։
      
       Բ. Ընտրութիւն եւ Ձեռնադրութիւն կաթողիկոսին։
       Վասն ընտր ութեան կաթողիկոսաց յառաջին ժամանակս տեսանեմք փոյթ մեծ ունել ՚ի սերնդոց Լուսաւորչին կարգել. որոյ եւ սերունդ արդարեւ իւրով բարելաւ ութեամբ վարուց արժանի կացոյց զինքն այնր աթոռոյ. մինչեւ պատճառ եղծանելոյ ամենայն բարեձեւ ութեան աշխարհիս յաւուրս բ. Արշակայ՝ համարի Մեսրոպ ՚ի կողմանէ քաղաքականին՝ զչունելն զօրավար ՚ի տոհմէ Մամիկոնէից. իսկ ՚ի կողմանէ եկեղեցականին՝ զչունելն հայրապետ կամ կաթողիկոս ՚ի տոհմէ Լուսաւորչին. «Եւ տեսեալ Արշակայ, ասէ, որ ոչ գտանի առաջնորդ ՚ի մնացորդաց սուրբ ազգին՝ մեծ քահանայապետին սրբոյն Գրիգորի, եւ ոչ զօրավար ՚ի քաջ եւ ՚ի տիրասէր ազգէն Մամիկոնէից, եւ եթէ աւերումն աշխարհիս Հայոց յաղագս այսր պատճառաց եղեւ »։ Յետ Արշակայ ծանեան զայս եւ յետսամիտ նախարարքն այնոքիկ, բայց փորձիւ եւ վնասուք իւրեանց. որք յետ փոխելոյ զսուրբն Սահակ զպատուական շառաւիղ լուսաւորչեան տոհմին, յայնժամ ակն յանդիման տեսին թէ զինչ խտիր կայցէ ընդ նա եւ ընդ այլս ՚ի հայրապետաց, որք անդէն զկնի նորա յաջորդեցին. որոց չար օրինակ՝ նաեւ այլոց բազում եպիսկոպոսաց եղեւ պատճառք զնոյն առնելոյ, զորս յիշէ Խորենացին. ՂՅայնժամ, ասէ, ժողովեալ ՚ի միասին ամենայն նախարարացն՝ չոգան առ մեծն Սահակ, եւ զմեղանս յանձն առեալ՝ աղաչէին զնա դարձեալ ունել զաթոռն. խոստանային ՚ի Պարսից արքայէն հաստատել զնա, մուրհակ ամենեցուն կնքեալ՝ ազգաւ տալ թոռանց նորա զնոյն իշխանութի ». գ. 66։ Բայց սուրբ հայրապետն յաստուածուստ եցոյց վճռեալ զբարձումն լուսաւորչեան տոհմին. որ թուի լինել ՚ի պատիժ ապերախտ ութեան այնպիսի խորհրդակորոյս նախարարաց։
       Վասն եղանակի ընտր ութեան կաթողիկոսաց յետ հերձուածոյն Դաւթի կաթողիկոսին որ յԱղթամար ՚ի սկիզբն երկոտասաներորդ դարուն, գտանեմք կանոն ինչ սահմանեալ. զի առանց հաւ անութեան չորից աթոռոց եպիսկոպոսաց՝ ոչ ոք նստցի կաթողիկոս. որք են եպիսկոպոսն Բջնոյ, Հաղբատայն, Եւստաթէու՝ որ ՚ի Սիւնիս, եւ Թադէոսի վանաց՝ որ յԱրտազ։ Գտանի եւ յիշատակ ութիւն ինչ ՚ի թուղթն Մխիթարայ կաթողիկոսի ՚ի սկիզբն չորեքտասաներորդ դարուն՝ զոր գրեաց ՚ի Հռոմ. «Ժողովին հրամանաւ արքայի արքեպիսկոպոսունք, եպիսկոպոսունք… իւրաքանչիւրօք ՚ի նոցանէ տայ զանուն միոյ ուրուք յեպիսկոպոսաց կամ ՚ի վարդապետաց… եւ զանուանսն գրով տան թագաւորին ընդ կնքով իւրեանց. եւ եթէ բազումք իցեն վիճակեալքն, հրամայէ թագաւորն զի միաբանեսցին ՚ի վերայ երկուց կամ երից։ Եւ ապա թագաւորն հանդերձ ժողովով իւրով ընտրէ յերից ՚ի նոցանէ զմին զոր կամի. եւ յաւուր օծ ութեան անդ՝ թագաւորն ինքնին ծունր կրկնեալ դնէ զմատանին ՚ի ձեռս նորա համբուրելով զաջ նորին, եւ դառնայ ՚ի տեղի իւր. եւ յայնժամ առնուն զնա առաջնորդք, եւ օծանեն ըստ օրինի կաթողիկոսութեան»։
       Իսկ ձեռնադրուին ՚ի սկզբան անդ լինէր ՚ի Կեսարիա. զի թէպէտ յետ գալոյ Թադէոսի առաքելոյն յաշխարհ մեր եւ քարոզելոյ զաւետարանն՝ մնացին աստ եւ անդ քրիստոնեայք ՚ի ծածուկ, որպէս գրեցաք ՚ի գլուխն Կրօնի, բայց սակս սաստիկ հալածանաց կռապաշտից ոչ մնաց ՚ի Հայաստան յաջորդ ութիւն նորա, եւ ոչ աթոռ եպիսկոպոսական. վասն որոյ կամելով զսուրբն Գրիգոր ՚ի յաջորդուէ Թադէոսի կացուցանել հայրապետ եւ հովիւ ՚ի Հայաստան որպէս հարազատ ծնունդ երկանց առաքելական քարոզ ութեան նորա, ՚ի Կեսարիա առաքեցին ՚ի ձեռնադրուի. զի ծանեան թէ սուրբն Թադէոս նաեւ ՚ի Կեսարիա էր քարոզեալ, եւ անդ եդեալ զիւր աթոռն, ուր անխախտ մնալով յաջորդութեանն՝ եպիսկոպոսունք Կեսարիոյ էին յաջորդք Թադէոսի առաքելոյն, որոց առաջինն կոչէր Թէոփիլոս։ Զայս յայտ առնէ Վարդան յասելն. «Ի յերեսուն ամի լուսաւորու թեանն իւրոյ սուրբն Գրիգոր զԱրիստակէս առաքէ ՚ի Կեսարիա ձեռնադրիլ. վասն զառաջին ձեռնադրութին անդ առնելոյ Թադէի առաքելոյն, եւ արկանելոյն հիմունս եկեղեցւոյն. եւ անուն եպիսկոպոսապետին զոր արար անդ սուրբ առաքեալն Թադէ, Թէոփիլոս կոչիւր »։ Այսպէս գրէ եւ Մեսրոպ ժա. «Բայց ասացից եթէ յաղագս որոց պատճառաց առնուին ձեռնադր ութիւն ՚ի Կեսարիա… մտեալ ՚ի նա առաքելոյն Թադէոսի՝ անդ լուսաւորեաց եւ զնոսա. եւ ձեռնադրեաց զոմն յիւրոց աշակերտաց եպիսկոպոս Կեսարու, որում անունն էր Թէոփիլոս. եւ ինքն գնացեալ ՚ի Հայս. այնր աղագաւ անուին Հայք ձեռնադր ութիւն ՚ի Կեսարիա »։ Ի դէպ գայ այսմ եւ բան Ղեւոնդի հայրապետին առ Զենոբայ ՚ի պատասխանին իւր առ սուրբն Գրիգոր, ՚ի պատճէնն երկրորդ. «Ոչ անտես արար Աստուած զազգս հիւսիսական. որք զրկեալք բազում ժամանակս ՚ի ճշմարտութէն, զմոլորեցուցիչս իւրեանց աստուած համարէին…. որ թէպէտ ՚ի վաղ նսկ ծագեաց արեգակն արդարութեան ընդ աստուած, սակայն, ազգք քո ՚ի տունջեան իբրեւ ՚ի գիշերի զորմն խարխափեալք։ Ուստի եւ այժմ դեռ հայեցաւ ՚ի դոսա Աստուած… քեւ ծագեաց արեգակն արդար ութեան Քրիստոս ՚ի դոսա, եւ դու ընտրեցար ՚ի տեղի ընտրելոյ սրբոյ առաքելոցն Բարթողիմէոսի եւ Թադէոսի»։
       Եւ այսպէս սուրբն Գրիգոր իրաւամբ կոչի յաջորդ Թադէոսի, եւ աթոռ նորին՝ աթոռ սրբոյն Թադէոսի. որպէս եւ նշանագրէ Խորենացին բ. 91. «Յեօթն եւ ՚ի տասներորդի ամի թագաւոր ութեանն Տրդատայ գտաք նստեալ յաթոռ սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի զնախահայրն մեր Գրիգորիս »։ Սոյնպէս եւ Բուզանդ. «Յիրաւի արժանի եղեւ սա (մեծն Ներսէս ) աթոռոյն հայրապետաց եւ տեղւոյ հարցըն իւրոց առաջնոց զաթոռն Թադէոսի առաքելոյ, եւ ժառանգ ութիւն հօրն մարմնապէս ՚ի նոյն հոգեւորին Գրիգորի ». դ. 3։ Զնոյն երկրորդէ եւ Մեսրոպ ՚ի ա. գլ։ Ի ձեռնադր ութենէ սրբոյն Գրիգորի ՚ի Կեսարիա առաջին հայրապետին Հայաստանեայց՝ թուէր զառաջինն թէ օրէնք իմն հաստատուն լինելոյ էր եւ յաջորդս նորա ՚ի Կեսարիոյ առնուլ զձեռնադր ութիւն իւրեանց, զոր եւ յուշ առնելով Ղեւոնդիոս հայրապետ ՚ի թուղթն իւր որ առ Տըրդատ՝ ՚ի նոյն յորդորէ տեւել. «Եւ հաստատեալ կացցէ վկայ ութիւն ՚ի մէջ երկոցունց կողմանցս. զի պարգեւաբաշխ ութիւն նորոգեալ քահանայապետութեանդ ձերոյ նահանգի առ ՚ի մէնջ՝ կայցէ անշարժ յեկեղեցւոջս Կեսարու ուստի եւ հանդերձեցաւ ձեզ պատրաստ ութիւն շին ութեան ձեռնադրութեդ, որով անապատական պարգեւք բաշխին ձեզ ». Ագաթանգեղոս յկթ։ Եւ արդարեւ ՚ի նոյն հանապազորդեցին մերքն միշտ մինչեւ ՚ի մեծն Ներսէս՝ ՚ի Կեսարիա առաքելով առնուլ զձեռնադրութիւն. որպէս յայտ առնեն բանք Խորենացւոյն գ. 39 եւ Յոհաննու կաթողիկոսին ՚ի գրելն զՇահակայ. բայց յետ մեծին Ներսէսի ոչ եւս առաքեցին, զորոյ զպատճառն տեսցես ստորեւ։
      
