ՍՏՐԱԲՈՆ
ԱՇԽԱՐՀԱԳԻՐ
ճոխաբան,
լի
պատմական
եւ
աշխարհագրական
տեղեկութեամբք.
բայց
յունական
ձեռագիր
օրինակք
նորին
յոյժ
սակաւք,
որպէս
կարես
տեսանել
՚ի
յառաջաբան
ութիւնս
տպագրողաց.
եւ
բազում
ուրեք
աղճատեալք,
որպէս
յայտ
առնէ
՚ի
վերլուծ
ութեան
նորա
Քսիլանտէր՝
որ
զայն
՚ի
լատին
թարգմանեաց,
եւ
Գազաւպօն՝
որ
բազում
վերլուծութիւնս
յաւել.
ուրեք
ուրեք
եւս
պակասորդք,
որպէս
եւ
՚ի
վերջն
եօթներորդ
գրոց.
զորս
՚ի
համառօտ
ութենէ
նորին
լնուն,
որ
տպագրեալ
կայ
՚ի
վախճանի
գրոց
նորին
Ստրաբոնի,
որք
են
գիրք
ժէ։
Ի
զանազան
տպագրութիւնս
որք
եղեն
յԵւրոպա
յունարէն
եւ
լատիներէն,
թէպէտ
ընտիր
տպագրութիւն
է
Ամստերդամին
յամին
1707.
բայց
ընտրելագոյն
դատի
Փարիզուն
որ
՚ի
1620.
սակս
անսխալ
տպագրութեանն.
եւ
այն
է
զոր
յիշատակեն
բանասէրք,
որպէս
եւ
մեք
՚ի
թիւս
թղթահամարոց։
Ստրաբոն
էր
կապադովկացի
ծնեալ
յԱմասիա.
՚ի
մօր
կողմանէ
սերեալ
՚ի
Դորիլաւոս
անուանէ
ումեմնէ,
որ
էր
բարեկամ
եւ
զօրավար
Միհրդատայ
Եւերգետ
անուանելոյ.
մին
յուսուցչաց
նորին
եղեւ
Տիրան,
որ
էր
հռչակաւոր
քերթող
կամ
քերական։
Զայսպիսի
մերձաւոր
ութիւն
սորա
առ
ազգ
եւ
առ
աշխարհ
Հայոց
տեսեալ՝
մարթ
է
ումեք
յերկբայս
լինել
վասն
ազգին
իւրոյ,
արդեօք
բնիկ
յոյն
իցէ
թէ
ոչ.
զի
եւ
յունական
լեզուն
գոլով
յայնժամ
ընդհանուր
լեզու
՚ի
գրաւորականս,
որպէս
այժմ
գաղղիականն,
ամենայն
բանասէրք
այնր
ժամանակի
որք
՚ի
մէջ
Յունաց
բնակեալ
էին
եւ
՚ի
նոցանէ
ուսանէին,
՚ի
յոյն
լեզու
գրէին
զգիրս
իւրեանց։
Ծաղկեցաւ
Ստրաբոն
յաւուրս
Օգոստոսի
եւ
Տիբերեայ
կայսեր,
յամի
տեառն
իբր
14.
ճանապահորդեալ
ընդ
ծով
եւ
ընդ
ցամաք,
յարեւելից
յարեւմուտս՝
՚ի
Հայաստանեայց
սկսեալ,
եւ
՚ի
հիւսիսոյ
՚ի
հարաւ՝
սկսեալ
՚ի
Պոնտոսէ
մինչեւ
՚ի
խորս
Արաբիոյ։
Սա
՚ի
ժա.
գիրս
իւր
խօսի
զՀայաստանեայց.
բայց
քանզի
՚ի
կարգին
նախ
դնէ
զՄարս,
ապա
զՀայս ,
բազում
ինչ
յիշէ
զՀայոց
՚ի
խօսելն
զաշխարհէն
Մարաց՝
ասելով.
այսպէս
է
եւ
՚ի
Հայս,
կամ
այս
ինչ
գտանի
եւ
՚ի
Հայս։
Ոչ
դասակարգէ
զբաժանումն
գաւառաց
Մեծին
Հայոց,
որպէս
առնէ
Պտղոմէոս.
այլ
զոմանս
՚ի
գաւառաց
յիշէ
կամ
այլայլութեամբ,
եւ
կամ
աղխատրոյզ
անուամբք.
զոր
օրինակ
Ֆանինի.
Գոմիսինի.
