Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Ա . Եկեղեցիք։
       ԸՍՏ ճշգրիտ պատմութեանն Ագաթանգեղոսի առաջին գործ սրբոյն Գրիգորի յետ քարոզութեն՝ եղեւ քանդել նորա զմեհեանս կռոց։ Նախ զԱնահտական դիցն յԱրտաշատ. երկրորդ՝ զԲարշամինայն ՚ի Թորդան. երրորդ՝ զԱրամազդայն յԱնի. չորրորդ՝ զԱնահտականն, որ յԵրէզ աւանի. հինգերորդ՝ զՆանէականն դստեր Արամազդայ, որ ՚ի թիլ. վեցերորդ՝ զՄիհրական մեհեանն որդւոյն Արամազդայ ՚ի Բագառիճ։ Զայսոսիկ կործանեաց նախ քան զձեռնադրիլն իւր ՚ի քահանայութիւն։ Իսկ երկրորդ գործ սրբոյն եղեւ փոխանակ մեհենիցն բազմացուցանել եկեղեցիս. բայց նախ քան զձեռնադրիլն ՚ի քահանայութի՝ զտեղիս միայն որոշէր. «Յամենայն քաղաքս Հայոց, ասէ Ագաթանգեղոս յծ. ՚ի գեօղս եւ յաւանս եւ յագարակս երեւեցուցանէր զտեղիս տան Աստուծոյ… նոյնպէս զելս եւ զմուտ ճանապարհաց՝ ՚ի փողոցս եւ ՚ի հրապարակս եւ ՚ի ճանապարհակիցս պահապան եւ ապաւէն զնոյն նշան կանգնէր » տէրունական խաչին։ Յետ քահանայու թեանն եղեւ քանդել զՎահէվահեան մեհեանն ՚ի Տարօն յԱշտիշատ, զորմէ գրէ ՚ի յկբ. ուր եւ կանգնեաց զառաջին եկեղեցի. «Եդ անդ, ասէ, զհիմունս եկեղեցւոյ, եւ ուղղեաց սեղան փառացն Քրիստոսի. զի նախ անդ սկիզբն արար շինելոյ եկեղեցեաց ». յկդ։ Որպէս եւ Բուզանդ գ. 19. յասելն վասն որդւոց Յուսկան. «Էին նոքա յերկրին Տարօնոյ…… յԱշտիշատ. ուր զառաջինն էր շինեալ զեկեղեցի ՚ի հաւոյն նոցա Գրիգորէ »։ Տես զայսմանէ եւ ՚ի մեծ Հայս 95 եւ 98։ Աստի սկսեալ ապա սուրբն Գրիգոր «ընդ ամենայն տեղիս եւ ընդ ամենայն գաւառս շրջէր յաւանս եւ յագարակս, շինէր եկեղեցիս, եւ առնէր մկրտութիւնս, եւ կացուցանէր քահանայս ». որպէս գրէ Ագաթանգեղոս ՚ի յկե. իսկ ՚ի յհգ. ասէ. «Եւ երանելոյն Գրիգորի զվարդապետութին իւր ՚ի գործ արկեալ… հասանել նմա բովանդակ ՚ի վերայ ամենայն երկրին սահմանացն Հայոց մեծ ութեան աշխարհին, շինել եկեղեցիս յամենայն աշխարհս եւ ՚ի գաւառս եւ ՚ի կողմանս, ՚ի քաղաքս, յաւանս եւ ՚ի շէնս, ՚ի գիւղս, յագարակս »։ Ըստ բազմ ութեան եկեղեցեաց՝ նոյնպէս բազմացոյց փութով եւ զքահանայս. «Իսկ զկարգս երիցանց, ասէ, եւ սարկաւագաց կամ անագանոսաց, եւ որ այլ եւս ՚ի պաշտօն տեառն կային՝ անթիւք էին ՚ի բազմութեն ». յձբ։ Ի բնաձարբ քանդմանէ աստի ամենայն մեհենից եւ կռոց՝ եւ ՚ի շինութենէ նոր եկեղեցեաց ընդ ամենայն տեղիս՝ յաջողեցաւ արագ ծաւալել քրիստոնէու թեանն ՚ի Հայաստան. զի անշուշտ խափանումն լինէր այնքանոյ յաջողութեանն՝ եթէ չքանդէր զոմանս ՚ի մեհենից եւ ՚ի կռոց։
       Իսկ Տրդատ զհետ լինէր զեկամուտս եկեղեցեաց եւ քահանայից հոգալ. վասն որոյ ասէ Ագաթանգեղոս յհգ. «Յամենայն իշխան ութեան իւրում առհասարակ կարգեաց չորս չորս հողս երդոյ յամենայն ագարակ տեղիս. իսկ յաւանս՝ եօթն հողս երդոց ՚ի ծառայ ութիւն սպասաւոր ութեան քահանայու թեանն նուէրք պտղոց »։ Յիշէ զայս Վարդան ՚ի ներբողեան Լուսաւորչին, այլ նմին Գրիգորի տալով. «Եկեղեցիս հաստատէր ապարանօք պիտոյից. չորս չորս հողս եկեղեցւոյ ագարակին. եւ եօթն՝ մեծացն գիւղից եւ աւանից »։ Այսպէս արարեալ տեսանեմք եւ ոմանց ՚ի յետագայ թագաւորաց. զի յորժամ Վաչէ զօրավար հրամանաւ Խոսրովու արքայի եբարձ զմնացեալ ցեղն Մանաւանեան եւ զՈրդունին, զերկիր նոցա ետ եկեղեցւոյ ըստ գրելոյ Բուզանդայ գ. 4։ Սովոր ութիւն էր լեալ նաեւ տալ տասանորդս, զոր յիշէ նա ե. 31. «Եւ զկարգս պտղոյն եւ զտասանորդացն , որ ՚ի նախնեաց կարգեալ սովոր ութիւն էր տալ յեկեղեցին »։ Զայս ամենայն հասս եկեղեցւոյ հատեալ յարքունիս էառ Պապ արքայ, որպէս պատմի ՚ի նոյն 31. գլ. «Եւ հատ եւս յարքունիս Պապ թագաւոր զհող եկեղեցւոյն՝ զոր տուեալ էր թագաւորին Տրդատայ առ մեծաւն Գրիգորիւ քահանայապետիւ ՚ի սպաս պաշտաման եկեղեցւոյն ընդ ամենայն երկիրն Հայոց. զի յեօթն հողոյն զհինգն հատանէր (Պապ ) յարքունիս, եւ զերկուսն միայն թողոյր երկուս հողս. եւ ըստ հողոյն թողոյր երկուս երկուս առ գիւղ մի երէց եւ սարկաւագ. եւ զայն ՚ի սպասու կացուցանէր յիւր ՚ի ծառայ ութեան զեղբարս եւ զորդիս երիցանցն եւ սարկաւագացն»։
       Բ. Անապատական կեանք։
       Ի սկիզբն անդ չորրորդ դարու ընդ հաստատիլ քրիստոնէու թեանն ՚ի Հայս՝ սկիզբն էառ եւ այս կեանք անապատական ՚ի նոյն իսկ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ. «Յետ լուսաւորելոյ զամենայն Հայս, ասէ Խորենացին բ. 91… սիրեցեալ զլերինս եւ զամայ ութիւն եւ զհանդարտութեամբ մտաց յինքեան կեալ, որպէս զի խօսեսցի ընդ Աստուծոյ անզբաղապէս »։ Եւ ոչ միայն ինքն՝ այլ նաեւ զայլս ՚ի նոյն կրթէր , որպէս պատմէ Ագաթանգեղոս. «Եւ ինքն ընդ ժամանակս ժամանակս յանապատ լերինս ելանէր, որ ինքեամբ իսկ եւ իւրով անձամբն օրինակ ցուցանէր. առեալ զոմանս ոմանս յաշակերտացն իւրաքանչիւր մենաստանաց, երթեալ լեռնակեաց միայնակեաց սորամուտ ծակախիթ եղեալ, եւ զառօրէական զկերակուրն խոտաբուտ ճարակօք վճարեալ .. աւուրս բազումս յանապատ տեղիս, յակունս եփրատական գետոյն, յայրս եւ ՚ի քարածերպս երկրին բնակեալ լինէր եւ ՚ի կատարս լերանց ». յհզ։ Սիրեաց Լուսաւորիչն զանապատական կեանս, որպէս զի «ամենայնիւ պսակեսցի առաքելականաւ, հայրապետականաւ եւ միայնաւորականաւ առաւել ընտանեցուցանել զմարդն ընդ Աստուծոյ ». որպէս ասէ Կիրակոս։ Օրինակ ետ եւ յորդոր նաեւ Տրդատայ թագաւորին, որ «սիրեաց զվարս միայնաւորութեան որպէս զսուրբն Գրիգոր. այնուհետեւ ընդ ժամանակս ժամանակս յանյայտս լինէր ՚ի զօրաց իւրոց, քառասնօրեայ ժամանակս ձգեալ պահօք եւ աղօթիւք », ասէ նոյն մատենագիր։ Զնոյն վիճակ ճգնաւորական կենաց մուծին եւ ՚ի Տարօն՝ Անտոն եւ Կրօնիդէս, զորս ընդ իւր էած սուրբն Գրիգոր ՚ի Կեսարիոյ։