       Գ. Իշխանութիւն կաթողիկոսին.
       Կիրակոս ՚ի սկիզբն պատմ ութեան իւրոյ խօսելով զգնալոյ սրբոյն Գրիգորի ՚ի Հռոմ, պատճառ գնալոյ նորա ասէ լինել սակս դնելոյ «ուխտ եւ դաշինս ՚ի մէջ իւրեանց »։ Արդ դաշն եկեղեցական ոչ է որպէս քաղաքականն՝ օգնել իրերաց կամ դրամով եւ կամ զօրօք ապա էր դաշն սակս եկեղեցական ինչ իշխան ութեան թէ յորում կարգի լինելոց էր. զի թողուլն սրբոյն Գրիգորի զհօտ իւր նորահաւատ յայնպիսի հարկաւոր ժամանակի եւ յանձն առնուլ զերկար ճանապարհորդ ութիւն եւ գնալ ընդ Տրդատայ ՚ի Հռոմ, ոչ էր միայն ուխտի կամ տեսութեան աղագաւ, այլ վասն այլոյ իրիք մեծի հարկաւորութեան եկեղեցական իրաց անակաւոր, թէ վասն զանազան դիպուածոց դիպելոյ ՚ի նորահաւատ ժողովուրդ իւր, եւ թէ վասն իւրոյ կառավարութեան եւ իշխանութեան։ Ինքն իսկ Կիրակոս որ ՚ի վերոյ յիշեաց զուխտ եւ զդաշտն դնել, ստորեւ յայտ առնէ զիշխանութին զոռ էառ. «Եւ ընկալեալ մեծաւ պատուով Կոստանդիանոս եւ մեծ հայրապետն (սուրբն Սեղբեստրոս ) աշխարհամուտ դրան՝ մեծարանս արարեալ սրբոյն Գրիգորիորպէս խոստովանողի եւ առաքելաշնորհ վկային Քրիստոսի, տան նմա Աթոռ Հայրապետութեան »։ Յառաջ քան զԿիրակոս զնոյն վկայէ եւ կաթողիկոսն Գրիգոր Տղայ յերկոտասաներորդ դարուն, յասելն ՚ի թղթի իւրում որ առ արեւելեան վարդապետս վասն Լուսաւորչի ՚ի Հռոմ գնացեալ՝ «առնուլ ձեռնադր ութիւն ՚ի սրբոյն Սեղբեստրոս »։ Այս ձեռնադր ութիւն յայտ է թէ ոչ էր վասն ձեռնադրելոյ զսուրբն Գրիգոր քահանայ կամ եպիսկոպոս, զի զերկոսին եւս առեալ էր ՚ի Կեսարիա, ապա յայտ է թէ պարտ է իմանալ վասն պատրիարգուե։ Զնոյն հաստատէ եւ Վանական վարդապետ յասելն ՚ի ճառս հարցմանց թէ զԼուսաւորիչ ՚ի Հռոմ «Պապ կարգեցին ». որ ցուցանէ՝ զորս են ՚ի վեր քան զեպիսկոպոսունս . 0 այն է՝ Պատրիարգ։ Եւ ՚ի մեկն ութեան Շարականին ասէ նոյն ինքն Վանականն. «Լուսաւորիչն Գրիգոր ՚ի Հռովմայ գահիցն պատուեցաւ »։ Յայտ է թէ ոչ իմանայ զարտաքին պատիւն զոր ետուն նմա, այլ զպատրիարգականն։
       Այլ յեւս հնագոյն մատենագիրսն ՚ի վեր ելեալ, եւ ՚ի նոսին գտանեմք զհաւատիս յիշատակութեանս այսորիկ. զի Ագաթանգեղոս զսուրբն Գրիգոր նախ քան զգնալ նորա ՚ի Հռոմ՝ կոչէ Արքեպիսկոպոս. իսկ յետ դառնալոյ նորա՚ի Հռոմայ՝ կոչէ Կաթողիկոս. ըր էր յայնմ ժամանակի պատուանուն մեծաշուք ՚ի վար արկեալ առ հռոմայեցիս. զոր տայ սոյն մատենագիր նաեւ նմին իսկ Սեղբեստրոսի, որպէս եդաք ՚ի վերոյ։ Ապա ըստ սմին մատենագրի հարկ է ասել՝ թէ ՚ի Հռոմայ ընկալաւ զայս անուն. եւ ըստ անուանն յայտ է թէ ընկալաւ նաեւ իշխան ութիւն ինչ գերագոյն՝ շնորհեալ ՚ի Սեղբեստրոսէ։ Զի ուր ՚ի թուղթն Դաշանց ասէ նոյն ինքն սուրբն Սեղբեստրոս. «Ձեռնադրեցաք Կաթողիկոս Հայոց զսուրբն Գրիգոր… արարաք զսա Պատրիարգ Հայոց մեծաց », յայտ է ապա թէ ինքն մեծ քահանայապետն շնորհեալ էր նմա զիշխան ութիւն պատրիարգական։ Եւ արդարեւ թէ եւ ոչ գտանէաք ինչ յիշատակութիւն, միայն երթալն սրբոյն Գրիգորի ՚ի Հռոմ՝ յայտ առնէ թէ ոչ դառնայր անտի առանց շնորհս ինչ ընդունելոյ. զի թէ եւ դուքնայեայ ոք իցէ, չելանէ անտի ձեռնուանայն, ապա քանի՞ առաւել Լուսաւորիչն մեր՝ կենդանի վկայն Քրիստոսի. որ զաշխարհ եւ զազգ մի ողջոյն միանգամայն արդեամբք անտանելի չարչարանաց իւրոց արար ժողովուրդ Քրիստոսի։
       Այլ ո՛ւր թողցուք, զի եւ առ Յոյնս գտանեմք զհաւաստիս իրացս այսոցիկ. զի ՚ի գաւազանագիրս եպիսկոպոսարանաց կայսեր ութեան արձանագրեալ յաւուրս զ. Լեւոնի կայսեր իմաստնոյ, որ էր յիններորդ դարու, յետ յիշելոյ զեպիսկոպոսարանս չորրորդ Հայոց, ասի. «Գիտելի է՝ զի սա ինքնագլուխ է, ոչ առեալ ձեռնադր ութիւն ընդ առաքելական աթոռով, այլ պատուեալ վասն սրբոյն Գրիգորի Հայաստանեայց »։ Այս է զոր յիշէ Լամբրոնացին ՚ի թուղթն որ առ Ոսկան ճգնաւոր. «Ի Տիփտիկոնն յորում կարգ եպիսկոպոսացն սահմանի՝ գրեալ է, որ Հայոց կաթուղիկոսն պատուեցաւ վասն սրբոյն Գրիգորի »։ Յաւելու ապա ինքն. «Որպէս եւ կղզին Կիպրոսի վասն առաքելոյն Բառնաբայ. եւ յիւրեանց եպիսկոպոսացն առնուն արքեպիսկոպոսքն զձեռնադրուին »։ Յայս բան գաւազանագրոյն Յունաց պարտ է քաջ միտ դնել ասացելոյն, թէ այս աթոռ Հայաստանեայց պատուեցաւ վասն սրբոյն Գրիգորի. որ ցուրանէ ՚ի վաղուց անտի պատուեալ, ոչ ՚ի ժամանակս կայսեր Լեւոնի իմաստնոյ, եւ ոչ սուղ ինչ յառաջ քան զնա. ապա թէ ոչ՝ յիշէր յայնժամ զժամանակն եթէ նոր լինէր. ցուցանէ եւս ՚ի գերագունէ ումեմնէ պատուեալ. զի պատուօղն պարտի ունել զիշխան ութիւն տալոյ զայն պատիւ։ Եւ զո՞ արդեօք մարթ է ասել պատուօղ ՚ի նախնի ժամանակս. ոչ զպատրիարգս Յունաց, եւ ոչ զժողով ինչ նոցա, յորս ոչ գտանեմք ինչ յիշատակ ութիւն այսպիսի. ոչ գտանեմք ուրեք բողոք ինչ Յունաց ընդդէմ այսմ իշխան ութեան պատրիարգին Հայոց. զորմէ բողոքէին արդարեւ, եւ բազում անգամ ՚ի դէմս ածէին մերոց ՚ի մեծամեծ հակառակութիւնս եւ ՚ի վէճս իւրեանց, եթէ չէին իրազեկ լեալ հաստատ ութեան այնմ ՚ի Հռոմայ. որպէս եւ բազում անգամ բողոք բարձին սակս ինքնագլխ ութեան Կիպրոսի. ըստ որում չէր առեալ յումեքէ զայն իշխանութիւն։ Այսմ ամենայնի քաջ խելամուտ եղեալ՝ յայտնի ՚ի վեր ելանէ հաստատ ութիւն նախագրելոցս, թէ պատուօղն զոր յիշատակէ այս գաւազանագիրք՝ եղեւ նոյն ինքն սուրբ Սեղբեստրոս, որ ունէր իշխան ութիւն տալոյ զայն պատիւ, որ անձամբ ականատես եղեւ սրբոյն Գրիգորի, եւ որ արդարեւ ոչ արձակէր զնա յիւրմէ առանց ինչ պատիւ շնորհելոյ նմա ՚ի դառնալն ՚ի Հռոմայ. մանաւանդ եթէ յիշեսցուք զմեծ սէրն որ կայր յայնժամ ՚ի մէջ Կոստանդիանոսի եւ Տրդատայ, եւ ՚ի մէջ Սեղբեստրոսի եւ Լուսաւորչի։
       Յետ այսպիսի իշխան ութեամբ դառնալոյ սրբոյն Գրիգորի ՚ի Հայս, զձեռնադրութին պանապազորդեցին մերքն առնուլ ՚ի Կեսարիոյ, որպէս եւ խնդրեալ էր Ղեւոնդիոս հայրապետ, զորոյ զբանս եդաք ՚ի վերայ. եւ ոչ իսկ ՚ի կիր առին զպատուանունս Կաթողիկոս, որպէս երեւի. յոյր սակս գուցէ ոչ յիշատակի առ Խորենացւոյն այս անուն։ Զի սուրբն Գրիգոր եւ որդիք նորա քանզի էին արք աստուածարեալք՝ առհասարակ փոյթ կալեալ սրբ ութեան եւ խոնարհ ութեան եւեթ, ոչինչ փոյթ էր նոցա զպատուոյ անուանց եւ զմեծութեց, այլ միայն զհոգեւոր իշխանութին իւրեանց ՚ի գործ ածել ըստ տեղւոյն, առ ՚ի հովուել զնոր ժողովուրդն։ Ալ իբրեւ հասին ժամանակք մեծին Ներսէսի, յորում ժամանակի քանզի ամենայն ինչ յաւուրս նորա ՚ի կարգի եդան ըստ քաղաքականին եւ եկեղեցականին, զուրկ մնայր արդարեւ վիճակ քահանայապետութեան Հայաստանեայց յիւրմէ կարգէ ըստ տուելոյ նմա իշխանու թեանն ՚ի գահէն Հռոմայ, եթէ ոչ հանդիսացուցանէին եւ զիշխանթի գլխաւոր հայրապետին՝ անուն տալով Պատրիարգական, եւ եթէ ոչ ըստ օրինի պատրիարգաց յիւրոց եպիսկոպոսաց առնլով զ□եռնադրութիւն, այլ այլուր երթալով։ Այլ Յոհաննէս կաթողիկոս՝ որ միայն ՚ի պատճառս այլ եւ այլ բարեկարգուեց սրբոյն Ներսէսի ասէ եդեալ զայս պատուոյ անունս՝ ասելով. «Զայսպիսի բարեկարգ ութեան ձեւ եւ զշուք տեսեալ ապա թագաւորին եւ նախարարացն Հայոց, այլ եւ զխստամբեր վարս նորա ճգնողականս՝ ՚ի մտի եդին ընդ այլոց եւս ոմանց եւ զնա եւս նախակարգել (հանդիսացուցանել ) ՚ի պատիւ պատրիարգութե », բայց պատճառ նորա ոչ ՚ի դերեւ հանէ զառաջին մեր եդեալն այնչափ վկայութեամբք հաստատեալ, որպէս եւ յայտնի նշանակէ Վարդան. որ թէպէտ ըստ նըմին պատմագրի դնէ զմեծն Ներսէս պատրիարգ անուանեալ, բայց ընդունի եւ յիշէ զպատիւ Լուսաւորչին ՚ի Հռոմայ ընկալեալ. Զամենայն բարեձեւ ութեան կարգս, ասէ զոր արար մեծն Ներսէս, «տեսեալ թագաւորին եւ նախարարացն եւ իմաստուն առաջնորդաց եկեղեցւոյ՝ անուանեն զնա Պատրիարգ. զի առ մեզ կան ասեն սիւնիքն անշարժելիք Բարթուղիմէոս եւ Թադէոս եւ սուրբ լուսաւորիչն, որ Պապն կոչեցաւ ՚ի Հռոմ »։ Ապ Հռոմ տըւեալ էր Լուսաւորչին զնոյն իշխանուի. ըւր եւ այն քաջայայտ ենթադրի, թէ պատիւն զոր ընկալաւ Լուսաւորիչն՝ ՚ի Հռոմ, ոչ էր լոկ պատիւ անձին եւեթ՝ այլ աթոռոյ նորա՝ որ տեւեր նաեւ ՚ի յաջորդս իւր։ Եո այսպէս եթէ կամիմք միաբանել զոր ինչ գրեն պատմաբանք վասն պատուոյն ընդունելոյ Լուսաւորչին ՚ի Հռոմ, եւ զոր ինչ գրեն վասն մեծին Ներսէսի Պատրիարգ անուանն հաստատելոյ յաւուրս նորա, հարկ է ըստ նախ գրելոցս ասել՝ թէ մինչեւ ցմեծն Ներսէս անձոյթ արարեալն այն պատիւ եւ շուք մեծի անուանն սակս պատճառացն զոր ասացաք, հանդիսացաւ յետ նորա. նմին իրի զՇահակ կաթողիկոս զյաջորդին նորին, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, նստուցին յաթոռ պատրիարգուե, «ոչ եւս ըստ սովոր ութեանն առաջնոյ առաքեալ զնա ՚ի Կեսարիա, այլ լքեալ ՚ի բաց զօրէնն առաջին, ըստ օրինի պատրիարգաց կալան կարգ՝ ժողովով եպիսկոպոսաց ձեռնադրել… զի մի՛ յայլոց ոմանց ընդ ձեռամբ անկցի՝ որ ինքնակալութին է պատուեալ պատրիարգութի »։ Վասն որոյ եւ զնոյն Շահակ՝ Պատրիարգ անուանէ։
      
