Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Հեղինակ
ԻՆՃԻՃԵԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ՎՐԴ.  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Աշխարհագրութիւն  
Դիտել
ԱՌԱՋԻՆ սկզբնաւորութիւն դպրութեան եւ արուեստի Հայաստան աշխարհիս սկսանի միանգամայն ընդ դպրութեան համօրէն աշխարհի։ Արդ քանզի բնակութիւն նախնի նահապետաց յետ ջրհեղեղին ՚ի Հայաստան եղեւ ըստ գրելոցս ՚ի գլուխն Բնակչաց, մի՛ օտարաձայնս ինչ ումեք թուիցիմք խօսեցեալ՝ եթէ ապացուցիւ յայտ առնիցեմք աստանօր զՀայաստան աշխարհ լինել խանձարուրք արուեստից եւ գիտութեանց՝ եթէ նահապետք այնոքիկ ուսուցեալ ինչ իցեն անդանօր. եւ մի՛ դարձեալ թուիցիմք այնպէս՝ թէ զայլոց զփառսն յափշտակիցեմք. զի խօսել զձրից՝ որ բաց ՚ի Հայաստանեայց ոչինչ իւիք այլում աշխարհի պատշաճի՝ համարիցի՞ յափշտակութիւն։ Այլ ո՞ւր էր, թէ եւ առ մեզ երեւեալ էր նորոյ ուրումն Դիռապօսքեայ, որ իւրով ճարտարխօսութեամբն ՚ի մեզ գրաւէր զմերս, որպէս նա ՚ի գիրսն իտալացւոց դպրութեան՝ Իտալիոյ գրաւեաց զօտարացուցեալսն յայլոց։ Եթէ ոչինչ յիշատակութիւն գտանէաք վասն առաջնոց նահապետաց ուսուցեալ ինչ , չէր արժան բան ՚ի մէջ առնուլ. այլ յետ գտանելոյ առ բազումս բազմապատիկ յիշատակութիւնս, զիա՞րդ զանց զնոքօք արարեալ՝ առանց ինչ պատճառի մերժեսցուք զգրեալսն, որպէս առնեն ոմանք. որոց թէ վասն աշխարհի իւրեանց լինէին բանք՝ արժան թուէր սրտի մտօք պաշտպանել։ Այլ քանզի այս ամենայն յիշատակ ութիւնք ցրուեալք են եւ անորոշ թողեալք, հարկ է ՚ի մի ժողովել, և ըստ կարի յորոշ գլխակարգութիւն խմբագրել։ Բայց յառաջ քան զայս հաստատել՝ են ինչ ինչ գիտելիք յաղագս դպրութեան ժամանակի որ նախ քան զջրհեղեղն, յորոց սակս պէտք են նախ տեղեակս կացուցանել զընթացօղս, ապա վասն եղելոցն յետ ջրհեղեղի բան ՚ի մէջ առնուլ։ Արդ կրկին կարծիք են վասն առաջնոց ժամանակացն դպրութեան ներհականք իրերաց. զի ոմանք յոյժ առաւել ութեամբ համարին ծաղկեալ, յորոց մի է եւ Պայլի, որ ունի գրեալ վասն այսր առանձին ճառ երկարաձիգ իւրով նրբաքննին ճարտարախօսութեամբն. իսկ այլք բազումք այնպէս խօսին՝ որպէս թէ ոչինչ դպր ութիւն գտանէր յազգս մարդկան յառաջ քան զջրհեղեղն։ Ի մէջ երկոցուն սոցա կարծիք նոցա առաւել ընդունելի գտանի մեզ, որք ասեն նախ՝ թէ որպէս զանազան արուեստք վաղ ընդ փոյթ հնարեցան ՚ի յերկարակեաց նահապետացն այնոցիկ զորս յիշէ Մովսէս ծննդ. դ. 21. 