Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Հեղինակ
ԻՆՃԻՃԵԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ՎՐԴ.  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Աշխարհագրութիւն  
Դիտել
ՆՈՅ կամ ՄԱՏՈՒՐՆՈՍ
       ՅԵՏ ցուցանելոյ մեր ՚ի վեր անդր հաւանական փաստիւք լինելոյ գիր եւ դպրութիւն նախ քան զրհեղեղն, ինքնին զհետ գայ եւ Նոյի՝ որ զամս 600 կացեալ էր ընդ առաջին նահապետսն նախքան զջրհեղեղն՝ գիտել ինչ ինչ ՚ի դպրութեանց անտի։ Նոյն իսկ արուեստն երկրագործութեան՝ զոր սեփական Նոյի լինել ասէ սուրբ գիրն, յայտ առնէ թէ գիտէր ինչ ինչ եւ ՚ի բնական պատմ ութենէ բուսոց, ունէր եւ տեղեկութիւն ժամանակի, ընթացից արեւու եւ լուսնի՝ զորմէ կախեալ կայ արուեստ երկրագործութեան։ Այլ յառաջ բերցուք զոր ինչ գտանեմք յայլոց աւանդեալ։
       Հրեայք զի զՆոյ ՚ի մարգարէս կարգեն, ցուցանեն եւ զեօթն պատուէրս նորա գրեալս, զորս մեկնեալ բացատրեաց Սելտենոս, յորոց վեցք էին պատուէրք տուեալք Ադամայ յաստուածուստ. իսկ եօթներորդն էր Նոյի յԱստուծոյ տուեալ նմա։ Տեղեակ էր ասեն փոքր ՚ի շատէ եւ բն ութեան կենդանեաց։ Իեկ արաբացիք ուսուցեալ ասեն Նոյի եւ զգաղտնիս բնական իրաց եւ զընթացս աստեղաց, սահմանեալ զամն ըստ ընթացից արեւու, եւ զերկոտասան ամիսս ըստ ընթացից լուսնի։ Հեթանոսք զՍատուրնոս՝ որպէս կոչէին զՆոյ, այնչափ հմուտ համարէին մասանց եւ հանգամանաց ժամանակի, մինչեւ համարել զնա իշխան ժամանակի. յոյր սակս եւ անուն տային նմա Կռոնոս, որ նշանակէ ժամանակ։
       Վասն այսր ամենայնի զոր ասեն սոքա, թէ եւ ոչ գըտցուք վկայ ութիւն ինչ յարժանահաւատ վիպագրաց, բայց նոյն իսկ պատմութիւն սուրբ գրոց՝ որ զՆոյէ ասէ կացեալ զամս բազումս, որպէս եդաք ՚ի վերայ, նախ քան զջրհեղեղն, եւ յետ ջրհեղեղին եւս կացեալ ընդ դարս երիս յայտ առնէ բազում ինչ ուսեալ նորա յառաջնոցն բնաբանականս եւ աստեղաբաշխականս. բազում ինչ եւս ինքնին ուսեալ յետ ջրհեղեղին, մանաւանդ յետ սկսանելոյ գործել զերկիր։
      
       ԶՕՐՕԱՍԴՐ Ա. կամ ԶՐՈՒԱՆ