       Այնուհետեւ ոչ պակասեցաւ անապատական կեանքս այս աշխարհէս մերմէ. զի ոչ միայն զեկեղեցականաց՝ այլ նաեւ զմեծամեծ իշխանաւորաց ոմանց գտանեմք յիշատակուի՝ առանձնանալոյ նոցա յանապատս. զոր օրինակ եղեւ Պարգեւ անուն իշխանն, զորմէ գրէ Մեսրոպ ՚ի թիւն զ. Ապա մի ոմն ՚ի մեծ նախարարացն ՚ի գաւառէն Շիրակայ, որ էր միանձնացեալ ՚ի լերինս յազգէն գնունեաց, որում անուն էր Պարգեւ, յառաջ մատուցեալ իբրեւ ՚ի տեսչութէն Աստուծոյ եւ ասէ. ես տեսի ՚ի տան թագաւորին յազգէն սրբոյն Գրիգորի՝ որում անուն էր Ներսէս՝ կատարեալ հասակաւ եւ լի իմաստութեամբ եւ շնորհօքն Աստուծոյ »։ Սոյն այս մեծն Ներսէս է, որ ՚ի մէջն անդ չորրորդ դարու որպէս վասն կրօնաւորաց շինէր մենաստանս, նոյնպէս եւ վասն ճգնաւորաց, ասէ Խորենացին. «Շինէ եւ յանապատ եւ յանմարդ տեղիս .. յատկանձնակաց խրճիթս ». գ. 20։ Նոյնպէս եւ Գինդ ՚ի մէջն անդ չորրորդ դարուն, զորմէ գրէ Բուզանդ. «Եւ էր Գինդս այս ՚ի Տարօն գաւառէ, եւ լեալ սա աշակերտ մեծին Դանիէլի. եւ յետ նորա էր գլուխ աբեղայից, եւ վարդապետաց միանձանց, եւ առաջնորդ մենակեցաց, եւ վերակացու վաներայից, եւ ուսուցիչ ամենայն անապատաւորաց. եւ տեսուչ ամենեցուն՝ որք միանգամ վասն սիրոյն Աստուծոյ յաշխարհէ էին մեկնեալ, ՚ի յանապատս բնակեալ, ՚ի քարանձաւս ամրացեալք յայրս եւ ՚ի քարածերպս երկրի, եւ միահանդերձք բոկագնացք զգաստացեալք խոտաճարակք ընդաբուտք արմատակերք, զօրէն գազանաց ՚ի լերինս շրջէին լեշկամաշկօք… զօրէն երամոյ թռչնոց բնակեալ էին սոքա ՚ի ծագս վիմաց, ՚ի սորս քարանձաւաց, անինչք անստացուածք անխնամք, առանց դարմանոց՝ ամենեւին չտանել մարմնոյ։ Եւ էր նոցա բուն գլխաւոր սուրբն Գինդ ». զ. 16։ Նոյնպէս եւ ՚ի սկիզբն հինգերորդ դարուն սուրբն Մեսրոպ՝ նախ եղեալ վանական, ապա անապատական. «Տենչացեալ, ասէ Ղազար կարգի վանականութեան, երթայ ՚ի վանս բազմութեան եղբարց…. ապա յանապատական կրօնս փոխեալ՝ զարմանալի երեւէր եւ հռչակաւոր. եւ կայր յանապատս ՚ի բազում տեղիս քարանձաւաց մեծաւ առաքին ութեամբ եւ խստամբեր վարուք ». 25։ Եւ ոչ միայն ինքըն՝ այլ նաեւ զայլս ՚ի կրօնաւորաց ՚ի նոյն կեանս առնոյր. «Ընդ ժամանակս ժամանակս իւրով մարմնովն իսկ օրինակ ցուցեալ, ասէ Կորիւն, առեալ զոմանս յաշակերտաց յիւրաքանչիւր մենաստանացն՝ եւ երթեալ լեռնակեաց սորամուտ ծակախիթ եղեալ զառօրէական զկերակուրն խոտաբուտ ճաշակօքն վճարէին »։ Ի մէջն անդ հինգերորդ դարուն՝ սոցա հետեւօղքն եղեն եւ Թաթուլ եւ Վարոս. զորոց գրէ Ասողիկ. «Եւ ճգնազգեացն Անտոն, որ եւ Թաթուլ, առ սոքօք (առ Գիւտ կաթողիկոսիւ եւ առ Մովսէս փիլիսոփայիւ եւ ճարտասանաւ ) ասի թողեալ զամենայն վասն Քրիստոսի հանդերձ Վարոսիւ եղբարբ իւրով երիցաւ, եւ երթեալ ՚ի վայրս դժնդակս ընդ գազանաց եւ ընդ վիշապաց բնականայր, ՚ի տեղի՝ որ այժմ ասի Գազանածակք կամ Թաթլոյ վանք », բ. 2։ Յելս վեցերորդ դարուն անուանի ճգնաւորքն խոտաճարակք եկեալք ՚ի բաժնէն Յունաց ՚ի Տարօն մոտ յԻննակնեան վանոն բնակեցան յանտառ ՚ի ճգնարանս, խոտաբուտ կենօք շատացեալք։ Իսկ յիններորդ դարուն յիշատակին առ Յոհաննու կաթողիկոսի բազմ ութիւնք դասուց անապատականաց առ ստորոտով Սեպուհ լերին. «Տեսի անդ, ասէ, ՚ի ծործորս եւ յամուրս քարանձաւացն բականեալ արս կուսակրօնս, խարազնազգեացս, գետնախշտիս, բոկագնացս, խոշորաճաշակս… Եւ սոքա ոչ թերեւս միախուռն ՚ի միասին բնակեալք, այլ ցան եւ ցիր առ ստորոտով լերին կալեալ կայեանս, որք եւ բազմաշխատ քրտամբք երկոց իւրաքանչիւրոք զհարկաւոր պէտս մարմնոցն վճարէին »։ Զայսոսիկ անապատականս տեւեալ հանապազորդեալ տեսանեմք մինչեւ յերեքտասաներորդ դար. զի նոյն անապատսն յիշէ ՚ի նախադր ութեան մեկն ութեան քերականին նաեւ Յոհան եզնկացի, որ եկաց յերեքտասաներորդ դարուն։
       Գ. Միաբանական կեանք։
       Այս կեանք կրօնաւորական՝ որ է միաբան ութեամբ ՚ի մենաստանս բնակել՝ յոյժ առաւել յաճախեաց յաշխարհիս Հայոց. զորս թէպէտ յաւուրս հալածանաց Յազկերտի կամեցեալ ուրացելոյն Վասակայ ջնջել զնոսա յերկրէս՝ «հալածեաց եւ փայխոյց զամենայն միայնակեացս աշխարհին », որպէս ասէ Եղիշէ 1 66. բայց զկնի տեսեալ Պարսից՝ թէ ՚ի պատճառս հալածանաց հաւատոյ՝ աշխարհն աւերի եւ ՚ի վնաս իւրեանց դառնայ, յետ նահատակ ութեան Վարդանանց հազարապետն Պարսից ետ առ ժամանակ մի թուլութի. «Ըստ առաջին սովորու թեանն պաշտել յայտնութեամբ, ասէ Եղիշէ 231…. Եւ միայնակեացք որք ելեալ եւ կորուսեալ էին՝ հրամայէր գալ եւ ունել զիւրաքանչիւր տեղիսն. եւ զամենայն կարգս աստուածապաշտութեանն որպէս զիարդ եւ ունէին յառաջ ժամանակաւ առ նախնեօքն, նոյնպէս եւ այժմ ասէ կալցին »։ Յետ այնորիկ միշտ տեսանեմք հանապազորդեալ ՚ի Հայս բազմ ութեան միայնակեցաց , որք եւ ազատ էին ՚ի հարկաց եւ ՚ի տրոց, որպէս նշանագրեցաք ՚ի գլուխն Պատմ ութեան ՚ի հարկապահանջութեան. եւ որպէս յայտ առնէ նաեւ այս բան նորին մատենագրի որ ՚ի ճառն խրատու միանձանց. «Ազատացաք ՚ի հարկաց արքունի՝ զորս առանց մեղաց էր հարկիլն, եւ մտաք ընդ հարկաւ ստացուածոց»։
      
       Եկեղեցականք ծաղկեցուցիչք միաբանական կենաց։
       ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ
       ԴԱՐ Դ.