22. սոյնպէս եւ հնարեալ էր յայնժամ գիր. եւ յետ հնարելոյն՝ ՚ի գիր արձանացեալ նաեւ բազում ինչ մանաւանդ պատմական գրուածք։ Այս եւ ՚ի բնաւոր ութենէ մարդոյս յայտ է. զի թէ ընդաբոյս իմն է եւ այժմ յամենեսին՝ զայն զոր գիտեն եւ զոր կրեն եւ զոր տեսանեն՝ ընդ գրով արձանագրել ՚ի յիշատակ սերնդոց իւրեանց յետագայից, եւս առաւել վասն առաջին նահապետաց մարթ է իմաստասիրել ՚ի գիր դրոշմեալ նոցա զերեւելի անցս. զոր օրինակ զարարչագործութիւն եւ զանցս դրախտին, զոր լսէին յԱդամայ. զառաջին մահն որ եղեւ յաշխարհի ՚ի Հաբէլ յեղբօրէն իւրմէ Կայենէ. ապա զսպանումն նորին Կայենի ՚ի Ղամեքայ. զգիւտս արուեստից. զանուանս նահապետաց եւ այլն։ Զայս ամենայն անհնարին էր նոցա, որք գիր ունէին եւ լսէին, անգիր եւ անյիշատակ թողուլ, եւ միայն բերանով պատմել յետագայից իւրեանց, որպէս ոմանք պնդեն։ Թող զայն՝ զի եթէ մարդիկ զանց առնէին, Աստուած՝ որ վրէժխնդիր էր յայսպիսիմ՝ հրամայէր զբարերարութիւնս և զերախտիս իւր ՚ի գիր արձանացուցանել. որպէս ՚ի սկզբնաւորութեան նոր օրինացս արար ՚ի ձեռն չորից աւետարանչաց եւ յայտն ութեան Յոհաննու, որում գրել հրամայէր հրեշտակ Աստուծոյ. եւ որպէս յայտնի տեսանեմք ՚ի պատմ ութեան իսրայէլացւոց, որոց պատուիրէր չթողուլ անյիշատակ, ստէպ ընթեռնուլ նաեւ զանազան ծէսս տայր սահմանել առ ՚ի անանց պահել զյիշատակ իւրոց երախտեաց։ Ի դնելն այսպէս՝ դիւրին լինէր յայնժամ եւ Մովսէսի զպատմ ութիւն գրոց ծննդոցն ըստ իմիք եւ ՚ի գրուածոց եւ ՚ի յիշատակարանաց յայնցանէ հանել։
       Այլ բազմաց անմենեւին ՚ի բաց հեռացուցեալ զգրաւոր աւանդութիւնս որ յառաջ քան զջրհեղեղն՝ միայն անգիր աւանդութեամբ հասեալ կարծեն առ Մովսէս։ Բայց զառաջինն յայն սակս առաւել ընդունելի համարիմք, զի բաց ՚ի հաւանական պատճառաց ՚ի վերոյ յիշելոց՝ նաեւ զհետս ինչ այնորիկ գտանեմք յիշատակեալ եւ ՚ի սուրբ գիրս. զի Յուդա առաքեալ ՚ի 14. բերէ զբան մարգարէ ութեան Ենովքայ ասելով. «Մարգարէացաւ վասն նոցա եւ եօթներորդն յԱդամայ Ենովք»։ Այս եղանակ խօսից այսու օրինակաւ ՚ի մէջ բերեալ զբնիկ բնաբան մարգարէութեն՝ կարի իմն հաւանական ցուցանէ լինել գրաւոր, զոր ունէր ՚ի ձեռն առաքեալն, թէպէտ ոչ զայն զմերժեալն յամենեցունց՝ զոր յետագայք հնարեցին յանուն Ենովքայ. յորոյ հաստատութիւն բերցուք աստանոր զոր ինչ գրէ Վալդոն ՚ի սկզբնաճառն անդ սուրբ գրոց գլ. բ. թղթ. 8 «Ինձ անշուշտ երեւի լինել կիրառ ութիւն