       Դ. Սահման կաթողիկոսին։
       Սահման իշխանութեան կաթողիկոսին ձգէր ոչ միայն ՚ի վերայ Հայոց, այլ նաեւ ՚ի վերայ Վրաց եւ Աղուանից։ Ի թուղթն Դաշանց գրեալ կայ, թէ սուրբն Սեղբեստրոս ետ իշխանութիւն, զի «Հայոց հայրապետն ձեռնադրեսցէ կաթողիկոս Վրաց աշխարհին… եւս եւ աշխարհն Աղուանից եղիցի ընդ հնազանդութեամբ Հայոց հայրապետին. եւ առաջարկ ութեամբ Աղուանից թագաւորին՝ Հայոց հայրապետն ձեռնադրեսցէ նոցա կաթողիկոս »։ Այլ թողեալ զբան թղթոյն՝ զգործադրութին գտանեմք համաձայն այսմ ասացուածոյ. զի Կիրակոս վասն նորին իսկ սրբոյն Գրիգորի ասէ. «Ձեռնադրեաց զորդի իւր զսուրբն Արիստակէս եպիսկոպոսապետ Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից »։ Յոհաննէս կաթողիկոս յաւելու եւ զեգերացիս. «Այս Մովսէս զԿիւրիոն սրբոյ կաթողիկէի վանաց երէց՝ ձեռնադրէ յարքեպիսկոպոս ութիւն Վրաց նահանգին եւ Գուգարաց եւ Եգերացւոց, ըստ օրինակի կարգացն առաջնոց »։ Այլ ՚ի գործադրութենէն երեւի՝ ոչ անմիջապէս ընդ իշխան ութեամբ կաթողիկոսին Հայոց անկեալ եգերացւոցն՝ այլ միջնորդ ութեամբ Վրացն։ Բայց եւ այս իշխան ութիւն ՚ի վերայ Վրաց՝ տեւեաց մինչեւ ցնախայիշեալն Կիւրիոն, զոր բ. Մովսէս կաթողիկոս ՚ի մէջն անդ վեցերորդ դարուն ձեռնադրեաց. ի ասէ Կիրակոս. «Մինչեւ ցայն վայր (մինչեւ ցԿիւրիոն ) ՚ի Հայոց առնուին Վիրք ձեռնադրութիւն… յայնմհետէ բարձաւ ձեռնադրութիւն Վրաց որ ՚ի Հայոց. զի սկսան զՅունօք թեւակոխել »։ Զսոյն ասեն եւ այլ պատմագիրք։
       Իսկ զԱղուանս միշտ ընդ իշխան ութեամբ Հայոց կաթողիկոսին լեալ տեսանեմք մինչեւ զՅոհաննէս կաթողիկոս, որ յելս իններորդ դարուն եւ ՚ի սկիզբն տասներորդին. զի ՚ի խօսելն զԱղուանից՝ ասէ. «Հալածեալ շրջեցայ քաղաքէ ՚ի քաղաք ՚ի կողմանս արեւելեայ Աղուանից առ մեծ իշխանն Սահակ երթեալ, եւ առ թագաւորն նոցունց Ատրներսէհ, որ ըստ արեւելից հիւսիսոյ Կովկասու. զի եւ նոքա ՚ի ժողովրդենէ մերմէ եւ ՚ի խաչն արօտէ մերոյ էին »։ Բայց յետ այնորիկ եւ սոքա եւս յետս կացին ՚ի հնազանդ ութենէ ընդ ժամանակս ինչ. զորս Անանիա կաթողիկոս ՚ի մէջն անդ տասներորդ դարուն դարձեալ էարկ ընդ իշխան ութեամբ ըստ գրելոյն Վարդանայ, «Տէր Անանիա մոկացի…. բազում աշխատութեամբ հնազանդեաց զՍիւնիք որ զԱղուանիւք թեւակոխէին… այլ զԱղուանս ածեալ ՚ի հաւան չձեռնադրել իւրեանց կաթողիկոս առանց աթոռոյն սրբոյն Գրիգորի »։ Սմին իրի եւ յաւուրս Շնորհալւոյն տեսանեմք ՚ի պատմութեան միաբանական թղթոց զԱղուանս եւս դասեալ ընդ ժողովուրդս կաթողիկոսին Հայոց. «ինքն(Շնորհալին ) ժողովոյ հրաման հանէր յամենայն Հայաստանեայս, սկսեալ յաթոռոյն Աղուանից մինչեւ ՚ի կողմանս սուրացւոց, եւ մինչեւ ցարեւմտային կողմանս. զի ամենեքեան ՚ի միասին եկեալ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք » եւ այլն։ Այս ինչ յայտնի է, զի նաեւ Յոյնք զՎիրս եւ զԱղուանս ճանաչէին ընդ իշխան ութեամբ կաթողիկոսին Հայոց. մանզի Նիկողայոս յոյն պատրիարգ Կոստանդնուպօլսոյ՝ որ ՚ի սկիզբն տասներորդ դարու, յայտնի գրէ առ Յոհաննու կաթողիկոսի. «Յաղագս Հայոց Վրաց եւ Աղուանից՝ միահամուռ քոյդ հաւատացեալ հօտիցդ »։ Եւ ստորեւ. «Քոյոյդ հօտիդ Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից »։ Զոր ոչ գրէր արդեօք եթէ չէր այսպէս լեալ ՚ի սկզբանէ։ Կիրակոս յիշատակէ զասորի եպիսկոպոս ոք ՚ի կաթողիկոսէն Հայոց առեալ զձեռնադրութի. զի ասէ. «Առ սա (առ գ. Ներսէս շինօղ ) եկեալ Ասորոց խնդրէին ՚ի նմանէ եպիսկոպոս… եւ ապա ձեռնադրեցին (Հայք ) զԱբդիրոյ եպիսկոպոսն »։ Իսկ Թոմա մեծոփեցի ՚ի պատմելն զձեռնադրութիւն Կիրակոսի կաթողիկոսին, այնպէս ցուցանէ վասն Ասորւոց՝ որպէս թէ յառաջն միշտ ՚ի կաթողիկոսէն Հայոց առնուին, ապա «յԵգիպտոսէ առին զիշխանութիւն կաթողիկոսութեան ՚ի խպտի ազգէն»։
      