       Ի սկզբան անդ միանգամայն ընդ լուսաւոր ութեան հաւատոյ՝ եղեւ առաջին հիմնադրօղ այսր վանական կենաց. «Եւ դարձեալ, ասէ Ագաթանգեղոս յհզ. բազում եւ անհամար գունդս գունդս վանականաց ՚ի շէնս եւ յանշէնս, շինականս, դաշտականս, լեռնականս, քարանձաւամուտս եւ արգելականս հաստատէր»։ Առ որ գրեալ էր Ղեւոնդ հայրապետ ՚ի պատասխանին ա. թղթոյ. «Այլ եւ խրատ բարեաց տամ ձեզ. զԻննաւնեան տեղիսդ… շինեսջիր զդա բնակ ութիւն դասուց կրօնաւորաց։ Եւ կացուցանես զդոսա ըստ օրինակի այսր կրօնաւորացս, զոր տեսեր ՚ի մերում վիճակիս. զոր եւ ՚ի սրբոյն Անտոնէ ուսցիս զկարգ ճգնուեն, որ ոչ իւիք պակաս է քան զառաջինն Անտոն։ Զոր եւ ես քեզ օգն ութիւն համարիմ զայն. զի զԵպիփան աշակերտ սրբոյն Անտոնի յօժարեցուցի գալ ՚ի նոյն Իննակնեան տեղին, ունելով ընդ ինքեան ընտիրս արս քառասուն՝ ճգնաւորս խարազնազգեստս »։ Եւ սուղ ինչ զկնի գրէ. «Ժողովեսցես ՚ի նոյն տեղի հարիւր արանց չափ , որոշեսցես ՚ի նոսա գեօղս եւ աւանս մեծամեծս, որպէս զի պէտք վանացն ՚ի նոցանէ վճարեսցի, եւ ինքեանք միայն աղօթից եւ ճգն ութեան պարապեսցին »։ Վասն որոյ եւ Վարդան գրէ ՚ի ներբողեանն Լուսաւորչին. «Վանորայս շինէր, անապատս բնակեցուցանէր, աղքատանոցս եւ հիւրանոցս պատրաստէր ըստ աշխարհաց, գաւառաց, գիւղից եւ ագարակաց։
       ՍՈՒՐԲՆ ԵՊԻՓԱՆ
       Աշակերտ ծերունւոյն Դանիէլի. զորմէ գրէ Բուզանդ. «Լնոյր զերկիրն Ծոփաց վանիւք. եւ դնէր վարժեար ընդ ամենայն երկիրն Ծոփաց, եւ լինէր սուրբն Եպիփան լոյս երկրին Ծոփաց… Անցանէր եւ յերկիրն Աղձնեաց, լուսաւորէր եւ զնոսա. եւ լնոյր զերկիրն… վաներով. եւ շինէր վկայանոց մի յաւանին ՚ի քաղաքին Տիգրանակերտի ». ե. 27։ Թէ որքան բազմացոյց սա զդասս կրօնաւորաց՝ յայտ առնէ անդ նոյն մատենագիրն. զի ասէ. «Իսկ նա էառ ընդ իւր զաշակերտսն իւր արս միանձունս լեռնականս անապատականս, արս հինգ հարիւր, երթեալ գնալ յերկիրն Յունաց »։ Դարձեալ. «Ապա իբրեւ գնայր սուրբն Եպիփան ՚ի գաւառէն Ծոփաց յիւրմէ միանձնանոցէն՝ որ անուանեալ կոչի Մամբրէ, եթող անդ բազում եղբարս միաբանս միահաւանս հաւատացեալս կրօնաւորս քրիստոնէիցն, լեառնականս ճգնաւորս միանձունս. եւ ՚ի վերայ նոցա երէց մի գլխաւոր։ Բայց էին ՚ի նոցանէ ոմանք, որ բնաւ ամենեւին այլ ինչ կերակուր չէր ճաշակել նոցա ՚ի մանկութենէ իւրեանց, բայց լոկ բանջար եւ ջուր. եւ զհամ գինւոյ գիտէին ոչ զիարդ լինի ». ե. 28։
       ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԷՍ
       Զորմէ Բուզանդ.. «Յաւուրսն Ներսիսի ընդ ամենայն երկրին Հայոց կարգք պաշտաման եկեղեցւոյն մեծապէս պայծառացեալ էր…. եւ կարգք վանականաց եւ ՚ի շէնս եւ յանշէնս առհասարակ ծաղկեալ ». ե. 31։ Զոր յիռատակեն եւ Խորենացին եւ Յոհաննէս կաթողիկոս՝ եղբայրանոցս եւ մենաստանս միանձանց շինեալ ասելով։
       ՍՈՒՐԲՆ ԳԻՆԴ
       Սա որպէս գլուխ եղեւ անապատականաց՝ զոր յառաջն յիշեցաք, նոյնպէս եղեւ եւ վանականաց. «Սուրբն Գինդ լնոյր զամենայն անապատս մենակեցօք, եւ զամենայն շէնս վաներաւ, եւ բազում յաշխարհի ուղղեալ կացուցանէր կարգս մարդկան զաստուածեղէն կրօնիցն ». որպէս ասէ Բուզանդ զ. 16։
       ՍՈՒՐԲ ՍԱՀԱԿ
       Զորմէ Խորենացին. «Սա ամենայն առաքինութեանց հարցն նմանեալ, աղօթիցն մասամբ առաւելեաց. քանզի ստացաւ աշակերտս վաթսուն ըստ նման ութեան մայրաքաղաքացն սպուդէից, արք կրօնաւորք, խարազնազգեստք, երկաթապատք, բոկագնացք, որ յար ընդ նմա շրջէին. որովք մշտնջենաւոր պաշտմամբ կատարէր զկանոնն ». գ. 49։ Սոքա առաւել բազմացան յետ մահուան սրբոյն Սահակայ. մանզի ասէ. Ցրուեալ աշակերտաց նորա, կրօնաւորաց սպուդէից ՚ի գաւառս իւրաքանչիւր, վանորայս շինեցին՝ ժողովեալ եղբարս ». գ. 67։
       ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ
       ԴԱՐ Ե
       Զորմէ գրէ Կորիւն. «Եւ գտեալ եւս զոմանս յինքն յարեցուցանէր աշակերտեալ նմին սովորական աւետարանուե »։ Իսկ թէ զինչ էին վարք եւ ճգն ութիւն սրբոյն Մեսրոպայ՝ գրէ անդէն. «Հոգեւորացնզանձն տուեալ միաւորութեամբ լեռնակեցութեան, քաղցի եւ ծարաւոյ եւ բանճարաճաշակութեց, արգելանաց անլուսից, խարազնազգեստ եւ գետնատարած անկողնոց. եւ բազում անգամ զհեշտական հանգիստ գիշերոյն եւ զհարկ քնոյ յոտանաւոր տքնու թեանն ՚ի թօթափել ական վճարէր, եւ զայս ամենայն առնէր ոչ սակաւ ժամանակս »։ Ահա այսպիսի խստամբեր վարուց աշակերտս արար զայլս այնչափ բազումս՝ մինչեւ ասել նորին պատմագրի. «Անհամար գունդս վանականաց ՚ի շէնս եւ յանշէնս, դաշտականս եւ լեռնականս, անձաւամուտս եւ արգելականս բնակեցուցեալ հաստատէր»։
       ԹԱԴԷՈՍ կամ ԹՈԴԻԿ
       ԴԱՐ Զ
       Որ յելս անդ վեցերորդ դարուն եւ ՚ի սկիզբն եօթներորդին գոլով քսաներորդ վանահայր Գլակայ՝ յոյժ պայծառացոյց զայն մենաստան, որպէս ասէ Յոհան Մամիկոնեան ՚ի գլուխն ա. «Բազում կրօնաւորս կարգեաց ՚ի Գլակայ վանսն, միաճաշակս եւ ճգնաւորս՝ առանձինս բնակել, անձինս երեք հարիւր ութսուն եւ ութ »։ Յաւուրս սորա փայլեցան եօթն խստաճարակքն։
       ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ Գ . ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
       ԴԱՐ Է
       «Շինէ միայնարան մեծ մերձ ՚ի գիւղն Ուղեաց, որ ՚ի Մասեաց ոտան. եւ բազում միանձունս առ ինքն գումարեալ՝ առաքինաջան երկօք եւ բազմաշխատ քրտամբք փայլէր, պահոց պնդակազմ ութեամբ եւ աղօթից պաշտպան ութեամբ եւ ամենագիշեր տնքութեամ »։ Յոհաննէս կաթողիկոս։
       ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ՎԱՆԱՀԱՅՐ ԳԼԱԿԱՅ
       Զոմէ ասէ Յոհան Մամիկոնեան ՚ի գլուխն բ. «Նստաւ յաթոռ նորա մանիկն Ստեփաննոս, որդի իշխանին Արծրունեաց, որոյ մայրն հերձեաւ. եւ կան ՚ի թաղման ծնօղք նորա ՚ի նոյն վանսն. եւ բազում ուղղութիւնս գործեաց ևի գաւառն Տարօնոյ, զի վերագոյն ունէին զնա քան զեպիսկոպոսն. զի հայր էր վանացն, եւ ընդ ձեռամբ իւրով ունէր երեքհարիւր իննսուն եւ ութ կրօնաւորս , զի այնչափ առաքինի էր, որ ամենեքեան իբրեւ զՅոհաննէս կարապետն համարէին զնա։ Սա խնդրեաց ՚ի սուրբ Կարապետէն կապել զբերանս գազանացն՝ որք բեկանէին զլուսաբերսն եկեղեցւոյն, Եւ բազում պարկեշտ վարուք իւրովք… զիշխանն Հարքայ… ածեալ ՚ի հաւան… եւ արարեալ կրօնաւոր, ետ նմա շինել զեկեղեցին՝ որ ՚ի Թիլն աւանի յԵկեղեաց գաւառի»։