գրոց յառաջ քան զջրհեղեղն անդստին ՚ի սկզբանէ աշխարհիս. ըրով առաջին ծնօղն մարդկան հաւանական երեւի առաջին գտօղ լեալ նաեւ գրոց, յորմէ ուսաւ Սէթ զնոսին. ՚ի նմանէ աւանդեալ եղեն Նոյի եւ յետագայից նորուն միանգամայն ընդ առաջին լեզուի, եւ մնացին մինչեւ ցխառնակ ութիւն լեզուաց, յորժամ ընդ նոր լեզուաց նաեւ անցմամբ ժամանակաց նոր գիր հնարեցան. իսկ առաջին գիրն պահեցաւ առ նոսա որք զառաջին լեզուն պահեցին։ Քիրխէր ՚ի կոթողն պամփիւլեան, գիրք ա. գլ. 1. հաստատէ, թէ յայսմ միաբանին գրեթէ ամենայն յիշատակարանք լատինացւոց, Յունաց, եբրայեցւոց, քաղդէացւոց, արաբացւոց, սամարացւոց, եթովպացւոց եւ եգիպտացւոց . յորոց մատենից բազում վկայութիւնս յառաջ բերէ։ Սուիդաս զսկզբնաւոր ութիւն թէպէտ այլուր երեւի Ադամայ կամ Սեթայ ընծայել, բայց ՚ի բառն Ադամ, զնոյն ինքն ցուցանէ լինել գտիչ գրոց եւ արուեստից. Սորա են, ասէ, արուեստ եւ գիր։ Այն զի՝ Պիպլիանտէր կարի հաւանական համարի, եւ վայելուչ ազնու ութեան եւ արժանապատու ութեան առաջին մարդոյ՝ զխորհուրդս իւր եւ զյիշատակս անցից անցելոց գրով արձանագրել. զի զո՞ այլ ոք համարեսցուք Աստուած, կամ մարդ աստուածազան, որպէս ասէ Պղատոն, քան զայն՝ որ նախ եգիտ զգիր։ Պօնֆրէր ՚ի ժա. գլ. Ծննդոց հաւանական լինել համարի գիւտի գրոց նախ քան զջրհեղեղն, թէպէտ եւ չիք ինչ նորուն նշմարանք. զի կարի իմն պիտանի էր մարդկային կենաց եւ տուրեւառութեանց ընդ հեռաւորս , եւ առ յետագայս աւանդելոյ զյիշատակ անցից անցելոց, յորոց զրկեալ պակասեալ ասել զարս բնական եւ գերբնական գիտութեամբ պերճացեալս՝ չէ հաւանական։ Սողոմոն Կեսնէր ՚ի ծննդ. ե. զայս պատճառ յառաջ բերէ, որ ինձ երեւի զօրաւոր, թէ առանց նպաստից գրոց թուի թէ չէր մարթ լինել, ոչ զշարս ամաց գիտել ըստ կարգի յայնչափ դարս (որք անցին նախ քան զջրհեղեղն ), եւ ոչ զբանս Ենովքայ պահել։ Արդարեւ անմարթ թուի հաւատալ մարգարէու թեանն Ենովքայ՝ զորոյ զմասն ինչ ունիմք ՚ի թուղթն Յուդայի 14. ՚ի ժամանակաց անտի Ենովքայ առանց ինչ գրուածոյ միայն եւեթ աւանդ ութեամբ տեւեալ մնացեալ ընդ այնչափ հազարաւոր ամս»։
       Գտանեմք զհետս ինչ այսորիկ նաեւ առ արտաքին մատենագիրս. զի Յովսեպոս պատմէ երկուս սիւնս մնացեալ ՚ի նախնեաց եղելոց յառաջ քան զջրհեղեղն , յորս կային տառք. զորմէ գրէ նոյն ինքն Վալդոն անդանօր ասելով. «Եւ եթէ ստոյգ իցէ որ ինչ պատմի ՚ի Յովսեպոսէ ՚ի հնախօսութեան գիրք ա. գլ. 2. վասն երկուց սեանց՝ յորոց մին մնաց մինչեւ ՚ի ժամանակս իւր, թէ մարդիկ որ յառաջ քան զջրհեղեղն արձանագրեալ ունէին ՚ի նոսա զմակացութիւնս երկնային մարմնոց, եւ զընթացս եւ զկարգս աստեղաց, չիք ինչ տարակոյս սակս լինելոյ գիր յառաջ քան զջրհեղեղն»։