       Ե. Զգեստք կաթողիկոսին։
       ՔՕՂ
       Ի գիրս մեր գտանին յիշատակ ութիւնք ինչ որք յայտ առնեն յառաջ ժամանակաւ ՚ի կիր արկեալ ՚ի կաթողիկոսաց զքօղն, եւ ապա բարձեալ. զի Կիրակոս ՚ի պատմելն զխռովութին վասն Դէոսկորոսի կաթողիկոսին որ նստաւ ՚ի կենդան ութեան Պետրոսի կաթողիկոսին ՚ի սկիզբն մետասաներորդ դարուն՝ ասէ. «Ընթացեալ յանդգն ութեամբ ՚ի վերայ Դէոսկորոսի՝ պատառեցին զՔօղն երեսաց նորա յաւուրս յայտն ութեան տեառն մինչդեռ օրհնէին զջուրն. մանզի Քօղով վարէին յայնմ ժամանակի կաթողիկոսք »։ Բայց ոչ յիշէ թէ յորում ժամանակի էր սկսեալ. արդեօք ՚ի սկզբանէ ՚ի Լուսաւորչէն մինչեւ ցԴէոսկորոս, թէ զկնի Լուսաւորչին յայլոց սկսեալ, եւ ապա վասն այնորիկ բարձեալ ՚ի յետագայից. զի դժուարին երեւի ազգին խափանել զայն ինչ՝ որ ՚ի Լուսաւորչէ էր սկսեալ։ Միայն ՚ի Յայսմաւուրն ՚ի յուլիսի 30. գտանեմք յիշատակ ութիւն ինչ այսպիսի, ուր պատմի վասն Լուսաւորչին՝ թէ յորժամ Դաւիթ ՚ի սկիզբն երկոտասաներորդ արուն նստաւ կաթողիկոս հակառակաթոռ յԱղթամար, պատճառս բերէր առ իւր ունել զպէսպէս նշխարս, ընդ որս յիշէ եւ քօղ եւ գաւազան եւ մաշկեղէն գօտի սրբոյն Գրիգորի. բայց Տէր Իսրայէլ ՚ի պատմ ութեան գիւտի նշխարաց սրբոյ Լուսաւորչին՝ զայն քօղ ցուցանէ ՚ի կարգս եկեղեցական սպասուց լեալ. զի յիշէ գտեալ առ մարմնով նորա սկիհ, մաղզմայ, եւ Քօղ ոսկեթել ծայիւք։ Արդ քանզի Լուսաւորիչ ոչ կրէր ՚ի գլուխ իւր ոսկեթել ինչ, յայտ է թէ այն էր քօղ սկւոյ, կամ թէ կրկին քօղք գտան, գլխոյն այլ, եւ ոսկւոյն այլ. թող զի ՚ի յիշելն Յոհաննու կաթողիկոսի եւ Թոմայի արծրունւոյ զիրս սրբոյ հայրապետին պահեալս ՚ի ձորոյ վանս, ուրանօր կաթողիկոս նստաւ Դաւիթ, ոչ ինչ յիշատակեն զքօղոյն։ Տես ՚ի մեծ Հայս 186։ Եւ թէպէտ Յոյնք ՚ի կիր առնուին, բայց ոչ զամենայն ինչ զյունականացն առին մերքն. այլ ինչ ինչ եւ զհռոմէականացն. որպէս յայտ առնէ անխմոր պատարգելն մերոց անդստին ՚ի ժամանակաց հետէ Լուսաւորչին, որ հռոմայեցւոցն էր։
       Յետ գիտելոյ զայս ամենայն բերցուք եւ զոր առ այլս գտանեմք։ Վարդան այնչափ սեփական համարի գլխոյ կաթողիկոսի զքօղն, մինչեւ զնոյն անուն բազում ուրեք փոխանակ կաթողիկոս ութեան ՚ի կիր առնու. զոր օրինակ «Իսրայէլ կեցեալ յաթոռն ամս տասն վախճանի, եւ առնու զՔօղն սուրբն Սահակ որ ՚ի Ձորափոր յարքունեացն ». յեօթներորդ դարու։ Եւ յետ պատմելոյ զմահ գետադարձ Պետրոի՝ ասէ. «Եւ առնու զՔօղն Խաչիկ »։ Եւ թէ. «Տէր Բարսեղ ընկէց ՚ի նմին ժամու զկաթողիկոսն Թէոդորոս յաթոռոյն, եւ առ ՚ի նմանէ զՔօղն եւ զգաւազանն եւ զսուրբ նշանն տէր Պետրոսի ». ըր էր Խաչն գետադարձ Պետրոսի։ Այս դիպուած նովին բառիւք յիշատակի եւ առ մատթէոսի ՚ի ճկբ. իսկ ճլե. եւ վասն Գրիգորի վկայասիրի գրէ. «Յայնժամ տէր Գրիգորիս յուղարկեաց զՔօղն եւ զգաւազանն եւ զսուրբ նշանն տէր Պետրոսի առ տէր Սարգիս»։
       ԵՄԻՓՈՐՈՆ
       Ի դատաստանագիրս Մխիաթարայ Գօշի գրեալ կայ. «Ահա ասացաք զեկեղեցւոյ առաջին դասն զհայրապետս (իմա զպատրիարգս ). որք ունին զառաքելական զգեստ եւ զԵմափորտն հինգ կրկին »։ Սովին թուով եմիփորոնաց յիշատակի առ Ստեփաննոսի օրպելեան կը. զգեստաւորիլն բ. Կոստանդին կաթողիկոսի, որ յելս երեքտասաներորդ դարու ՚ի Սիս «Եւ զգեցեալ զզգեստն հայրապետական զբազումս, զԽաչն եւ զԵմիգորոնն հին կրկին, որ պատրիարգացն է, եւ զԹագն պատուական եդեալ ՚ի գլուխն, եւ զՎաւերականն մեծագին ածեալ ՚ի մատն. եւ առեալ ՚ի ձեռն զաջ կաթողիկոսին Տղայ անուանելոյ՝ մերձ յելս երկոտասաներորդ դարուն, գրեալ գիր առ քահանայապետն Հռոմայ Լուսիոս, եւ ՚ի նմանէ ընկալեալ պատասխանի, յորում ասէ Լուսիոս. «Եւ վասն զի երկայն ճանապարհ է ՚ի մէջ իմ եւ եղբօրն իմոյ Հայոց պատրիարգին, առաքեցի նմա զիմ Վակասն , եւ զՊսակն, եւ զԿօշիկն զի զայն զգեցեալ պատարագեսցէ Մատանեաւ հանդերձ »։ Այլ ՚ի թուղթն թարգմանեալ ՚ի Լամբրօնացւոյն այսպէս գտանեմք. «Ոմոգորոն քեզ, եղբայր կաթողիկոս, Պալիուն, որ է առաջին ամենայն պատուոյ, եւ ոյր զիմոյ գլխոյս առաքեցի զգեստ պայծառ ութեան եկեղեցւոյ, զորս ընկալեալ քո ՚ի մէնջ՝ որպէս վայելչանաս յայսմ աշխարհին՝ նոյնպէս զօրասցիս պայծառանալ ՚ի հանդերձեալ կեանսըն »։ Յոր յաւելու մատենագիրն. «Ընկալեալ կաթողիկոսին սրբոյ զպատուական պալիունն եւ զխոյրն ՚ի լրումն պատուոյ իւրոյ, գոհացաւ զԱստուածոյ »։ Տես եւ ՚ի վեր անդր ՚ի բանս Մխիթարայ Գօշի եւ զայլոց զգեստուց կաթողիկոսին յիշատակ ութիւն յառաջին եւ յութերորդ դասի յերես 239. եւ 240։
      
       Զ. Սպասք եւ Սովորութիւնք կաթողիկոսին։
       ԳԱՒԱԶԱՆ ՏԱՆԵԼ ԱՌԱՋԻ
       Յիշատակի առ Մատթէոսի ճբ. յասելն վասն Պետրոսի գետադարձի, «Եւ այսպիսի փառաւորութեամբ կացեալ տէր Պետրոս ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի մէջ հոռոմոց զամս չորս, եւ յաւուրս յաւելոյր փառօք եւ պատուօք ՚ի մէջ Յունաց. եւ յորժամ երթայր ՚ի պալատ թագաւորին՝ նախ զհայրապետական Գաւազանն յառաջ տանէին. յորժամ տեսանէր թագաւորն՝ երկիր պագանէր»։
       ԽԱՉ ՏԱՆԵԼ
       Յիշատակեալ առ Վարդանայ յասելն վասն կաթողիկոսին Բարսղի. «Եւ պատահէ նմա փորձ ութիւն ինչ սակաւ ՚ի ճանապարհին ՚ի բերդն Մեծկերտոյ մօտ ՚ի Բալու ՚ի յունականացն որ անդ, որք կամեցան կողոպտել զնոսա. բայց նա քաջասրտաբար արիացեալ ոչ ետ ըստ կամաց իւրեանց առնուլ, այլ զոր ինքն թողացոյց։ Բայց զԽաչն երկաթի ձեռագործ առաքելոյն Թադէոսի՝ որ տանէին առաջի, ընկէց ՚ի ծովակն, որ յետոյ գտեալ եղեւ ՚ի քրիստոնէից ՚ի ճաճանչ նշուլիցն գուշակեալ, եւ տարեալ եղեւ ՚ի սուրբ Գրիգորոյ լեառն, ուր կայ գերեզման նորա. եւ կայ անդէն՝ առնելով պէսպէս սքանչելիս »։ Այնչափ սովորական էր այս, զի նաեւ Մելիք շահն որդի Ալփասլանայ, քանզի սիրող էր քրիստոնէից՝ թոյլ ետ կաթողիկոսին այնպէս մտանել առաջի իւր . զոր այլք ՚ի հագարացւոց ոչ տային թոյլ. որպէս վկայէ Վարդան ասելով զնմանէ. «Այր ողորմած եւ բարեմիտ առաւել ազգիս մեր. մինչ զի զպատրիարգն զԲարսեղ վերացեալ Խաչիս առաջի իւր մուծանէր, եւ պատուէր պարգեւոք եւ տուղրայիւ գրոյ »։ Այսպիսի իմն արտունութիւն եւ նախ քան զԲարսեղ տուեալ պատմի ՚ի նոյն պատմագրէ վասն ա. Զաքարիայ կաթողիկոսին ՚ի մէջն իններորդ դարուն. «Յաւուրս յայսոսիկ տէր Զաքարիա երթայ տեսանել զՅիսէ որդի Շեխայ. եւ յոյժ մեծարի ՚ի նմանէ. տուեալ նմա բազում պարգեւս եւ դրօշս՝ բառնալ Խաչ ՚ի վերայ նորա»։
       ՊԱՏՈՒԵԼ ԶԱԹՈՌՆ
       Չէր օրէն այլում ումեք նստել յաթոռ կաթողիկոսին, որպէս յայտ առնէ այս դիպուած պատմեալ ՚ի Կիրակոսէ յետ առման Անւոյ յԱփասլանայ, եւ թագաւորացն Անւոյ եւ Կարուց առ Յոյնս երթալոյ. «Իսկ զկաթողիկոսն Պետրոս (գետադարձ ) մեծապատիւ պատուեաց կայսրն. եւ եդ նմա աթոռ ոսկի. եւ իբրեւ յարեաւ յաթոռոյն՝ եւ կամէր արտաքս ելանել, եպիսկոպոս մի անուն Եղիսէ՝ առ զսայլիտն (որ է լատիներէն սէլլիում. այս ինքն աթոռ ) ոսկի յորոյ վերայ նստաւ կաթողիկոսն. իսկ սպասաւորք արքունի ոչ տային նմա թոյլ առնուլ (զաթոռն )։ Եւ եհարց կայսրն զեպիսկոպոսն եթէ ընդէր զայդ առնէր, եւ ասէ ցնա եպիսկոպոսն. յրէն է մեր՝ զի յաթոռն ուր նստի կաթողիկոս՝ ոչ այլ ումեք (օրէն է ) նստիլ բաց ՚ի կաթողիկոսէն։ Եւ զարմացաւ կայսրն ընդ պատիւն զոր ետ եպիսկոպոսն կաթողիկոսին. եւ հրամայեաց սպասաւորացն թոյլ տալ զի առցէ եպիսկոպոսն. եւ ասէ ցնա. հինգ հազար դահեկան է այդ. տար պահեա զայդ ՚ի պատիւ կաթողիկոսին քո »։ Զայս եւ Մատթէոս պատմէ ՚ի ճբ. այլովք հանգամանօք։
       ՆԿԱՐԵԱԼ ԶԿԵՆԴԱՆԱԳԻՐ
       Զայս ՚ի դիպուածոյ անտի Սողոմոնի կաթողիկոսի իմաստասիրեմք, զոր պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Հարցաւ ապա յոմանց ազատաց (Սողոմոն ) թէ վասն զի ծեր ես, եւ յանհնարին ճգնողական վարուց յոյժ անաւանդեալ, ընդէ՞ր յօժարեալ երթաս ՚ի հայրապետութի. առ որ պատասխանեալ նորա ասէր. երթամ զիգեղապաճոյճ նկարողաց սեւեալ զիս ընդ այլ հայրապետսն տամ յորմ եկեղեցւոյն։ Եւ ըստ սմին այսմիկ գործն կատարէր. զի ոչ աւելի քան զմի ամ կեցեալ՝ փոխի յաշխարհէ աստի, եւ դնի ընդ հարս իւր. եւ կենդանագրի ՚ի քաւարանի սրբում »։ Զոր եւ յառաջ բերէ Վարդան ՚ի պատմագրութեան. «Յո՞ երթաս. ասէ (Սողոմոն ) սեւել զերեսս գեղով ընդ այլ հայրապետսն. որպէս եւ եղեւն , զի զկնի ամի միոյ վախճանեալ նկարի ընդ այլսն»։
       ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴԵԼ ԵՒ ՇՐՋԻԼ
       Վասն ճանապարհորդութեան գետադարձ Պետրոսի կաթողիկոսի յԱնի քաղաքէն ՚ի Կոստանդնուպօլիս այսպիսի գտանեմք յիշատակութիւն առ Մատթէոսի ճբ. «Աղքատօքն փառաւոր արամբք, երեքհարիւր վառեալ զինուք, եւ վարդապետս եւ եպիսկոպոսունս եւ երաժիշտս եւ կրօնաւոր քահանայս հարիւր եւ քսան հեծեալս ՚ի ջորւոջ, հետեւակ պաշտօնեայս երկերիւրս։ Եւ էր զհետ նորին Պետրոսի նախանականն եւ լաւն ՚ի բնաւից Բուլղար վարդապետն, եւ ամենագովելին Խաչատուր դպրապետն եւ Թադէոս, որ էր այր անպարտելի գրչութեամբ, Գէորգ քարնեղեցին… եւ Տիրանուն իմաստասէրն կապանեցին։ Արդ այս ամենայն վարդապետք եւ իմաստասէրք եւ հմուտք հին եւ նոր կտակարանացն Աստուծոյ, եւ ինքն ամենագովելին տէր Պետրոս սոքոք հետեւեալ ճանապարհորդ ութեամբ հասանէր ՚ի Կոստանդնուպօլիս »։ Զայս ճանապարհորդութիւն սորա յիշելով եւ ընդարձակօղն Սամուէլի ՚ի շա. թուին՝ դնէ ընդ նմա լեալ արս երեքհարիւր. իսկ եպիսկոպոս եւ վարդապետ՝ հարիւր։ Ի շրջիլն ոչ լինել օրէն ՚ի ձի հեծանել եւ ոչ իսկ եպիսկոպոսաց՝ յայտ առնէ պատմ ութիւն Խադայ առ Խորենացւոյն. գ. 31 իսկ ՚ի ջորւոջ հեծանել կթողիկոսին՝ յայտ առնեն այս բանք Յոհաննու կաթողիկոսի. «Բայց եւ ես որ զայս գրեցի՝ պատուեցայ պատուասիրաբար յոստիկանէն զգեստիւք ըստ օրինակի կարգիս. եւ ջորի պաճուճաբար ոսկեզօծ զարդուք առաջի մատուցանելով ինձ»։
      