       Ի սկիզբն տասներորդ դարու ՚ի Հայս նորոգ ծաղկեցաւ կատարեալ կարգադրութիւն միաբանական կենաց։ Պատճառ այսր կարգադր ութեան եւ բազմանալոյ մենաստանաց եղեն հայկազուն կրօնաւորքն փախուցեալք ՚ի հալածելոյ Յունաց. զի ՚ի սահմանաց փոքուն Հայոց եւ մասին ինչ Մեծին Հայոց, որ ընդ տէր ութեամբ Յունաց էր յայնժամ, եկեալ ՚ի մեծ Հայս՝ զանազան վանորայս կառուցին աւուրս ա. Աբասայ թագաւորին Անւոյ։
       ԳՐԻԳՈՐ ՎԿԱՅԱՍԷՐ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Զսմանէ առաւել քան զնախադրելոցն ունիմք վկայութիւն, ոչ նիւթական վանորէից՝ այլ բնիկ կրօնաւորական կարգի նորոգող լեալ. զի գրէ Մատթէոս. «Սա պայծառացոյց զկարգ կրօնաւորու թեանն յազգս Հայոց… վասն զի փայլեաց սրբ ութեամբ եւ ամենայն պարկեշտութեամբ, եւ պարապեալ կար պահօք եւ աղօթիւք » ճժը. Դարձեալ. «Սա եղեւ սքանչելագործ ՚ի մէջ Հայաստանեայց եւ պայծառ առաքին ութեամբ կայր յամենայն ճգնողական վարս… եւ կայր ՚ի պաշտօնն Աստուծոյ անդադար սաղմոսերգութեամբ… Եղեւ օրինակ դասուց կրօնաւորաց ամենայն քաջակիրթ առաքինութեամբ ». մժգ։
      
       Իշխանաւորք ծաղկեցուցիչք միաբանական կենաց։
       ՎԱՀԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ
       ԴԱՐ Ե
       Որ կարգեցաւ մարզպան յելս հինգերորդ դարուն. զորմէ գրէ Ասողիկ. «Վահան… զմեծն կաթուղիկէ եկեղեցին որ ՚ի Հայս՝ վերստին մեծապէս նորոգեաց՝ զդասս կրօնաւորացն բազմացուցանելով, որ Սուրենայ անապատն ասի, վերակացու նորա կարգեալ զՂազար փարպեցին ճարտասան եւ պատմագիր». բ. 2։
       ԳԱԿԻԿ Ա . ԹԱԳԱՒՈՐ
       ԴԱՐ Ժ
       Սա՝ քանզի ՚ի խաղաղ ութեան պահեաց զաշխարհս պատճառ եղեւ այնու եւ ինչ ինչ կարգադր ութիւն առնել յեկեղեցականս. այսպէս ցուցանէ բան Լաստիվերացւոյն, որ ասէ. Գագիկ «Այր հզօր եւ յաղթող ՚ի պատերազմի. սա ՚ի խաղաղ ութեան կալաւ զաշխարհս Հայոց. ՚ի սորա ժամանակս պայծառացան կարգք եկեղեցւոյ, եւ լուսաւորեցան մանկունք ուխտի սրբութե ». բ 2։
       ԳԱԳԻԿ Ա . ԹԱԳԱՒՈՐ
       ԴԱՐ Ժ
       Սա՝ քանզի ՚ի խաղաղ ութեան պահեաց զաշխարհս պատճառ եղեւ այնու եւ ինչ ինչ կարգադր ութիւն առնել յեկեղեցականս. այսպէս ցուցանէ բան Լաստիվերացւոյն, որ ասէ. Գագիկ «այր հզօր եւ յաղթօղ ՚ի պատերազմի. սա ՚ի խաղաղ ութեան կալաւ զաշխարհս Հայոց. ՚ի սորա ժամանակս պայծառացան կարգք եկեղեցւոյ, եւ լուսաւորեցան մանկունք ուխտի սրբութե » բ. ։
       ԳՐԻԳՈՐ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ. ԵՒ ՇՈՒՇԱՆ ՏԻԿԻՆ ՆՈՐԱ
       Սոքա էին ծնողք Վահրամայ նահատակելոյն, զորմէ ստորեւ. առ որ խօսելով Գրիգոր մագիստրոս ՚ի ներբողեանն իւր, զոր գրեաց ՚ի թղթին որ առ Յոհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց, ասէ. «Մինչեւ ՚ի սոսա ոչ վանս այսպիսիս (շինեալ էին ) ՚ի մայրաքաղաքս, եւ ոչ ուսումնասիրութիւնս, եւ ոչ ազատութիւնս քահանայական, եւ ոչ շինութիւնս եկեղեցեաց. քանզի սոքա արծարծեցին զկարգ եւ զօրէնսդր ութիւն մեծին Սահակայ քոյին նախնոյն. եւ վասն նորագոյն շինեալ բազումս, եւ զաւերեալսն նորոգեալ, եւ այլս անթիւս»։
       ՎԱՀՐԱՄ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Որդի նախագրելոցդ. հօրեղբայր Գրիգորի մագիստրոսի, որ ՚ի նախայիշեալ ներբողեանն կոչէ զսա «Անապատասէր եւ կրօնաւորասէր, եւ ամենայն բոլոր բարեաց օթեւան. քանզի քո յօրինիչ ձեռն եւ կերտացօղ, եւ առատաձիր գանձուց բաշխումն՝ յոգնաբուն վկայից կազմեաց խորան, եւ աստուածային խորհրդոյն կանգնեալ սեղան, եւ միանձանց բնակութիւն, եւ կենդանի վկայից եւ խաչակրօն դասուց եւ անմարմնոյն համեմատեալ »։ Ի բանից աստի յայտ է՝ թէ սոքա պահլաւունիք եղեն սատարիչք եւ յառաջացուցիչք շին ութեան այնչափ վանորէից, զորս շինեցին եւ կարգաւորեցին յայնժամ ՚ի Յունաց փախուցեալ կրօնաւորքն։ Ի շինեալ մենաստանս Վահրամայ յելս անդ տասներորդ դարուն յանուանէ յիշատակեն Սամուէլ եւ Կիրակոս եւ զհռչակաւոր մենաստանն Մարմարաշէն, զորմէ տես ՚ի մեծ Հայս 430։
       ՍՄԲԱՏ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ
       «Շինեաց զհրեշտակաբնակն եւ զփափաքատենչ վանքն որ Բագնայր կոչի ժողովետղ արանց աստուածայնոց ». Խամուէլ ՚ի նծթ. (1010)։
       ՎԵՍՏ ՍԱՐԳԻՍ
       «Մեծապատիւ Վեստն Սարգիս զկնի բազում շինուածոց բերդից եւ եկեղեցեաց եւ զհրաշալի զվանս զխցկունս շինեաց պայծառ պսակաւ զարդարեալ զսուրբ քաւարանն, որ է սուրբ Սարգիս. նաեւ զծառաքար վանքն բերդ արարեալ պարսպեալ հաստահեղոյս բրգամբք ». Սամուէլնհգ. (1024)։
       ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ
       Զսմանէ Շնորհային ՚ի վէպսն իւր.
       «Եկեղեցիս վայելչացեալ,
       Եւ Հայաստան աշխարհ շինեալ.
       Ըզկրօնաստանըս յարդարեալ,
       Ըզվանականըս յանձանձեալ,
       Զարդիւնական անձն ընկալեալ,
       Զվարդապետաց հոյլ ժողովեալ»։
       ՄԵԾՆ ԼԵՒՈՆ
       Առաջին պսակաւոր կամ թագաւոր ՚ի Կիլիկիա. զորմէ գրէ Վահրամ յոտանաւորսն յկ։
       «Եւ զոր նախնեացըն պարգեւեալ,
       Վանորէիցն զոր շինեալ,
       Սա յայնոսիկ առաւելեալ,
       Եւ մեծապէս առատացեալ»։
       Որ եւ զմենաստանն Ակնէր՝ նորին Լեւոնի ասէ շինեալ, Յորոյ աւուրս գումարեալ ժողովն Սսոյ՝ ՚ի վեցերորդ եւ յութերորդ կանոնի սահմանեաց «կրօնաւորաց միս ոչ ուտել .. միաբան կալ ՚ի վանս, եւ առանձին իրս ոչ ստանայ ». որպէս ասէ Կիրակոս։
       Յիշատակին ՚ի գիրս եւ այլ կառուցողք մենաստանաց, զորոց ունիմք յիշեալ զկնի։ Իսկ Ասողիկ գ . 7. յիշատակէ եւ զայլ միայնաւորս երեւելիս. զոր օրինակ են Վարդուկ. Կարմիր հայր. զորովք զանց առնեմք, քանզի ոչ պատմի զնոցանէ աշակերտս ստացեալ։