       Բայց ոչ միայն առ Յովսեպոսի, այլ նաեւ առ Եւսեբեայ ՚ի Քրոնիկոնին ա. 32. գտանեմք յիշատակ ութիւն ինչ լինելոյ գիր յառաջ քան զջրհեղեղն. զի ՚ի բանից բազմավէպն Աղեքսանդրի բերէ, թէ շինօղն նաւու վասն ջրհեղեղի՝ հրամայէր «զամենայն զառաջինս եւ զմիջինս եւ զվերջինս մատենից փորել, եւ դնել յԱրեգ քաղաքին սիպարացւոց»։ Ապա ՚ի 36. ասէ՝ թէ յետ ջրհեղեղին հրաման եկն «երթալ ՚ի սիպարացւոց քաղաքէն փորել հանել զմատեանսն՝ որ ծածկեալ կայցեն անդ, եւ տալ մարդկան. եւ եթէ տեղին յորում վայրի ելեալ կային, Հայոց աշխարհն է»։ Յետ ցուցանելոյ զհաւանական ութիւն լինելոյ գրոյն յառաջ քան զջրհեղեղն, եւս եւ դպրութեան՝ յաւէտ կամ նըվազ, անցցուք այժմ յառաջ բերել զպատճառս՝ յոյր սակս ՚ի Հայաստան ասեմք սկզբնաւորեալ զդպրութիւն յետ ջրհեղեղի։ Առաջին պատճառն է՝ զի վասն արանց ելելոց ՚ի տապանէ ՚ի Հայս՝ գտանեմք ՚ի հնագրութիւնս ինչ ինչ յիշատակութիւն, որք վկայեն ոմանց ՚ի նոցանէ ինչ ինչ ուսուցեալ, զորոց զվկայութիւնս եւ զանուանս մի առ մի ունիմք բերել ստորեւ. ուր ունիս տեսանել ոչ միայն զանուանս նոյն ուսուցիչ նահապետաց, այլ ոմանց ՚ի նոցանէ նաեւ զտեղիսն ՚ի Հայաստան։
       Երկրորդ՝ բազումք ՚ի վաղեմի ժամանակս անդ յՈւր քաղաքի ծաղկեցաւ ասեն աստեղաբաշխութիւն եւ երկնախօսութիւն. յոյր սակս երկինք Ուրանոս կոչեցաւ ասեն. եւ անդ սկսեալ վարդապետութիւն զարեւէ, որոյ նմանութիւն համարեցան զհուրն. վասն որոյ եւ զնոյն քաղաքն կոչեցին Ուր, որ նշանակէ հուր։ Արդ հուր կոչել զկրակն՝ ոչ միայն յեբրայեցւոյն՝ այլ նաեւ ՚ի լեզուի Հայոցս է տեսանել, եւ քաղաքն Ուր՝ որ է Ուրհայ եւ Եդեսիա՝ է ՚ի Միջագետս անդ կից Հայաստանեայց ՚ի հարաւոյ, եւ ընդ բազում ժամանակս ընդ տէրութեամբ մերով լեալ, եւ իբր մի սահման միակցեալ։
       Երրորդ՝ ՚ի Խաղտիս դնեն ՚ի սկզբան անդ ծաղկեալ ուսմանց. զի բանք Ֆօռմալէոնի այնպէս ցուցանեն թէ առաջին նահապետք քաղդէացւոց բնակեալ էին ՚ի ձորս Կովկասու առ Պոնտոսիւ. ըւր եւ կոչեցին Քաղդիք, Քալիվք, ըստ մեզ Խաղտիք. եւ անտի ապա իջին ՚ի ստորին ծայրս Եփրատայ, որ կոչեցաւ աշխարհ քաղդէացւոց։ Սոքա առաջին Քաղդիք կամ Խաղտիք՝ որք էին