       Նախկինս այս Զօրօասդր, որ եւ Զրադաշտ, զոր բազում ուրեք յիշատակեն մատենագիրք, մի ՚ի նախնեաց յայնցանէ համարի, որք եղեն սկզբնաւորօղք կամ ծաղկեցուցիչք դպրուեց, որպէս ունիմք գրել ստորեւ. բայց նախ ՚ի մէջ բերցուք զբազմադիմի այլեւայլութիւն անուանց նոցա։ Արդ, որպէս ցուցաք ՚ի գլուխն Բնակչաց, Զօրօասդրս այս է Սեմ որդի Նոյի. որ եւ զկնի կոչեցաւ Զրուան. իսկ զայս անուն ածանցեալ կարծեմք ՚ի բառէս Զարեւանդ, ՚ի բանից Խորենացւոյն այսպէս իմաստասիրեալ, որ ասէ եթէ տեղի բնակ ութեան Սեմայ կամ Զրուանայ կոչեցաւ Զարեւանդ։ Եւ զի բազում միաբանին յայսմ՝ թէ տեղիք բնակութեան նախնեաց կոչեցան գէթ ըստ մեծի մասին յանուանէ նահապետաց որք բնակեցան ՚ի նոսա, յայնմանէ եւ մեք հաւանեալ եմք՝ թէ տեղի բնակ ութեան Զրուանայ յանուանէ նորին կոչեցաւ Զարեւանդ, որ ապա աղաւաղանօք փոխեցաւ ՚ի Զրուան. եւ այս անտի եւս քաջայայտ է , զի եւ օտարազգի մատենագիրք զԶօրօասդրն զհաստիչն դպրուեց պէսպէս հնչմամբ անուանեն, նաեւ այնպիսի անուամբ՝ որ մերձենայ յանունս Զարեւանդ։ Աղեքսանդր բազմավէպ առ Կղեմայ աղեքսանդրացւոյ կոչէ Զարաս կամ Նազարադոս. առ Պորփիւրի՝ Զավրադոս. առ սրբոյն Բարսղի ՚ի վախճան յիե. թղթոյն Զարնուան, զոր ոմանք ուղղել կամին ՚ի Զարօւան. Ագաթաս գիրք բ. որ զՊարսից՝ ասէ. «Զօրասդիր կամ Զարատիս, քանզի կրկին ունէր անուն»։ Թէոդորոս մոպսուեստացին առ Փոտիոսի, մատեան ձա. գրէ. «Սահմանեաց զմոլար վարդապետութին Պարսից Զասրատիս, որ առ Զարուամ էր»։ Սուիդաս ՚ի բառն Պիւթագորաս սամոսացի՝ կոչէ Զարիս։ Պետրոս սիկիլիացի ՚ի պատմ. կոչէ Զարանիս։ Պլուտարքոս ՚ի բանախօսու թեանն Տիմոսի կոչէ Զարադաս, որ է Զրադաշտ անուն, որ առ Եղիշէի եւ առ Եզնկայ խառն ՚ի գործ ածի ընդ Զրուանայ։ Եւ այսպէս զանազան հնչմամբ կոչելով յայտ առնեն, թէ սոքա հեռաբնակք ոչ գիտէին զբնիկ անունն՝ որպէս գիտեն Հայք բնիկք աշխարհին՝ ուր բնակեցաւ Զարեւանդն, զոր այլք յարեւելեայց կոչեցին Զրուան։ Իսկ թէ ընդէր անուն Սեմայ՝յորմէ եւ տեղի նորա՝ կոչեցաւ Զարեւանդ, թուի մեզ սակս վարդապետութեան նորա զարեւէ. որպէս թէ զարեւ անդ ուսոյց. գոլով տեղի կամ իբր դպրոց վարդապետութեան նորա։ Իսկ զանուն Զօրօասդր՝ բազումք ստուգաբանելով կարծեն նշանակել աստղ. զոր օրինակ է տեսանել եւ ՚ի գրուածս ընծայեալ Կղեմէսի. բայց յունական կեղծիք է այս ասէ Պօշար. իսկ ինքն ըստ իւրում սովոր ութեան յեբրայականէն բերելով ստուգաբանէ աստէղագէտ կամ աստղաքննին։ Այլ թէ ծանօթ լինէր լեզուի եւ պատմ ութեան ազգիս՝ քաջայայտ իմանայր լինել եւ այսմ աղաւաղ ութիւն հայկական անուանցս զարեւ աստղ. ասդր՝ ածանցեալ ՚ի բառէս աստղ. իսկ զօրօ՝ ՚ի բառէս զարեւ. զի տառս ա կամ աւ, յայտ է թէ դիւրաւ փոխի ՚ի »։ Վասն որոյ եւ Պրուքքէր