       Դ . ՄԵՆԱՍՏԱՆՔ
       Միաբանական կեանք կրօնաւորաց թէ քանի առաւելութեամբ յաճախեալ էր յաշխարհիս մերում՝ յայտնի երեւի ՚ի բազմութենէ մենաստանաց, զորս աստանորյիշեսցուք, նախ ըստ դասուց զանազան ութեան պաշտամանց նոցա, եւ ապա ըստ կարգի ժամանակագրութեան։
       Մենաստանք ՚ի գիրս մեր մեր պէսպէս անուամբք կոչին, որպէս յայտ է, Մէնարանք. Վանք եւ յոլովակի Ուխտք բայց այլաբան ութեամբ որպէս զեկեղեցին՝ նոյնպէս եւ զմենաստանն կոչեցին ուրեք ուրեք Փարախ, Քաւարան, որպէս տեղի քաւելոյ եւ աաշխարելոյ։ Իսկ երեւլի մենաստանաց ետուն զպատուանունս Մայրաքաղաք. զոր օրինակ Մագիստրոս ՚ի թղթին զոր գրեաց առ սանահնեցիս, ասէ վասն մենաստանին Սանահնի. «Իսկ զինչ արուեստ եւ կարգաւոր ութիւն Մայրաքաղաքիդ »։ Ի թղթին որ առ Սոսթենէս. «Ուխտիդ սուրբ եւ Մայրաքաղաքիդ Մարմաշինոյ »։ Դարձեալ անդ. «Գրեա զայս ընդ ամենայն Մայրաքաղաքս սրբոց ». այսինքն է՝ ընդ ամենայն մենաստանս կրօնաւորաց։ Եւ ՚ի թուղթն առ կրօնաւորս Խնատի վանից. «Զի մի՛ երբէք յայլում ժամանակի դղրդեսցին, եւ լիցի աւերումն այսպիսի Մայրաքաղաքաց ». որ է մենաստանաց։ Ըստ այսմ է իմանալ եւ զբան Խորենացւոյն գ. 49 ուր ասէ. «Ըստ նման ութեան Մայրաքաղաքացն սպուդէից »։ Սոյնպէս կոչի եւ Հաղբատ եւ Գլակ եւ այլ մենաստանք ինչ՝ զորս յիշեալ է մեր ՚ի մեծ Հայս։ Իսկ թէ ընդէր այսպէս կոչեցան՝ տես ՚ի Հասարակախօս ութեան աշխարհագրութեան ՚ի թղթահամարն 392։
       Սկզբնաւոր ութիւն շին ութեան մենաստանաց սկիզբն առնու ՚ի Բարթողոմեայ առաքելոյն, այլ յաւէտ ՚ի ժամանակաց անտի սրբոյն Գրիգորի. որք քանզի ըստ բաւականին բազմացեալ էին յաւուրս իւր, վասն նոցին կրօնաւորաց յօրինեաց զայն սահմանադր ութիւն եւ կանոն, որ գտանի տպագրել ՚ի Յաճախապատում գիրս իւր։ Այլ քանզի եւ յետ այնորիկ մուծան ինչ ինչ փոփոխութիք, մեծն Ներսէս առաջին եղեւ ՚ի բարեկարգել. զի գրէ Մեսրոպ ժբ. «Յառաջ քան զձեռնադրութին Ներսիսի վանականք եւ եպիսկոպոսք եւ մանձնականք ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գեօղս բնակէին. զորս ոչ հաւանեալ մեծին Ներսէսի. կայր հրաման շինել եպիսկոպոսանոցս եւ եղբայրանոցս (մենաստանս ) մեծամեծս եւ փոքունս, երկու հազար եւ քառասուն… եւ բաշխեաց յեղբայրանոցս գիւղս եւ դաստակերտս ՚ի մխիթարութիւն նոցա »։ Յաւուրս Բագրատունեաց թէպէտ անդադար էին արշաւանք արաբացւոց, այլ ՚ի վերայ այսր ամենայնի բազմ ութիւն մենաստանաց կամ նորոգ կառուցան եւ կամ նորոգեցան, մանաւանդ ՚ի տասներորդ դարուն։ Առաջին պատճառ յայնմ դարու բազմանալոյ մենաստանաց՝ եղեւ հալածումն Ռոմանոսի կայսեր, զորմէ գրէ Կիրակոս. «Զկնի նորա (Ալեքսի կայսեր նստաւ ) Ռոմանոս. սա հալածեաց զամենայն կրօնաւորս եւ զքահանայս Հայոց, որք էին յաշխարհս Հոռոմոց… եւ եկեալ յաշխարհս Հայոց յաւուրս Աբասայ որդւոյ Սմպատայ՝ հաստատեցին վանորայս զԿամրջաձոր եւ զԿապուտաքար ՚ի գաւառին Արշարունեաց հռչականուն, եւ զՀոռոմոսին կոչեցեալ վանք, եւ զԴպրէվանք ՚ի Շիրակ գաւառին »։ Երկրորդ պատճառն էր՝ ընդ ժամանակս ինչ խաղաղանալն աշխարհիս Հայոց յաւուրս նորին Աբասայ թագաւորին Անւոյ։ Թէ որչափ բազմացեալ էին յաւուրս Բագրատունեաց մենաստանք եւ կրօնաւորք՝ Լաստիվերտցին ՚ի գլուխ ժ. յողբալ իւրում զկործանումն Բագրատունեաց՝ յիշէ ասելով. «Նաեւ անապատագոյն վայրքն լցեալ եւ խճողեալ էին կրօնաւորական դասուք. մինչ զի զգեօղս եւ զագարակս առ բարի նախանձ քահեալ առնէին բնակ ութիւն կրօնաւորաց »։ Իսկ ՚ի պատմ ութեան Օրպէլեանին գլուխ թ. թիւ այնց մենաստանաց միայն զորս Տարսայիճ օրպէլեան ետ ազատ առնել ՚ի հարկաց Թաթարաց յելս երեքտասաներորդ դարուն, եղեն առաւել քան զ 150. որք եւ չէին համօրէն աշխարհիս Հայոց, այլ որպէս յայտ է՝ միայն սահմանացն՝ յորոց վերայ Տարսայիճ կարգեցաւ աթապէկ կամ հայրիշխան ՚ի Դեմետրեայ Վրաց արքայէ։ Արդ ՚ի մենաստանաց յիշատակելոց ՚ի գիրս՝ նշանագրեսցուք յառաջիկայս զերեւելիսն ըստ իւրաքանչիւր պաշտամանց իւրեանց՝ յորս առաւել պայծառացան։
      
       Մենաստանք առաւելեալք ՚ի խստակրօնութեան եւ ՚ի ճգնութեան։
       ՄԱՔԵՆԻՍ կամ ՄԱՔԵՆՈՑ
       Զխստակրօն վարս կրօնաւորացն մենաստանիս յայտ առնէ Օրպէլեանն, որ ասէ վասն Ստեփաննոսի քսաներորդ երկրորդ եպիսկոպոսին Սիւնեաց. «Գնայր ՚ի համբաւատենչ եւ մեծասքանչ հանդիսարանն… .. կրօնաստանն սուրբ եւ աստուածաբնակ առաքինարանն Մաքենոցայց, առ աստուածզգեաց եւ սրոբէատիպ հարանց հայրն Սողոմ, որ էր Էգոմոնոս մեծի ուխտին, որ պայծառանայր յայնմ ժամանակի մեծամեծ ճգամբ եւ անտանելի խստամբեր վարուք… տուեալ զանձն ՚ի մեծամեծ տքնութիւնս եւ յանըմբերելի վարս մշտաջան առաքինութեց ». գլուխ 31։ Տես եւ զայլ գիտելիս վասն այսր մենաստանի ՚ի մեծ Հայս ՚ի թղթահամարն 270։
       ԽԼԱՁՈՐԻ ՎԱՆՔ
       Փայլեցաւ մենաստանս այս յաւուրս Աբասայ թագաւորին. զորմէ Ասողիկ. «Ի գաւառին Դերջանայ Խլաձորին անուանեալ վանք, որ ըստ վկայարանի նորին Սուրբ Գրիգոր կոչի, ՚ի ձեռն հօր Սիոնի հիմնացեալ, ժիր ճըգնողական ծառայ Քրիստոսի… փոխանակ իւր թողեալ վերակացու ուխտին զՊետրոս ծերունին. որ ՚ի տուու թեան եւ ՚ի գիշերի աշխատէր ՚ի մշակ ութիւն տեառն, գործել ձեռօք եւ սաղմոսել բերանով… տայ զառաջնորդուին հօր Բարսղի, որ ընդ ամենայնի ամենայի եղեւ… մեռեալ ՚ի կենդանութեան, եւ ՚ի մահու զկեանս քարոզեալ, օրինակ բարեաց եղեալ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց. առ որ ժողովեալ բազմ ութիւն արանց արդարոց ճգնազգետս խոնարհազարդ վայելչ ութեամբ զարդարեալք, ՚ի ճաշակս անճաշակ միանգամ միայն յաւուրն ճաշակեալք , եւ զովացեալ ջրով ՚ի շաբաթու եւ ՚ի կիրակէի արմամբ յաւուրս սուրբ քառասնորդացն ». գ. 7։ Այլ քան զսոսա առաւելեալ գտան ՚ի ճգնողական կեանս յաւուրս արքային Աշոտոյ ողորմածի կրկին մենաստանքն Հաղբատ եւ Սանահին ՚ի 500 կրօնաւորաց բնակեալ յայնժամ, զորոց տես ՚ի մեծ Հայս 344. եւ զճգն ութիւն նոցա զոր ճոխագոյն ստորագրէ Գրիգոր մագիստրոս, տես դարձեալ անդ 348։
      