կողքիսացիք՝ ՚ի սկզբանէ անտի ունէին դիտողութիւնս երկնից փորագրեալ ՚ի վէմս ՚ի Կողքիս. ուստի առեալ թուի ասէ Արգոնաւորդաց եւ բերեալ ՚ի յունաստան. եղեն առաջինք ՚ի բանալ զհանքս. նաեւ զերեւլի գիւտս արուեստից եւ գիտ ութեանց սոցա ընծայեն ասէ նախնիք. աստեղաբաշխութին համարիւր սկզբնաւորեալ առ սոսա. վասն որոյ եւ յորժամ գաղթականք ինչ սոցա փոխադրեալ գնացին յաշխարհն խ»քաղդէացւոց, անդանոր եւս պահեցին զնոյն սէր դպրութեց։ Եւ արդարեւ ըստ ասացելոցս գտանեմք ինչ ինչ յիշատակ ութիւն նաեւ առ նախնիս՝ որք զայս կարծիս նորա հաստատեն։ Այետաս անուն զոմն ասեն լեալ նախնի թագաւոր կողքիսացւոց, եւ զնա որդի արեւու կոչեն. որով յայտ առնեն եւ անդ լեալ ՚ի նախնումն զուսումն եւ զվարդապետ ութիւն ՚ի վերայ արեւու յորմէ ել այսպիսի համբաւ, որպիսի ել եւ ՚ի Հայաստան ՚ի վերայ այլոց, զորոց ունիմք գրել։ Ապողոն նոյն իսկ կողքիսացւոց ընծայէ եւ զաշխարհագրութիւն, յասելն զնոցանէ. «Պահեն տախտակս նկարագրեալս ՚ի հարց անտի աւանդեալս, յորս է տեսանել ցուցակ ինչ որոշ ճանապարհաց, եւ պատկեր առհասարակ ծովու եւ ցամաքի»։ Ի Քրոնիկոնին Եւսեբերայ ՚ի նախնագոյն ժամանակս դիւցազանց յորջորջեալ՝ յիշատակի Մարսիաս անուն փիլիսոփայ ՚ի Կողքիսոյ եկեալ։ Նոյն իսկ անցք Մեդեայ՝ հռչակեալ ՚ի պատմ ութեան անդ Արգոնաւորդաց՝ յայտ առնէ յաճախեալ առ նոսա մոգ ութեան ուսումն վաղեմի, որ ՚ի սկզբանն անդ էր արդարեւ գիտութիւն, ապա հետզհետէ այլայլեալ փոխեցաւ ՚ի հմայութիւն։ Յուստինոս գրէ վասն սկիւթացւոց, յորս իմա եւ զկողքիսացիս, ունել աւանդ ութիւն ՚ի սարունդս իւրեանց՝ թէ այս մեր հողագունդտ յաւուր միում ունի բորբոքիլ հրով։
       Այս ամենայն բանք ցուցիչք բանասիր ութեան յայնչափ հին ժամանակս՝ յայտ առնեն թէ նախնի նահապետք սերունդք Նոյի ուսուցին անդէն ՚ի Խաղտիս զայս ամենայն վարդապետ ութիւն կամ դպր ութիւն եւ ծանօթութիւն։ Արդ եթէ նոքա ՚ի սահմանակից աշխարհս ուսուցին, քանի առաւել ՚ի Հայաստան ուսուցեալ էին, որ էր բնիկ աշխարհ նոյն նահապետաց կողքիսացւոց, որոց նախ ՚ի Հայս էր բնակեալ, ապա հետզհետէ ՚ի բազմանալն սփռեալ ՚ի դրակից աշխարհս, յորոց մի է Խաղտիք կամ Կողքիս կից Հայաստան աշխարհիս յարեւմտից հիւսիսոյ։ Ի հաստատ ութիւն այսորիկ աստանոր յառաջ բերցուք եւ զուսմունս եւ զուսուցիչս յառաջին նահապետաց բնակելոց ՚ի Հայաստան՝ որչափ ինչ գտանին յիշատակեալ կամ աւանդ ութեամբ առ նախնի ազգս, եւ կամ ՚ի գիրս։