Օրխիսդինի՝
որ
բազում
հեծելազօրս
ունի
ասէ.
Գորզինի՝
որ
է
Խորձեան.
Գամվիսինի։
Սոքա,
ասէ,
առաւել
՚ի
հիւսիսակողմն
անկանին,
վասն
որոյ
են
գաւառք
ձիւնախաղխաղք.
Սօֆինի,
որ
է
Ծոփք.
Ադիլիսինի,
որ
է
Եկեղեաց,
եւ
այլն.
յորոց
զոմանս
գտցեն
ցանկացօղք
՚ի
Մեծ
Հայս
՚ի
տեղիս
իւրեանց։
ՊՏՂՈՄԷՈՍ
ԿՂՈԴԻՈՍ
Իմաստուն
մականուանեալ
՚ի
Յունաց,
ծնեալ
՚ի
Պտղոմայիդ
եգիպտացւոց,
եւ
կացեալ
յԱղեքսանդրիա
յաւուրս
Ադրիանոսի
եւ
Անտոնինիոսի
կայսերաց
յերկրորդ
դարուն
Քրիստոսի։
Բաց
յայլոց
մատենագր
ութեանց
ունի
աշխարհագրութի.
յորում
յիւրաքանչիւր
աշխարհք
դասակարգեալ
կան
ըստ
աստիճանաց
երկայն
ութեան
եւ
լայն
ութեան
ըստ
ծանօթ
ութեան
այնր
ժամանակի.
որ
եւ
համարի
գանձ
հն
ութեան
առաջի
բանասիրաց։
Սա
ինքն
Պտղոմէոս
է՝
զոր
յիշէ
մերս
Խորենացի
յաշխարհագր
ութեան
իւրում։
Յերեքտասաներորդ
գլուխ
մատենին
իւրոյ
ստորագրէ
եւ
զՄեծ
Հայս
ըստ
իւրում
ոճոյ,
դնելով
զսահմանակցութիւնն
զոր
ունի
՚ի
զանազան
կողմանց.
յիշէ
եւ
զչորեսին
մեծ
գետսն,
եւ
ըստ
ընթացից
նոցին
դասէ
ապա
զգաւառս
եւ
զքաղաքս՝
բազմօք
առաւել
քան
զՍտրաբոն,
այլ
՚ի
պատմական
ծանօթութիւնս
սակաւախօս
է
քան
զնա,
մանաւանդ
թէ
ոչինչ։
Եւ
քանզի
այն
անուանք
գաւառաց
ըստ
մեծի
մասին
են
աղճատեալք
եւ
անծանօթք՝
զանց
առնեմք
յիշել.
որպէս
եւ
Կելլարիոս
իսկ
զանց
առնէ
սակս
անծանօթ
գոլոյ
նոցա
ամենեկին։
Միայն
զծանօթսն
յիշատակեալս
՚ի
Պտղոմեայ
կարես
գտանել
՚ի
ստորագրութեան
մեծին
Հայոց
յիւրեանց
տեղիս.
եւ
զվրիպակսն
որք
գտանին
՚ի
նոսա։
ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ
ԲԻՒԶԱՆԴԱՑԻ
Ծաղկեալ
յելս
հինգերորդ
դարուն
Քրիստոսի
յաւուրս
կայսերացն
Զենոնի
եւ
Անաստասայ.
ունի
բառարան
աշխարհագրական
յԵրմողայոսէ
համառօտեալ
՚ի
Պրքլէյէ
մեկնաբանեալ,
եւ
՚ի
Ղուկաս
Հօլսդէյնէ
ուղղագրեալ,
՚ի
Լուգդոն
Պատաւիոյ
տպագրեալ
յամին
1694։
Յորմէ
բազում
ինչ
առեալ
ունիմք.
որպէս
կարես
տեսանել
՚ի
ստորագր
ութեան
Մեծին
Հայոց
՚ի
տեղիս
իւրեանց։
Այլ
զանց
առնեմք
յիշել
զանծանօթ
անուանս.
զոր
օրինակ
է
Գոլովիդինի
գաւառ,
որ
մասն
է,
ասէ,
Հայաստանեայց.
որոյ
սատրաբ
կամ
իշխան
դնէ
զՏիգրան։
Իսկ
զայս
Գոլովիդինի
անուն՝
Պօշար
բ.
9.
հաւանական
իմն
կարծէ
ածանցեալ
յանուանէս
Հուլ,
որ
է
որդի
Արամայ
թոռն
Սեմայ։