       Մենաստանք առաւելեալք յաղօթասիրութեան։
       Ի գիրս մեր յիշատակին ոչ սակաւ մենաստանք Մըշտապաշտօն անուանեալք, զոր օրինակ ՚ի Սիւնիս՝ առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան, որք են Թանահատի վանք. Վաղադնին վանք. Երիցավանք. Շատանեաց վանք։ Եւ ՚ի գլուխ կբ. Խոտակերից վանք, որ եւ Քարակոփ։ Զսոսա զամենեսին համարիմ կարգի Անհանգստից վանաց. որք փոփոխ կարգադրութեամբ՝ մի դասն զկնի միւսոյ դասուն փոխանակելով միշտ կատարէին զպաշտօն Աստուծոյ. նմին իրի եւ կոչեցան Մշտապաշտօնք. զի զայլ խտիր չգտանեմ ընդ սոսա եւ ընդ միւս վանորայս, որք թէպէտ յաղօթս պարապէին եւ զսովորական պաշտօնսնս կատարէին, այլ ոչ կոչեցան Մշտապաշտօնք։ Այս կարգ սկիզբն էառ ՚ի Հայս ՚ի Սրբոյն Սահակայ. զի զայս ցուցանէ բան Խորենացւոյն գ. 49 յասելն վասն նորին. «Սա ամենայն առաքինուեց հարցն նմանեալ՝ աղօթիցն մասամբ առաւելեաց. քանզի ստացաւ աշակերտս վաթսուն ըստ նման ութեան մայրաքաղաքացն սպուդէից. արք կրօնաւորք… որովք մշտնջենաւոր պաշտամամբ կատարէր զկանոնն ». զոր բացայայտ եւս ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Մշտնջենամռունչ աղօթիւք հանդերձ իւրովք աշակերտօքն կատարեալ զպաշտօն բարեկարգութեանն »։ Եթէ սուրբն Սահակ սովորական պաշտամամբ ժամակարգ ութեան կատարէր զկանոնն, ոչ առաւելոյր արդարեւ քան զհարս իւր, զոր Խորենացին վկայէ վասն նորին. ո՛ւր թողցուք զի նմանեցուցանէ վանաց սպուչէից, որ յունարէն նշանակէ ժրաջան, անխոնջ. եւ սովին անուամբ ցուցանել կամի զԱնհանգստից վանս։ Սոյն այս անուն Սպուդէ յիշատակի եւ ՚ի դատաստանագիրս Մխիթարայ Գօշի. զոր Յոյնք այլով անուամբ կոչեն Ագի՛միդի , ըստ մեզ Ակիամիտ, որ է անքուն։
       Մենաստանք առաքելեալք ըստ մասին անընչութեան, հասարակաց ունելով զամենայն։
       ԿԱՄՐՋԱՁՈՐՈՅՆ ՎԱՆՔ
       Զայսմ մենաստանէս գրէ Ասողիկ. «Յայսմ ժամանակի (՚ի ժամանակս Անանիայ կաթողիկոսին եւ Աբասայ թագաւորին Անւոյ ՚ի տասաներորդ դարուն ) ծաղկեալ պայծառանեայր կարգ կրօնաւորական հանդիսից աշխարհս Հայոց. եւ ՚ի յոլով տեղիս շինեցան եղբայրանոցք (մենաստանք ), միաբանակեացք, հաւասարականք սիրովն Քրիստոսի։ Նախ առաջին մեծահռչակ ուխտն Կամրջաձոր ՚ի գաւառին Արշարունեաց. որոյ առաջնորդ հայր Յովհաննէս. որ հալածեալ յարեւմտեայ աշխարհէն յեգերացւոց գաւառէն… կանոն կարգի ունելով զսահմանադր ութիւն սրբոյն Բարսղի հայրապետին մեծի ՚ի վերայ առաքելական հիմանն՝ թէ էր նոցա ամենայն ինչ հասարակաց. յոր ժողովեալ արք ճգնազգեացք թուով երեքհարիւր ». գ. 7։
       ԹԵՂԵՆԵԱՑ ՎԱՆՔ
       Յերկոտասաներորդ դարուն. զորմէ Կիրակոս. Երեւելի վարդապետն, ասէ, եւ «Տուրքիկն ՚ի Թեղենեաց, որ բարիոք կարգաւորեաց զվանքն, զամենայն ինչ հասարակաց լինել, եւ առանձին ոչինչ ստանալ»։
       ՀՆՁՈՒՑ ՎԱՆՔ
       Ի Կարին գաւառի ՚ի ձեռն հօրն Սարգսի ամենայն օրինօք լցեալ։
       ԿԱՊՈՒՏՔԱՐ. ՅԱրշարունեաց գաւառի։
       ԴՊՐԷՎԱՆՔ. Ի Շիրակ գաւառի։
       ՑԱԽԱՑ ՔԱՐ. Ի Վայոց ձոր ՚ի ձեռն հօր Ստեփաննոսի։
       Զայսոսիկ յիշատակեալ Ասողկայ ՚ի գ. 7. ՚ի նմին ժամանակի Աբասայ ՚ի տասաներորդ դարուն, ապա ասէ. «Սոքա ամենեքին եւ այլք յետ սոցա ՚ի սոցանէ ուսեալք, միաբանական ճգնութեամբ, անզբաղ յամենայն ինքնասիր ութեան հոգոց, ոչ ստանալ մարդոյ ինքեան եւ ոչ խերեւէշ մի, ոչ ճաշակեալ ուրուք քան զհասարակաց սեղանն, ոչ ՚ի մրգոց եւ ոչ ՚ի դալար խոտոց. այլ զհրամայեալսն ՚ի պատուիրանին տեառն գործել, եւ զդաւթեան նուագսն հնչեցուցանել ՚ի գիշերի եւ ՚ի տունջեան հանապազորդեան փառաբանութեամբ»։
      
       Մենաստան փայլեալ ՚ի բարեզարդ կարգադրութեան։
       ՄՈՎՍԻՍՆՈՑԻ ՎԱՆՔ
       Զորմէ գրէ Ասողիկ. «Ի սոյն ժամանակս (յաւուրս Աբասայ թագաւորին ՚ի տասաներորդ դարուն ) եւ ՚ի Լիկանտոն աշխարհին, ՚ի Նահրնեար տեղիսն, ՚ի Կարբերդի գաւառի, ՚ի ձեռն հօրն Մովսիսի շինեցաւ վանքն՝ որ անուամբ նորա կոչի. բարեզարդ կարգադրութեամ, բազմ ութեամբ եղբարց, բազմապայծառ բանական իմաստնովք։ Եւ էր Մովսէս այրն Աստուծոյ ՚ի Տարօն գաւառէ ազգաւ. որ ամենայն արեւմտեայ աշխարհին պատճառ բարեաց եղեւ ՚ի բազմացուցանել զդասս կրօնաւորաց. եւ իբրեւ աւանդապահ կրօնիցս մեր եղեալ ». գ. 7։
      
       Մենաստանք անուանիք ըստ մասին օտարասիրութեան եւ ողորմածութեան։
       ԱԿՈՌՈՅ ՎԱՆՔ
       Շինեալ յԱնաստաս կաթողիկոսէ յեօթներորդ դարուն. զորմէ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Կացորդ զնա յարդարեալ քահանայական ուխտի միակրօնից եւ այլոց եւս գղերց եկեղեցւոյ ՚ի պաշտօն աստուածային խորանին եւ ՚ի տածող ութիւն հանգստեան հիւրոց եւ անանկաց եւ աղքատաց»։
       ՀՈՌՈՄՈՍԻՆ ՎԱՆՔ
       «Իսկ ՚ի գաւառին Շիրակայ Հոռոմոսին կոչեցեալ վանք, շինեցաւ ՚ի ձեռն Յովհաննիսի (՚ի տասներորդ դարուն ), որ էր զարդարեալ յամենայն առաքինութիւնս, եւս առաւել յողորմած ութեան զարդս. վասն զի ողորմածութեամբ եւ առաքին ութեամբ բաշխէր մինչեւ ՚ի զգեստուցն իւրոց մերկանայր զամենայն ՚ի բաց յորժամ աղքատաց հանդիպէր. եւ անցաւորաց եւ ճանապարհորդաց հանգըստարան պատրաստէր զտեղին, մինչ հանգչել իբր յիւրեանց տան ամենայն օտարաց, որ մինչեւ ցայսօր երեւի նոյն նշան ողորմածութեան ՚ի տանն յայնմ ». Ասողիկ գ. 7.
      
       Մենաստանք անուանի գտեալ յընթերցասիրութեան։
       ՍԵՒԱՆԱՅ ՎԱՆՔ
       Շինեալ ՚ի Մաշտոց կաթողիկոսէ, որոյ անուն եկեղեցւոյն Առաքեալք կոչեցեալ, զորմէ գրէ Ասողիկ. Ինմա «ժողովեցան եղբարց բազմութիւն կանոնադր ութեան սահմանաւ սրբոյն Բարսղի. միակրօնք ՚ի տան Աստուծոյ եղեալ, ստանալով զբազմ ութիւն գրոց սրբոց, զի լուսաւոր եղիցին աչք ոգւոց ՚ի տեսութիւն ճանապարհին տեառն ըստ անստերիւր ուղեւորութեց ». գ. 3.