       Է. Վերտառութիւնք եւ կնիք կաթողիկոսին։
       Մեծն Սահակ յերեսին թուղթսն եւս գրեալս առ Թէոդոս կայսր, առ Ատտիկոս պատրիարգ եւ առ Անատոլիս զօրավար, զորս բերէ Խորենացին գ. 57 միշտ կոչէ զինքն «Սահակ եպիսկոպոս Հայոց »։ Սոյնպէս եւ Յովսէփ կաթողիկոս, ՚ի ժողովական նամակին զոր գրեցին առ Պարսիկս՝ կոչէ զինքն առ Եղիշէի «Յովսէփ եպիսկոպոս »։ Շնորհալին ՚ի թուղթն որ վասն միաբ անութեան ընդ Յոյնս՝ գրէ. «Ներսէս նուաստ ծառայ Քրիստոսի, եւ ողորմ ութեամբ եւ կամօք նորին կաթողիկոս Հայոց »։ Նոյնպէս ՚ի թուղթն որ առ Սամոստացիս «Ներսէս ծառայ Աստուծոյ եւ ողորմ ութեամբ նորին կաթողիկոս Հայոց »։ Ի ժողովականթուղթն գ. Գրիգորի կաթողիկոսի ՚ի սկիզբն կոչէ զինքըն «Գրիգորիոս նուաստ ծառայ Քրիստոսի, եւ ողորմ ութեամբ նորին կաթողիկոս Հայոց »։ Իսկ յաւարտն ՚ի ստորագրուե՝ «Գրիգորիոս ողորմութեամբն Աստուծոյ կաթողիկոս Հայոց մեծաց. եւ յաջորդ մեծի աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի լուսաւորչին »։ Յօտար ազգաց Գուլիէլմոս տիւրացի՝ զայսոսիկ անուանս տայ գ. Գրիգորի պահլաւունւոյ. «Մեծ քահանայապետ Հայոց. նա՝ ամենայն եպիսկոպոսաց Կապադովկիոյ, Մարաց եւ Պարսից եւ երկուց Հայոց (մեծի եւ փոքու ) իշխան եւ վարդապետ գերագոյն, որ կաթողիկոս կոչի»։
       Եւ քանզի գտանին թուղթք եւ կոնդակք, զորս կաթողիկոսք առաքէին առ հայկազունս բնակեալս յարեւմուտս. բերցոք աստանոր զպատուոյ անուանս զոր վարէին ՚ի վերտառութիւնս իւրեանց. որով ծանիցես զզանազանութիւնս յաւելեալ հետզհետէ։ Մեսրոպ ՚ի թուղթն իւր գրեալ առ լեհացիս ՚ի պժգ. 136 4. ՚ի ստորագր ութենէ անդ դնէ. «Մեսրաւպ շնորհօքն Աստուծոյ կաթողիկոս ամենայն Հայաստանաց »։ Որպէս եւ դ. Կոստանդին ՚ի սկիզբն թղթոյն առ Իլվովցիս. «Շնորհօքն Քրիստոսի կաթողիկոս ընդհանուր ամենայն Հայաստանեայց »։ Իսկ յաւարտն այսպէս. «Կոստանդին շնորհօքն Աստուծոյ կաթողիկոս ամենայն Հայոց »։ Թէոդորոս բ. ՚ի թուղթն գրեալ առ լեհաստան ՚ի թուին պլբ. 1383. յապրիլի 2. յաւելու կոչել «Թէոդորոս ծառայ ծառայիցն Քրիստոսի Յիսուսի Աստուծոյ տեառն մերոյ. շնորհօք եւ ողորմ ութեամբ նորին կաթողիկոս ընդհանուր ամենայն Հայաստանեայց »։ Իսկ ՚ի թուղթն գրեալ ՚ի 1390. կոչէ զինքն «Եպիսկոպոսապետ մեծաց Հայոց, եւ պատրիարգ ամենայն արեւելից »։ Յակոբ գ. որ նստաւ ՚ի 1409. սոյնպէս կոչէ զինքն «Եպիսկոպոսապետ Հայոց մեծաց »։ Կոստանդին հինգերորդ, որ նստաւ ՚ի 1430. յաւելու. «Կոստանդին ծառայ ծառայից տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ողորմութեամբն Աստուծոյ կաթողիկոս Վաղարշապատու »։ Այլ յօթնեւտասաներորդ դարէ եւ այսր առաւել եւս յաճախեալ տեսցես զվերնագիրս եւ զանուանս պատուոյ. զի Փիլիպպոս ՚ի թուղթն գրեալ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ առ լեհաստան ՚ի ռճբ. 1653. գրէ. «Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Փիլիպպոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց եւ պատրիարգ Վաղարշապատու, լուսակառոյց եւ քրիստոսամատոյց վեհափառ եւ հրեշտակարար սրբոյ աթոռոյ Էջմիածնի »։ Յակոբ դ. ՚ի թուղթն գրեալ ռճի, 1671. յօգոստոսի 28. ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ առ հայկազունս լեհաստանու. «Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Յակոբ կաթողիկոս կաթողիկէ եկեղեցւոյ Հայաստանեայց. վեհ եւ վերադիտօղ ամենայն հայկազեան սեռի, եւ պատրիարգ Վաղարշապատ քաղաքի առաքելական աթոռոյ ՚ի տեղւոջ իջման բանին Աստուծոյ. տեղապահ եւ յաջորդ, աթոռակալ եւ փոխանորդ մեծահռչակ տեառն մերոյ եւ հօրն հասարակաց մրսոյն Գրիգորի լուսաւորչին »։ Կարապետ ՚ի գերալն իւր ՚ի ռճհը 1729. ՚ի մայիսի 4. դնէ. «Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ տէր Կարապետ կաթողիկոս ամենայն Հայոց եւ պատրիարգ Վաղարշապատու, լուսակառոյց եւ տիրանկար սրբոյ եւ մեծի գեղազարդ աթոռոյս Էջմիածնի »։ Յայլում դնէ. «Լուսակառոյց եւ տիրանկար մեծի սրբոյ գերակայ եւ գերահռչակ աթոռոյս Էջմիածնի »։ Սիմէոն ՚ի գերալն ՚ի 1764. յաւելու. «Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ տէր Սիմէոն կաթողիկոս ամենայն Հայոց, եւ ծայրագոյն պատրիարգ աստուածայնոյ եւ առաքելականի եկեղեցւոյս Քրիստոսի. նաեւ տիեզերականի մեծի աթոռոյս սրբոյ Էջմիածնիս »։ Սոյնպէս եւ յայլ թուղթսն։
       Սկզբնաւորութիւն թղթոյ կաթողիկոսին։ Շնորհալին ՚ի թուղթն իւր զոր գրեաց առ եպիսկոպոսունս եւ վարդապետս Հայաստանեայց վասն սիրոյ եւ միաբան ութեան ընդ Յոյնս՝ սկսանի. «Ողջոյն սիրոյ եւ խաղաղ ութեան հասցէ յաստուածընկալ սուրբ նշանէս Վանկոյ, եւ յառաքելական նշխարացս, եւ ՚ի սուրբ Լուսաւորչին մերոյ յաջէս եւ աթոռոյս եւ ՚ի մէնջ »։ Նոյնպէս եւ սկզբնաւորութիւն ընդհանրականթղթոյ նորա առ համօրէն հայազգիս ոչ շատ տարբերի աստի։ Եւ ՚ի թուղթն գրեալ առ Սամոստացիս. «Ողջոյն սիրոյ եւ օրհն ութեան առաքեմք յաստուածընկալ սուրբ նշանէս, եւ ՚ի սուրբ Լուսաւորչի աջէս եւ յաթոռոյս »։ Եւ ՚ի շրջաբերական թուղթն առ Կարս. «Ողջոյն սիրոյ եւ խաղաղ ութեան հասցէ յաստուածընկալ սուրբ նշանացս եւ յառաքելական նշխարացս եւ ՚ի սուրբ Լուսաւորչին մերոյ աջէս եւ յաթոռոյս եւ ՚ի մէնջ »։ Այլ շրջաբերական թուղթ Կոստանդեայ կաթողիկոսին զոր բերէ Կիրակոս, այլ ազգ ունի սկզբնաւորուի. «Ազգմամբ խնամոց ամենակալ հոգւոյն սրբոյ, այս գիրս ձեռին իմոյ է Կոստանդեայ ծառային Քրիստոսի, եւ շնորհօք նորին կաթողիկոսի ամենայն Հայոց. զի գրեցի յուսով հոգւոյ իմոյ առ Հայաստանեայսդ ընդհանուր լրման կողմանց արեւելից, նաեւ առ սրբազան եպիսկոպոսունսդ, եւ ապա առ երկնագումար վանորայսդ »։ Իսկ Արիստակէս բ. ըր նստաւ ՚ի 1462. առաւել ութեամբ իմն յիշէ զնշխարս եւ զսրբոց գիրս, այսպէս սկսանելով. «Շնորհօք եւ ողորմ ութեամբ կամօք եւ ընտր ութեամբ ամենակալին Աստութոյ հօրն երկնաւորի արարչին ամենայն արարածոց, եւ կարող ութեամբ եւ զօր ութեամբ միածնի որդւոյ նորա Յիսուսի Քրիստոսի եւ հաճ ութեամբ հոգւոյն սրբոյ Աստուծոյ ճշմարտի, այս մեր գիր հոգեւորական հրամանի եւ օրհն ութիւն ամենասուրբ երրորդ ութեանն եւ միոյ աստուածուեն, նամակ ողջունի սիրոյ եւ խաղաղ ութեան քրիստոսաւանդ եւ առաքելական՝ առաքեալ յընդհանուր ամենայն ծագս երկրի ՚ի փառաւոր եւ յերջանիկ դիտապետէ, նոր եւ ընտրեալ հայրապետէ եւ գերիմաստ պատրիարգէ տէր Արիստակէս կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց եւ Վաղարշապատու քաղաքի Հայոց մեծաց, տեղապահ եւ յաջորդ աթոռակալ եւ փոխանորդ սրբոց առաքելոցն Թադէոսի եւ Բարդողիմէոսի եւ սրբոյն Գրիգորի մերոյ լուսաւորչին։ Զոր գրեմք ՚ի դրանէ աստուածագիր սուրբ աթոռոյս երկնանման խորանէ եւ լուսակիր տաճարէ՝ կաթուղիկէ սուրբ Էջմիածնիս… ՚ի կենդանաթաղ գերեզմանէ սրբոյն Գրիգորի հրաշագործ Խորվիրապէ, եւ ՚ի սուրբ կուսանաց գերեզմանացս Հռիփսիմեանց եւ Գայիանեանցս, եւ յայլ բազմահաւաք սրբութեցս աստուածազարդ եւ մեծապայծառ սուրբ աթոռոյս Էջմիածնի, զոր գրեմք եւ առաքեմք ՚ի յաստուածապահ մայրաքաղաքդ Լով կոչեցեալ»։
       Ստորագրութիւն կաթողիկոսին։ Ոմանք ցուցանեն սովորական լեալ կարմրանիշ գրել. զի չորրորդ Կոստանդին կաթողիկոս զայս օրինակ աւարտէ զիւր թուղթն. «Ձեռնադրեցաք մերով սովորական կարմիր ձեռնագրովս ժե. ՚ի յունվ. ՚ի թուին պիգ (1374). Կոստանդին շնորհօքն Աստուծոյ կաթողիկոս ամենայն Հայոց »։ Մեսրոպ աւարտէ. «Գրեցաւ գիր օրհնութեան հրամանիս մեր ՚ի մարմնաւոր ծննդեան Յիուսի Քրիստոսի ՚ի ռգճկգ ամին. եւ ՚ի սրբոյն Գրիգորի ռհդ. ամի. եւ ՚ի թուիս պժգ. ՚ի յամսեանն յունվարի ժե. ՚ի մեր կաթողիկոսութեանն որ է ամ կէս եւ օր ի. եւ վասն առաւել հաստատ ութեան իմով կամաւ ձեռնադրեցի ստորեւ գրով սովորական կարմիր ձեռնագրաւ… Մեսրաւպ շնորհօքն Աստուծոյ կաթողիկոս ամենայն Հայաստանեայց »։ Սոյնպէս եւ Թէոդորոս. «Գրեցաւ գիրս օրհն ութեան բարձր հրամանիս մեր… ՚ի թուիս Հայոց պլբ. ամի. (1383). յապրիլ ամսոյ բ… Եւ վասն առաւել հաստատ ութեան եւ ավտալոյ ձեր՝ ձեռնագրեցաք մեր սովորական կարմիր ձեռնագրով. Թէոդորոս ծառայ ծառայիցն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ ողորմ ութեամբ նորին կաթողիկոս ամենայն Հայոց»։
       Կնիք։ Ի նախնեաց ունիմք զպատկեր կնքոյ Գրիգորի կաթողիկոսի. յորոյ ՚ի մէջն է դէմք Քրիստոսի, եւ շուրջանակի գրեալ՝ «Տէր Գրիգոր կաթողիկոս Հայոց »։ Զոր եւ կարես տեսանել ՚ի Քրոնիկոնին Եւսեբեայ, հատ. բ. թղթ. 238։ Այլ ՚ի կոնդակսն զանազան կաթողիկոսաց կնիք դ. Յակոբայ կաթողիկոսին բազմօք առաւելեալ տեսանի. զի արտաքուստ շուրջանակի են գլուխք սրբոց. եւ ընդ նոքօք գրեալ «Տէր Յակոբ կաթողիկոս Հայոց եւ պատրիարգ Վաղարշապատի սուրբ աթոռոյն. թվին ռճդ »։ Իսկ ՚ի մէջն անդ դէմք, առընթեր գրեալ «Յիսուս Քրիստոս ». շուրջանակի զնովաւ գրեալ «Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Յակոբ վարդապետ ճիւղայեցի. թվին ռձե »։ Կնիք ե. Յակոբայ շուրջանակի ունի գրեալ «Շնորհիւ տեառն տէր Յակոբ կաթողիկոս ամենայն Հայոց ռմը »։ Ի մէջն դէմք, առ որով գրեալ «Յիսուս, Քրիստոս »։ Ըստ այսմ են գրեթէ եւ կնիք այլոց կաթողիկոսաց ըստ մեծի մասին, կամ սուղ ինչ տարբերեալ։
       Ը . Կաթողիկոսարան։
       Սովորաբար այս անուն ՚ի գործ ածի. զոր օրինակ եւ յայս բան Յոհաննու կաթողիկոսի, զոր ասէ վասն Կոստանդին կայսեր. «Ապա հեղաբար բնացեալ ՚ի քաղաքն Դուին, իջեւանս ՚ի տան Կաթողիկոսարանին արարեալ »։ Բայց նոյն կոչէ եւ Հայրապետարան, յասելն վասն Սիոնի կաթողիկոսի. «Սա ՚ի տղայական հասակէ սնեալ եւ ուսեալ ՚ի սրբում Հայրապետարանի »։ Որպէս եւ Հայրապետանոց, յասելն վասն Գագկայ թագաւորին Արծրունեաց. «Վասն զի Հայրապետանոց տունն հանդերձ գեղօք եւ գերդաստանօք… ընդ ձեռամբ նուաճեալ էր նորայն»։
      