      
       Մենաստանք անուանիք յերաժշտութեան եւ ՚ի գրաւորութեան։
       ՆԱՐԵԿԱՅ ՎԱՆՔ
       «Յայսմ ժամանակիս (՚ի տասներորդ դարուն ) շինեցաւ Նարեկ յԸռուշտունեաց գաւառին նոյն կարգադր ութեամբ (որպէս զՀոռոմոսին վանս ) բազմազարդ պաշտօնապայծառ երգեցողօք եւ գրական դիտողօք ». Ասողիկ գ. 7։
       ՀԱՒՈՒՑ ԹԱՌ
       Մենաստան յերկոտասաներորդ դարուն. զորմէ գրէ Կիրակոս. Երեւելի վարդապետն «Եղիա ՚ի Հաւուց թառէ , այն որ գեղեցիկ կարգաւորեաց զկարգ վանացն իւրոց. որպէս թէ ամենեցունց ընդ մի բերան հանգչել, եթէ ցած եւ կամ բարձր. եւ ոչ հարստահարել զընկերն»։
      
       Մենաստանք եդեալք ըստ կարգի ժամանակագրութեան։
       Թէպէտ բազում մենաստանք կամ վանորայք յիշատակին ՚ի գիրս մեր, այլ մեր կամք են աստանոր ոչ զամենեսին՝ այլ զոմանս ՚ի նոցանէ ըստ կարգի ժամանակագր ութեան յառաջ բերելով յայտ առնել ընթերցողին, թէ սէր միաբանական կենաց զիարդ կանխագոյն սկիզբն էառ յաշխարհիս միանգամայն ընդ քրիստոնէութեն. եւ ոչ երբէք բարձաւ յաշխարհէս. այլ դարուց ՚ի դարս նոյն սէր հանապազորդեաց նաեւ յայն դարս՝ արշաւանք զարհուրելիք, քանդումն եւ կործանումն ամենայնի յաշխարհ մեր յաճախէին ՚ի զանազան գրոհաց բարբարոսաց։
       ԴԱՐ Ա
       Հոգեաց վանք, կամ Հնձանիս։ Մենաստան կուսանաց, հիմնեալ ՚ի Բարթողոմեայ առաքելոյ յԱնձաւացեաց գաւառ Վասպուրականի։
       ԴԱՐ Բ
       Թանահատք։ Սորա եկեղեցին շինեալ եղեւ յերկրորդ դարուն, որպէս յիշատակեցաք յառաջն։
       ԴԱՐ Դ
       Գլակայ վանք։ Հաստատեալ ՚ի Լուսաւորչէն յանուն սրբոյ Կարապետին 44 կրօնաւորօք, որք զկնի բազմացան մինչեւ ց 398. սուրբն Գրիգոր սահմանեաց վասն վանացս դաստակերտս 12. Վարդ պատրիկ զերկուս գեօղս յաւել ՚ի Վասպուրականէ. Գայլն Վահան 18 գեօղս ետ։
       Կճաւ։ Զորմէ Խորենացի ՚ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց. «Որ եւ զտեղին յետոյ հաստատէ վանս սուրբն Գրիգոր»։
       Ձորոյ վանք, կամ Սալնապատ։ Ի Տոսպ գաւառ Վասպուրականին, շինեալ ըստ Մատթէոսի՝ ՚ի մեծէն Ներսիսէ. բայց եկեղեցին ՚ի սրբոյն Գրիգորէ։
       ԴԱՐ Ե
       Աշտից վանք։ Ղազար 64. ցուցանէ թէ Մամիկոնեանքյետ թաղելոյ անդ զսուրբն Սահակ, հիմնեցուցին «վանսբազմութեան պաշտօնէից կարգեալ դարման անպակաս պտղոց ՚ի հանգիստ առաւելեալ եղբայրութեն»։
       Ստաթեւ. Ստեփաննոս օրպէլեան ասէ զսմանէ «Եւ էր ՚ի տեղին… եկեղեցին .. յոյժ ՚ի հին ժամանակաց յաւուրց անտի սրբոյն Ներսիսի եւ Սահակայ, եւ սակաւ կրօնաւորք մշտաջան ճգն ութեամբ բնակէին ՚ի նմա ». լթ։ Զկնի եղեւ աթոռ մետրապօլտի Սիւնեաց։
       Սուրենայ նապատ։ Զորմէ գրեցաք ՚ի վերոյ ՚ի յիշելն զՎահան Մամիկոնեան մարզպան։
       ԴԱՐ Զ
       Քառասուն մարտիրոսք։ Մերձ ՚ի Թէոդոսիուպօլիս որ ՚ի Կարին գաւառի, նորոգեալ ՚ի Յուստինիանոս կայսերէ. զորմէ Պրոկոպիոս. շին գ. 4։
       ԴԱՐ Է
       Վարագ։ Որոյ եկեղեցին շինեալ կայր ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն. իսկ յեօթներորդ դարու ՚ի յայտնիլ սրբոյ խաչին աղօթիւք Թոդիւ ճգնաւորին շինեցին վանս։
       Դպրեվանք։ Բարսեղ Ճոն յեօթներորդ դարուն առաջնորդ էր մենաստանիս, որպէս ասէ Վարդան, յորմէ մարթ է կարծել թէ շինութիւն նորին յառաջ էր քան զդարն եօթներորդ . իսկ ՚ի տասներորդ դարուն հալածեալ կրօնաւորքն նորոգեցին։
       Եղիվարդ։ Գրիգոր իշխանն Մամիկոնեան շինեաց, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «նուիրանոց ուխտի կրօնաւորական դասուց, յորում եւ եկեղեցի պայծառապաճոյճ ՚ի նմա յարդարեալ ըստ արեւելի » կուսէ դաստակերտին մեծի Եղիվարդայ. տուն բնակ ութեան կուսակրօնից զնա հաստատէ»։
       ԴԱՐ Ը
       Մաքենիս։ Ի Գեղարքունի գաւառին Սիւնեաց, ծաղկեալ յութերորդ դարու. յորմէ յայտ է թէ շին ութիւն նորա յառաջ է քան զայս դար։
       ԴԱՐ Թ
       Շողագայ։ Շինեալ ՚ի Մարիամայ տիկնոջէն Սիւնեաց ՚ի Գեղարքունիս։
       Վանեվան։ Շինեալ ՚ի Գեղարքունիս ՚ի Մարիամայ որ էր քոյր Շապհոյ Բագրատունւոյ։
       Սեւան։ Մի ՚ի հռչակաւոր մենաստանաց ՚ի Գեղարքունիս ՚ի Սեւան կղզւոջ։
       ԴԱՐ Ժ
       Հաղբատ։ Սանահին։ Կրկին մենաստանք հռչակաւորք ՚ի նախնեաց շինեալք. այլ ՚ի մէջն անդ տասներորդ դարուն նորոգ հիմնարկ ութեամբ ընդարձակեալք։
       Նարեկ։ Շինեալ ՚ի սմին դարու ՚ի կրօնաւորացն հալածելոյ. բազում բանասէր գրաւորք փայլեալ. յորոց մեզ յայտնի է միայն սուրբն Գրիգոր եւ Անանիա։
       ԴԱՐ ԺԲ
       Գետիկ։ Հռչակաւոր վասն Մխիթարայ Գօշի, որ նորոգ կառոյց։
       ԴԱՐ ԺԲ . ԺԳ
       Սեաւ լեառն։ Թէպէտ արտաքոյ է բնիկ աշխարհիս մերոյ, բայց լի վանորէիւք եւ բազմ ութեամբ կրօնաւորաց յազգէս մերմէ։
       ԴԱՐ ԺԳ
       Խորանաշատ։ Երեւելի ՚ի վանորայս Արցախ նահանգին, երեւելի եւ վասն շինողին, որ էր Վանական վարդապետ։
       Գանձասար։ Յիշեալ ՚ի Կիրակոսէ ՚ի սկիզբն երեքտասաներորդ դարուն ՚ի կողմանս Գանձակայ, որ ոչ յիշատակի առ նախնիս։
       Սիոն։ Մենարան ՚ի Սիւնիս, որ անուանի էր յաւուրս Ստեփաննոսի օրպէլեան, «Որ պայծառանայր ճգնաւորամբք յայնմ ժամանակի քան զՍինայն եւ զՍկիւթայն յԵգիպտոս ». ասէ նա ինքն ՚ի գլուխն լա. ուր թաղեցաւ Ստեփանոոս Սիւնեաց եպիսկոպոս։
       Յաւուրս ժողովոյն, զոր արար ա. Կոստանդին կաթողիկոս, որ նստաւ ՚ի 1220-1268. յիշատակին առ Կիրակոսի գլխաւոր վանորայքս այսոքիկ. «Սանահին. Գետիկ. Հաղարծին. Կեչառու. Հաւուց թառ. Այրի վանք. եւ շուրջ զնոքօք »։ Ստեփաննոս օրպէլեան բազում վանորայս դէ ՚ի Սիւնիս յաւուրս իւր, յորոց բազումք, ասէ, «ամայի եւ թափուր էին ՚ի շինուեց, եւ սակաւքն ՚ի լուսաւորութեան այժմ, որք թուով երեսուն. բայց այլ եւս բազումք կային՝ զորս ոչ թուեցաք »։ Նա ինքն ՚ի գլ. կա. յիշխ անութեան Բաղաց դնէ վանորայս 28։ Ի Վասպուրական ՚ի մետասաներորդ դարուն դնեն մենաստանս 900. յորոց 115 էին մենաստանք մեծամեծք։
      
       Ե . Կուսաստանք։
       Յիշատակութիւն կուսաստանաց նախնագոյն գտանի քան զյիշատակ ութիւն սկզբնաւոր ութեան միանձանց ՚ի Հայս. զի ըստ գրելոյ Խորենացւոյն ՚ի պատմ ութեան Հոգւոց վանից, Բարթողոմէոս առաքեալ հիմնեաց զառաջին կուսաստան ՚ի Հայս յԱնձեւացեաց գաւառի. ուր ՚ի հիմնելն զեկեղեցի վասն պատկերի սրբոյ կուսին՝ յանձնէ, ասէ, զայն ՚ի ձեռս սուրբ կանանց, որով կամի նշանագրել զկուսանս։ Եւ զայլ կանայս եւս ընդ ձեռամբ նոցա կացուցեալ՝ շինէ վասն նոցա խրճիթս վանաց. եւ տեսուչս հրամայէ լինել հաւատացելոց, կացուցեալ անդ եւ քահանայս յիւրոց աշակերտաց. զորոյ զբանս կարես տեսանել մի ըստ միոջէ ՚ի մեծ Հայս 198. յորոց բանց առեալ եւ Ստեփաննոսի յոտանաւորսն իւր վասն պատմ ութեան Հոգւոց վանից՝ այսպէս գրէ վասն Բարթողոմեայ.