       Թ. Պաշտօնեայք կաթողիկոսարանին։
       Մատթէոս ՚ի թիւն ճժէ. ժատմելով զհանդերձանս եւ զփառաւոր ութիւն տան կաթողիկոսարանին՝ ասէ. «Երկոտասան եպիսկոպոս եւ չորս վարդապետս ՚ի տանն հայրապետին անպակաս լինէր , եւ վաթսուն երէց ՚ի կրօնաւորաց, եւ յաշխարհականաց հինգ հարիւր. եւ չէր նուաստ աթոռ հայրապետու թեանն քան զթագաւոր ութեանն Հայոց։ Նաեւ զարդարանք եկեղեցեան եւ տան պայրապետու թեանն բազում եւ անհամար եւ հրաշալի մեծ ութեամբ լցեալ, զոր առաջին թագաւորացն տուեալ հաստատ ութեամբ առաջին հայրապետացն, որ գայր հասանէր ոինչեւ ՚ի տէր Պետրոսն (գետադարձ ). եւ առ նովաւ խափանեալ լուծաւ »։ Այլ յայնչափ բազմուէ երիցանց եւ վարդապետաց՝ զոմանս եւեթ գտանեմք ՚ի գիրս մատենագրաց ազգիս մերոյ յիշատակեալ յանուանէ կարգի պաշտաման իւրեանց, զորս յայսմ վայրի մի առ մի յիշատակեսցուք։
       ՍԵՆԵԿԱՊԵՏ
       Յիշատակեալ առ Ասողկայ բ. 2. «Ներսէս կացեալ ամս տասն՝ յաջորդէ զաթոռն Անաստաս ՚ի ճի. թուին. ըր էր սենեկապետ Ներսէսի »։ Յոհաննէս կաթողիկոս կոչէ Սենեկապետն։
       ՓԱԿԱԿԱԼ
       Յոհաննէս կաթողիկոս ասէ վասն Եզրի՝ թէ «Էր Փոկակալ սրբոյն Գրիգորի »։ Ստեփաննոս օրպէլեան կա. յիշէ զոմն Մխիթար աւագ երէց քաղաքին Անւոյ, եւ Փակակալ սուրբ կաթողիկէին։
       ՎԱՆԱՑ ԵՐԷՑ
       Յիշատակեալ առ Յոհաննու կաթողիկոսի. «Մովսէս զԿիւրիսն սրբոյ կաթողիկէի Վանաց երեց՝ ձեռնադրէ յարքեպիսկոպոսութիւն Վրաց »։ Որպէս եւ առ Ասողկայ բ. 2։
       ԴՐԱՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ
       Զայս դուռն համարիմ վասն կաթողիկոսարանին ասացեալ. քանզի Յոհաննէս կաթողիկոս ՚ի յիշելն՝ «Դրան մերոյ եպիսկոպոս » ասէ։ Որպէս եւ ՚ի ժողովն Ատանոյ՝ որ ՚ի 1316. յիշատակի Ստեփաննոս եպիսկոպոս Դրան կաթողիկոսարանին։
       ԴՊՐԱՊԵՏ
       Յիշատակի առ Մատթէոսի ճիէ. Գէորգ վարդապետ Դպրապետ Գրիգորիս Վահրամ կաթողիկոսին. որ եւ ՚ի Թաւ բլուր նստաւ կաթողիկոս։
       ՀԻՒՐԱՏԵՍ
       Յիշատակեալ առ Լաստիվերացւոյն գլ. ժ. «Ել ելեալ խնդրակացն գտին զերէց ոմն Կիւրակոս անուն, որ կաթողիկոսարանին Հիւրատէսն էր»։
       ԱՐՔԻԴԻԱԿՈՆ կամ ՍԱՐԿԱՒԱԳԱՊԵՏ
       Բուզանդ գ. 15. ՚ի խօսելն զմեծէն Ներսիսէ յիշատակէ ասելով. «Յղեաց զիւր աթոռակիցն զԽադ, եւ զիւր Արքիդիակոնն եպիսկոպոսին՝ որում անուն Մուրիկ կոչէր »։ Խորենացին հայկական թարգման ութեամբ վարէ զնոյն անուն ասելով. «Զպատուական մարմին նորա բարձեալ Սարկաւագապետին նորին (մեծին Սահակայ ) Երեմիայ՝ հանդերձ աշակերտակցօք… տարեալ հանգուցին յիւրեանց գիւղն յԱշտիշատ ». գ. 67։ Պաշտօն եւ իշխան ութիւն սարկաւագապետին ոչ դուզնաքեայ ինչ էր, զի բաց ՚ի սարկաւագ ութենէ էր եւ իբր աջակից արքեպիսկոպոսի, զորմէ խօսին հնագիրք։
       ԴՐԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
       Ի ժողովն Սսոյ՝ եղեւ որ յամին 1307 յիշատակի «Մարտիրոս վարդապետ Դրան կաթողիկոսարանին »։ Որ գուցէ նոյն է զոր եւրոպցիք ՚ի 1179 ամաց հետէ ունէին պատուիրեալ, եւ կոչէին Թէօլօկալ։
      