       «Զտեղին Հոգոց վանք անուանէ,
       Եւ ՚ի քըւեր կանայս յանձնէ,
       Խրճիթ փոքրիկ նոցա շինէ,
       Եւ ՚ի դերբուկըս բաժանէ։
       Կացուցանէ զքոյր Յուսհատայ
       Մայրպետ կրօնից գըլուխ նոցա,
       Զքոյր Որմզդայ եւ Մաքովտրայ,
       Եւ զայլ կանայսըն յետ նոցա»։
       Յաւուրս սրբոյն Գրիգորի լուսաւորչին կուսաստան հաստատեալ գտանեմք յիշատակութիւն ՚ի գիրսն վասն քաղաքին Երուսաղէմի, ուր գրեալ կայ՝ թէ նախարարք Ամատունաց կառուցին վանս յԵրուսաղէմ. «ուր Հաւատաւորքն բնակէին ՚ի կողմն Սիոնի »։ Այլ բազմացուցանել զկուսաստանս ընդ համօրէն Հայաստան՝ վասն մեծին Ներսիսի գտանեմք յիշատակեալ առ Բուզանդայ ե. 31. ՚ի չորրորդ դարուն, ՚ի պատմելն զաւերումն գործոց մեծին Ներսիսի՝ զոր աւերեաց Պապ թագաւոր յետ մահուան նորա. Սկսաւ. ասէ. «աւերել զկուսաստանսն ՚ի գաւառս գաւառս եւ յաւանս յաւանս պարսպեալս եւ ամրացեալս՝ որ նորին Ներսիսի էր շինեալ վասն ամրապահս առանգոցն զգուշութեան։ Քանզի յիւրում կենդան ութեան երանելոյն Ներսիսի էր շինեալ. շինեաց զայս Կուսաստանս յամենայն գաւառս, զի որ միանգամ կուսանք եւ հաւատացեալք իցեն՝ անդր ժողովեսցին ՚ի պահս եւ յաղօթս եւ (կարգեաց ) կերակրել յաշխարհէ եւ յիւրաքանչիւր ընտանեաց։ Զայն (ամենայն ) աւերել հրամայէր Պապ թագաւորն. եւ զկուսանսն հաւատացեալսն տայր հրաման ՚ի խառնակ ութիւն պղծութե»։
       Ի գործս սրբոյ հայրապետիս այն է զարմանալի՝ զի զոր ինչ շինէր գործ կենցաղօգուտ կամ հոգեկան՝ ոչ էր ՚ի միում քաղաքի կամ ՚ի միում գաւառի շինեալ, այլ առհասարակ ընդ ամենայն գաւառս Հայաստանեայց, ընդ որս եւ զայսոսիկ կուսաստանս շինեաց, որպէս ասէ յամենայն գաւառս։ Աւերեալ ասէ Բուզանդ զայսոսիկ կուսաստանս ՚ի հրամայելոյ Պապայ, բայց յաւուրս Եղիշէի դարձեալ գտանեմք յիշատակ ութիւն զկուսանաց. յորմէ իմաստասիրեմք նաեւ զկնի Պապայ հանապազորդեալ այս ընտիր վիճակ կենաց, յաճախեալն յամենայն ազգս քրիստոնէից. զի ՚ի թղթ. 88. յորում յառաջ բերէ զպատուէրս մոգուց պարսկական դենին, խառն յառաջ բերէ արանց եւ կանանց միանգամայն պատուիրելով. «Արք եւ կանայք որ բնակեալ են յիւրաքանչիւր մենանոցս փոխեսցեն զհանդերձս իւրեանց ըստ աշխարհական կարգաց »։ Ուր ցուցանէ թէ էին եւ յայնժամ ՚ի մէջն անդ հինգերորդ դարուն մենանոցք կամ մենարանք եւ վանք վասն կանանց։ Իսկ ՚ի թղթ. 110. առաւել որոշակի յիշատակէ նաեւ զզգեստս նոցա սեփականեալս կուսանաց կամ հաւատաւոր կանանց, որ նմանէր աշխարհական կանանց. «Յանդգնեցան ասէ եւ եւս կանայք փշտիպանացն… պատառել զհանդերձս հաւատաւոր կանանցն»։
       Յելս իններորդ դարուն յիշատակին եւ առ Յոհաննու կաթողիկոսի կանայք կրօնաւորեալք, յասելն թէ յամուրն Կարուց «դադարեալ կային խարազնազգեաց կրօնաւորեալք՝ տիկինն Հայոց կին Սմբատայ (արքայի ) եւ նու նորին իսկ, որ էր դուստր արքային եգերացւոց, եւ այլ եւս կանայք ազատագունդ արանց »։ Որով բանիւ յայտնի ցուցանէ՝ թէ նաեւ վասն կանանց գոյր յայնժամ կրօնաւորական վիճակ կենաց, նաեւ որոշեալ տեղի ՚ի հարկէ, ուր մեկնեալ դադարեցան յայնժամ այստիկնայք, զնոցին կրօնաւորական կարգ յանձին կալեալք։
       Ի տասներորդ դարուն երեւելի գտաւ ՚ի կրօնաւորեալ կանայս Շուշան կին Գրիգորի պահլաւունւոյ, որք եղեն ծնօղք մեծանուն Վահրամայ նահատակելոյ. զորս ՚ի ներբողելն Գրիգորի մագիստրոսի՝ որ էր հօրեղբայր իւր, ներբողէ եւ զծնօղս նորա ասելով. Հայր քո «պահովք եւ աղօթիւք վերագոյն քան զանապատականսն երեւեալ, եւ քաջ ութեամբ սքանչելի եւ հեզ ութեամբ զարմանալի եւ գեղով չքնաղ, քառասնից եղեալ ամաց ուղղափառ խոստովանութեամբ փոխեալ առ Աստուած։ Թողեալ զմայրն քո (զՇուշան ) ամաց երեսնից, որ ՚ի նմին իսկ կրօնից արժանացեալ խարազնազգեստ եւ անսուաղ ճգնութեամբ, բազմամեայ խաչակց ութեամբ կեցեալ եւ ժուժկալեալ ննջեաց։ Զորոց ո՞ ոք կարասցէ զբոլորն ասել առաքինութեանցն ծայրուի»։
       Յելս անդ տասներորդ դարուն յանուանէ յիշատակի Թրին վանք. որ ՚ի բանից Ասողկայ երեւի լինել վանք կանանց. զի ասէ թէ մայր Աբասայ թագաւորին Կարուց «զվարս կրօնաւոր ութեան յանձն առեալ՝ երթեալ բնակէ ՚ի տեղին, որ Թրին վանք անուանի ». գ. 17։
       Յերկոտասաներորդ դարու յիշատակի եւ Քոբայր վանք առ Վարդանայ. «Էին, ասէ, եւ կանայք թագաւորազունք կրօնաւորեալք կուս ութեամբ ՚ի Քոբայրն, Խորասու եւ Մարիամ. առ որս գրէր սուրբ վարդապետն Սարկաւագ զգուշակն խրատս »։ Քոբայր վանք կրօնաւորաց ՚ի Տաշիր գաւառ Գուգարաց յիշատակի առ Կիրակոսի. իսկ այս վանք յիշատակեալ ՚ի Վարդանայ՝ էր ՚ի հարկէ այլ վանք կրօնաւորեալ կանանց։ Գտանեմք նաեւ ՚ի կուսանաց հիմնադիր եղեալ կուսաստանի. այն է Շահանդուխտ դուստր Վարազտրդատայ Աղուանից գահերէց իշխանի. որ յայտ է թէ էր ՚ի հայկազնեայց, անհամեմատ ՚ի գեղեցկութեան, զոր յորժամ տանէին ՚ի հարսնութիւն ՚ի տուն թորգոմեան, ՚ի հասանելն ՚ի սահմանն Բաղաց որ ՚ի Սիւնիս, իսմայէլացի զօրք որ անդ ղօղեալ դարանեալ կային ՚ի յափշտակել զկոյսն անուանի, յանկարծ ՚ի վերայ յարձակեալ՝ սուր ՚ի վերայ եդեալ կոտորէին զհեծելագունդն որ ընդ նմա։ Յայնժամ Շահանդուխտ յօգն ութիւն կոչեալ զսուրբ Աստուածածինն եւ զսուրբն Հռիփսիմէ, մտրակեալ զերիվարն իւր ընկէց զինքն երիվարաւն հանդերձ յահագին բարձրութենէ քարակտուր լերին ՚ի վայր, որով աներեւոյթ զօրութեամբ էջ անվնաս մինչ ՚ի գետին։ Անդ ուխտ եդեալ՝ կուսութեամբ եկաց մինչ ՚ի վախճան իւր. եւ զինչս իւր բաշխեալ աղքատաց ՚ի ձեռն եպիսկոպոսին Սիւնեաց, «անդէն այլ եւս կուսանս ժողովեաց առ ինքն, եւ մեծամեծ ճգնութեամբ կեցեալ ամս երեսուն », որպէս գրէ Ստեփաննոս Օրպէլեան, որ ընդարձաւ պատմէ զայս ՚ի գլուխ լզ. հանեալ ՚ի հնացեալ նամակէ զոր ինքն Շահանդուխտ իւրով ձեռամբն էր գրեալ։ Աստի յայտ է թէ նաեւ այլք յառաջ քան զինքն այսպէս արարեալ էին՝ ժողովել զկուսանս եւ դաստիարակել ՚ի հոգեւոր կրթութիւնս, յորմէ եւ ինքն օրինակ առեալ հրամանաւ եպիսկոպոսին զնոյն արար յայնմ անապատի։