       Ժ. Կալուածք կաթողիկոսարանին
       Ընդ դառնալն Տրդատայ ՚ի քրիստոնէութիւն, բազում տեղիս եւ գիւղօրէս տուեալ ՚ի նմանէ ՚ի կալուած կաթողիկոսարանին յայտ առնեն պատմագիրք. յորս առաւել որոշագոյն յիշատակեալն է Արամօնս գիւղ, զորմէ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Այս գիւղ սեպհական էր տան կաթողիկոսարանին նախ քան զչարչարանս սրբոյն Գրիգորի յարքային Տրդատայ, նմա իսկ հոգեցատուր պայմանաւ ընձեռեալ. որոյ եւ յետկար վճռմանն պահի մինչեւ ցայսօր ժամանակի »։ Բուզանդ զայսոսիկ տեղիս յիշատակէ. «Զայնու ժամանակաւ սուրբն Ներսէս շրջէր ընդ իւր ձեռնական իշխանութիւնսն. զի հնգետասան գաւառ զայն ձեռական իշխ անութեան ունէին իբրեւ սեպհական ՚ի բնմէ. առանձին առոշոգի նոցա էր կարգեալ։ Եւ յայն գաւառ գլխաւոր գաւառք այս էին, Այրարատ, Դարանաղի, Եկեղեաց, Տարօն, Բզնունիք, ծոփք եւ որ ընդ մէջ նոցա եւ որ շուրջ զնոքօք ». դ. 14։ Պարտ է զայսոսիկ իմանալ ոչ մեծին Ներսէսի եւեթ, այլ կաթողիկոսարանին տուեալ. կամ ամենայն կաթողիկոսաց նմին յաջորդելոյ. որպէս յայտ առնէ ասելովն իշխ անութեան նորա, այսինքն հայրապետական իշխանուեն. սոյնպէս եւ այն բան առանձին նոցա էր կարգեալ, այսինքն որոց նստին յայն աթոռ։ Ստորեւ յայտ առնէ նաեւ զայսոսիկ ՚ի Տրդատայ շնորհեալ ՚ի կալուած կաթողիկոսարանին գէթ ըստ մեծի մասին, յասելն վասն մարդպետի ներքինւոյն. «Սկսաւ ներքինին խօսել բանս հպարտս… դնէր թշնամս Տրդատայ արքայի, ՚ի մեռեալս եւ կենդանեացն ՚ի կենաս, ազգի եւ տակի եւ տոհմի արշակունեաց թագաւորացն Հայոց։ Զիա՞րդ ասէ, զայսպիսի տեղիս կանանցահանդերձ մարդկան տըւեալ է, եւ ոչ արանց »։ Եւ այլկալուածք կաթողիկոսարանին յիշատակին յայս բան Յոհաննու կաթողիկոսի, որք էին յԱյրարատ . Խուլիմայ ոստիկանն ասէ, «տեսեալ զգեղեցկ ութիւն մեծամեծ դաստակերտիցն տան կաթողիկոսարանին՝ զԱրտաշատն եւ զԿաւակերտն եւ զՀոռոմոց մարգ հանդերձ նոցուն ագարակօք… յինքն ՚ի հայրապետէն Յովսէփայ խնդրէր տալ նմա զմեծ դաստակերտսըն իբր ՚ի պատձառս գնոց արծաթոյ. իսկ մեծի առն զմահ ընդ կեանս խառնեալ. հազիւ ուրեք միայն ըզդաստակերտն Կաւակերտ եւ զՀոռոմոց մարդ թափէր ՚ի ձռաց ոստիկանին չարի։ Եւ այսպէս տարապարտ զըրկեալ գտանէր յԱրտաշատէն յայնմանէ եւ առյապայ »։ Միանգամայն զամենայն կալուածս կաթողիկոսարանին յիշեալ ցուցանէ Մատթէոս յայս բան. «Յորժամ էր տէր Պետրոս (գետադարձ ՚ի սկիզբն մետասաներորդ դարուն ) յաթոռ հայրապետու թեանն եւ ՚ի Հայաստան աշխարհին, ունէր կազմութիւն հայրենեաց տուեալ ՚ի թագաւորացն Հայոց՝ հինգհարիւր գեղ անուանի եւ մեծունիք եւ շահաւէտ ընտիր ընտիր ». ճժէ։
      
       ԺԱ. Տեղիք կաթողիկոսարանին։
       ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ
       Յաւուրց անտի սրբոյն Գրիգորի սահմանեալ։
       ԴՈՒՒՆ
       Յորժամ սուրբն Յովսէփ ՚ի կալանս էր ընդ Ղեւոնդեանս, զԳիւտ նստուցին կաթողիկոս՝ ասէ Վարդան, եւ ՚ի Դուին փոխեցին զաթոռն։
       ԱՐԱՄՕՆՍ
       Սամուէլ ՚ի թուին ճհզ. 726 գրէ յետ Յոհաննու կաթողիկոսի, թէ ա. Դաւիթ կաթողիկոս ձանձրացեալ ՚ի Դուին ՚ի Տաճկաց. փոխէ զաթոռն ՚ի Դըւնայ յԱրամօնս ուստի էր ինքն, եւ ուր շինեալ էր եկեղեցի եւ տուն հայրապետական։
       ՁՈՐՈՑ ՎԱՆՔ
       «Եւ եղեւ, ասէ Մատթէոս հէ, տէր Պետրոս ՚ի Վասպուրական զամս չորս , եւ կացեալ էր ՚ի Ձորոյ վանքն, զոր շինեալ էր սուրբ հայրապետն Ներսէս»։
       ՍԵԲԱՍՏԻԱ
       Պետրոս գետադարձ գնացեալ էր ՚ի Տրպիզոն, բայց աթոռ նորա եղեւ Սեբաստիա. «Հրամայեաց ասէ Կիրակոս, կայսրն հայրապետին (Պետրոսի ) դնել զաթոռ իւր ՚ի Սեբաստիա, եւ անդ հովուել զհօտն իիւր. եւ եկաց անդ մինչեւ ցմահ իւր, եւ եդաւ անդէն ՚ի սեբաստիա, կացեալ կաթողիկոս ամս երեսուն եւ ինն. եւ յետ նորա Խաչիկ՝ սակաւ ժամանակս»։
       ԾԱՄՆԴԱՒ
       Գրէ Վարդան վասն բ. Գրիգոր կաթողիկոսին որ կոչէր Վահրամ. «Ամ մի կալեալ զաթոռն ՚ի ծամնդաւ»։
       ԱՆԻ
       Ի վաղուց անտի լեալ էր աթոռ կաթողիկոսի, բայց որպէս ասէ Մատթէոս ՚ի ճխը. յորժամ ՚ի շլ. 1081 ձեռնադրեցին զտէր Բարսեղ կաթողիկոս «Յայսմ ժամանակիս նորոգեալ եղեւ աթոռ սրբոյն Գրիգորի ՚ի քաղաքն Անի, զոր ՚ի վաղուց հետէ ժամանակաց խափանեալ էր մախանօք եւ նենգաւորութեամբ… ազգին Հոռոմոց. եւ ելեալ գայր Բարսեղ կաթողիկոսն Հայոց ՚ի թագաւորաբնակ քաղաքն Անի. եւ ելեալ ամենայն տունն Շիրակայ գնալ ընդ առագ նորա»։
      
       ԾՈՎՔ ԵՒ ՀՌՈՄԿԼԱՅ
       Կիրակոս ասէ. «Եւ յաջորդէ տէր Գրիգորիս եղբայր Ներսէսի. (Որ է գ. Գրիգոր որդի Ապիրատայ յաջորդ Բարսղի)… սա փոխեաց զաթոռն հայրապետական ՚ի բերդն որ կոչի Հռոմկլայ. քանզի իբրեւ տանէին Յոյնք զթագաւորն եւ զտէր Պետրոս առ իւրեանս, այնուհետեւ որ եղեւ յարեւելս հայրապետական, այլ ընդ իշխանութեամբ Յունաց, երբեմն ՚ի Սեբաստիա, երբեմն ՚ի ծովք վայրն կոչեցեալ։ Իսկ սա փոխեաց ՚ի Կլայն հռովմէական. եւ պատճառ փոխելոյն այս էր. զի նեղացաւ ՚ի սկիւթականաց եւ ՚ի Տաճկաց այսր անդր յածելով. եւ ապա ետես զբերդն (Հռոմկլայ ) ամուր բարձեալ զսըրբութիւնս իւր եւ զսպասք եկեղեցւոյ տարաւ եդ անդ ՚ի պահեստի առ բարեմիտ կին մի իշխանի ազգաւ ֆռանկ»։
       Նաեւ յայլ զանազան տեղիս փոխեցաւ աթոռ կաթողիկոս ութեան ընդ ժամանակս ժամանակս, զորոց զյիշատակութին տեսցես ստորեւ։
      
       Կաթողիկոսութիւնք բազմացեալք։
       Յորժամ պետութիւնն պայաստանեայց ՚ի յաճախելոյ թշնամեաց մերձակայից յերերի կայր ընդ փոքու սահմանաւ պարագրեալ, տեսաք այլուր զի բազմացան ՚ի նմա թագաւորք ՚ի մի եւ ՚ի նոյն ժամանակի. նոյնպէս ՚ի գառն ժամանակսն յայնոսիկ տեսանեմք բազմացեալ եւ զեկեղեցւոյ առաջնորդսն, այսինքն է զկաթողիկոս. զի զառաջինն գոնեայ ՚ի հարկէ յերկուս բաժանեալ աթոռոյն, յետ այնորիկ ըմբոստացան այլ եւ այլ անձինք ՚ի ձեռն աշխարհական իշխանութեան զանձամբ առնուլ զշուք եւ զիշխան ութիւն կաթողիկոսութեան։
      
       Ա. Բաժանումն կաթողիկոսութեան յերկուս։
       Այս առաջին բաժանումն եղեւ յելս վեցերորդ դարուն, յորժամ Մօրիկ կայսրն ՚ի յունական բաժնի աշխարհիս Հայոց կացոյց զայլ կաթողիկոս Յոհան անուն ՚ի քաղաքագեօղն Աւան, մինչդեռ բնիկ կաթողիկոսն ա. Աբրահամ նստէր ՚ի Դուին ՚ի բաժնին Պարսից, որպէս գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Եւ գետն Ազատ զսահման բաժանիցն երկոցունց ընդ մէջ հատանէր… (որոց ) հակառակաթոռ գոլով՝ յերկուս հատածս ճեղքեալ լինէր միատարր մի ութիւն հայրապետական աթոռոյն. եւ ապա ոչ սակաւ հակառակ ութիւն կրեալ լինէին կողմանքն երկոքին »։ Իսկ Ստեփաննոս օրպէլեան զայլ հանգամանս յառաջ բերելով, փոխանակ Աբրահամու զՄովսէս կաթողիկոս դնէ ասելով, թէ յորժամ ՚ի սկզբան անդ յերկուս բաժանեցաւ կաթողիկոսութին՝ յայնժամ Պետրոս քերթող թ. եպիսկոպոս Սիւնեաց «ետես նուազեալ զճշմարտուին, եւ քայքայեալ զաթոռ սրբոյն Գրիգորի, եւ մերձ ՚ի բաժանումն, քանզի երկու կողմն Յունաց եւ Պարսիցն զհակառակուեն » բերէին զվէճ առ միմեանս, եւ կամէին Յոյնք հակառակաթոռ նստուցանել, զոր եւ արարին յետ սակաւուց. զի Մովսէս նստաւ յաթոռ սրբոյն Գրիգորի ՚ի Դուին . եւ Յոհան ոմն ՚ի Թէոդուպօլիս ». գլ . իբ։
      
       Բ. Բաժանումն կաթողիկոսութեան ՚ի չորս։
       Ի մետասաներորդ դարու բաժանեցաւ աթոռն յԵգիպտոս, ՚ի Հոնի, յԱնի, ՚ի Մարաշ. զորմէ ասէ Մատթէոս ճծդ. «Ի ժամանակիս յայսմիկ ՚ի չորս բաժանեցաւ աթոռ սրբոյն Գրիգորի. զի ահա տէր Վահրամ (բ. Գրիգոր վկայասէր ) յԵգիպտոս, եւ տէր Թէոդորոս ՚ի Հոնին, եւ տէր Բարսեղ ՚ի թագաւորաբնակ քաղաքն Հայոց Անի. եւ տէր Պօղոս ՚ի Մարաշ քաղաքն։ Եւ սոքա իւրաքանչիւրոք առնէին ձեռնադր ութիւնս եւ օծանէին եպիսկոպոսունս եւ տային օրհնութիւնս սուրբ ձիթոյ. եւ ՚ի նոցանէ օրհնէին քահանայք »։ Սոյնպէս գրէ եւ ընդարձակօղն Սամուէլի ՚ի թուին շլա. «Ի սոյն ժամանակս ՚ի չորս բաժանեցաւ Հայոց կաթողիկոսութիւնն. տէր Վահրամ… յԵգիպտոս, տէր Բարսեղ յԱնի, տէր Պօղոս հայրն Վարագայ ՚ի Մարաշ, տէր Թորոս (կամ Թէոդորոս ) ՚ի Հայնի », որ է Հոնի, որպէս գրեն այլք։ Այլ ՚ի շիղ. թուին այլ ազգ թուէ զչորեսին կաթողիկոսս ասելով. «Նստաւ կաթողիկոս տէր Սարգիս . եւ յայսմ ամի էին չորս կաթողիկոսք. տէր Գրիգորիս Վահրամն, տէր Գէորգ վարդապետն (որ նստաւ ՚ի Թաւբլուր ), տէր Սարգիսն (որ նստաւ ՚ի Հոնի ), եւ Աղուանից ». զոր այլք ոչ յիշեն։ Առաւել որոշակի գրէ Վարդան. «Փիլարտոս ձեռնադրել ետ զՍարգիս քուերորդի տեառն Պետրոսի կաթողիկոսի ՚ի Միջագետս (՚ի Հոնի ), այր սուրբ եւ պարկեշտ, մինչ կենդանի էր Վահրամ (որ է Վկայասէրն ), եւ տէր Բարսեղ որ յԱրեւելս (յԱնի ), զոր ՚ի Հաղբատ ձեռնադրեցին… այլ եկ զկնի մահուանն տեառն Սարգսի կաթողիկոսի ետ ձեռնադրել ՚ի տեղին (՚ի Հոնի ) Փիլարտոսն զԹէոդորոս ոմն»։
      
       Գ. Բաժանումն կաթողիկոս ութեան ՚ի վեց։
       Յետ նախագրեալ բաժանմանցս սուղ ինչ ժամանակ անցանելոյ ՚ի վերայ, ՚ի վեց բաժանեցաւ աթոռ կաթողիկոսութեան. զորմէ ասէ Մատթէոս. «Յայսմ ժամանակի եղեւ ազգիս Հայոց վեց կաթողիկոս. երկու յԵգիպտոս, եւ չորս ամենայն աշխարհիս Հայոց՝ որպէս յառաջդ ասացաք »։ Որում համաձայնի եւ ընդարձակօղն Սամուէլի ՚ի թուին շժդ. գրելով. «Ի սորա աւուրս (Գրիգորի վկայասիրի ) էին Հայոց վեց կաթողիկոսք ». յորոց մին է այն որ նստէր ՚ի Թաւբլուր կոչեցեալ Գէորգ. զորմէ ասէ Մատթէոս ՚ի թիւն ճժգ. «Նստուցանեն յաթոռ հայրապետ ութեան ՚ի Թաւբլուր. եւ կացեալ անդ զամս երիս »։ Այլ զամենեսեան զսոսա հնազանդեցոյց Բարսեղ կաթողիկոս. զորմէ այսպէս պատմէ ընդարձակօղն Սամուէլի. «Ի շլբ. թուին նստաւ տէր Բարսեղ յաթոռ հայրապետական որդին Վասակայ, եւ զամենայն հակառակսն հնազանդեցուցանէ, որք էին յայնմ ժամանակի վեց կաթողիկոսք. գնացեալ առ մեծ սուլտանն Մէլիք շահ որ ՚ի Խորասան՝ բազում համարձակ ութեամբ ընդ քաղաքամէջսն Պարսից(անցանելով ) ձիով եւ խաչալամով որ առաջի ամբարձեալ էին ՚ի ձողի »։ Զայս մի ութիւն այսպէս պատմէ Վարդան. «Ի շխ. թուին մեռաւ Պօղոս կաթողիկոսն որ ՚ի Մարաշ, զոր եդեալ էր Փիլարտոսն, եւ սուրբ եւ մեծ գիտնականն Հայոց Գէորգ վարդապետն, եւ թաղեցաւ ՚ի Կամրջաձոր առ Սամուէլ վարդապետի. եւ եղեւ միահեծան սուրբ աթոռն պատրիարգութեան. քանզի տէր Բարսեղ ընկէց ՚ի նմին ժամու զկաթողիկոսն Թէոդորոս յաթոռոյն… եւ լինէր ամենայն ուրեք խնդ ութիւն մեծ»։
      
       Դ. Բաժանումն կաթողիկոսութեան յերիս։
       Ի վախճան երկոտասաներորդ դարուն յետ ե. Գրիգորի գահավիժի՝ յորժամ կաթողիկոս նստաւ զ. Գրիգոր Ապիրատն, դարձեալ սկիզբն արար ՚ի վեր երեւելի այս ոգի փառասիր ութեան ըստ գրելոյ Կիրակոսի, եւ բազմացուցանել զաթոռն. «Այնուհետեւ սկսան մախողքն Գրիգորիսի զմիմեամբք ելանել, թէ » նստցի յաթոռ հայրապետական. եւ Յոհաննէսն զի ընտանի էր թագաւորին Լեւոնի՝ բռնացաւ եւ կալաւ (զՀռոմկլայն ). իբրեւ ետես զայն միւս եպիսկոպոսն Անանիա՝ չոգաւ նա առ սուլտանն զոռ Հոռոմոց կոչեն (որ է սուլտանն Իկոնիոյ ), ետ նմա կաշառ, եւ նստաւ կաթողիկոս ՚ի Սեւաստ. զի ասէր զինքն յազգէն կաթողիկոսին Պետրոսի (գետադարձին ), որ կայ թաղեալ անդր »։ Եւ ընդ սոսին թուելով եւ զԱգթամարայն՝ ասէ. «Եւ այսպէս բաժանեցաւ աթոռ սրբոյն Գրիգորի յերիս. մի՝ բունն՝ զոր էառ Յոհաննէս, որ է Հռոմկլայն. եւ միւս ՚ի Սեւաստ՝ որ ապստամբեցաւ Անանիա. եւ միւս եւս ՚ի կղզւոջն Աղթամարայ՝ Դաւիթ անուն »։ Թէպէտ եւ սկզբնաւոր ութիւն Աղթամարայն ՚ի վաղուց էր, այսինքն յաւուրց անտի գ. Գրիգորի կաթողիկոսին. որոյ գոլով տեւողական՝ բաժանումն մնաց յերկուս, մին ՚ի Սիս, որ ապա փոխադրեցաւ ՚ի նախնական տեղին յԷջմիածին, եւ միւսն յԱղթամար։