զստուգաբանութիւնսն հանեալս ՚ի յունական եւ ՚ի հրէական լեզուաց՝ ՚ի բաց մերժեալ, ՚ի դէպ իսկ գրէ ՚ի հատոր ա. թղթ. 118. թէ զստուգաբան ութիւն Զօրօասդր անուանս «պարտ է յաւէտ յօտար լեզուաց հանել, որք յառաջին ժամանակի անդ կային »։ Զոր օրինակ է մերս հայկական լեզու, որում անտեղեակ էր ինքն։ Մինչեւ ցաստ յայտ արարեալ զհաւաստի ծագումն անուանս Զրուանայ եւ Զօրօասդրայ՝ արդ մատիցուք ՚ի նշանագրել զոր ինչ նախնիք գրեն ուսուցեալ նորա։
       Ամենեքին միաբան գրեն զնմանէ հաստիչ լեալ մոգութեան. իսկ մոգութեան ուսումն, որպէս գրէ Պլինիոս, ուսուցանէր զերիս զայսոսիկ, զբժշկութիւն, զկրօնս եւ զաստեղագիտութիւն։ Յայս պարտ է վերածել եւ զասացեալն Յուստինիոսի ա. 2. (թէպէտ նա վասն երկրորդ Զօրօասդրայ գրէ, որ ուսեալ էր յառաջնոյն, որպէս տեսցի ստորեւ . ) թէ Զօրօասդր ուսուցանէր զարուեստ մոգութեան, (որով իմա զուսումն կրօնի եւ բժշկութեան ), զսկզբունս աշխարհի, (իմա զպատմ ութիւն սկզբնաւոր ութեան աշխարհի, որ է արարչագործութիւն ), զշարժումն աստեղաց, (իմա ասել զաստեղաբաշխութիւն )։ Ի բանից սոցա եւ այլոց նախնեաց այսպէս համարիմ, թէ Զրուանն առաջին որ էր Սեմ՝ ուսոյց նախ զաստուածապաշտութին զոր գիտէր ՚ի նախնեաց իւրոց. երկրորդ՝ զբժշկութիւն, կարեւոր կենաց մարդոյ. եւ երկրորդ՝ զստոյգ աստղաբաշխութիւն, որ զկնի ՚ի յետագայից փոխեցաւ յաստեղագիտ ութիւն կամ յաստղահմայութիւն։
       Վասն երկուց առաջնոց խօսեսցուք զկնի. իսկ վասն ուսուցանելոյ նորա զաստեղաբաշխութիւն, բաց ՚ի վկայուէ նախնեաց՝ են եւ բնական պատճառք մտաց համոզիչք։ Զի քաջ քննեալ՝ յայտ է թէ նախ քան զջրհեղեղն գիտէին մարդիկ եթէ արեգակն զշրջան իւր կատարէ ՚ի միջոցս այսչափ ինչ աւուրց, իսկ լուսինն ՚ի միջոցս ամսոց. ունէին ՚ի հարկէ գէթ քանի մի տօնս յորոշեալ աւուրս տարւոյն. արդ բնական իմն էր նոցա աւանդել որդւոց իւրեանց եւ սերնդոց զայս ամենայն. այսինքն է՝ զընթացս արեւու, զչորս եղանակս, զընթացս լուսնի եւ զքառորդս նորա։ Եւ եւս քանզի յետ ելիցն ՚ի տապանէ երկրագործութիւնն էր առաջին արուեստ մարդկան, զի անտի էր ամենայն դարմանք կենաց նոցա, եւ զի երկրագործութին յամենայնի պէտս ունի գիտել զժամանակէ, թէ երբ պարտ է սերմանել զայս ինչ եւ զայն, եւ որ այլ այսպիսիք, այս եւս ստիպէր զնոսա գիտել եւ ուսանել զփոփոխ ութիւն ժամանակաց, որ է ասել գուշակ ութիւն իմն զընթացից արեւու եւ լուսնի եւ փոփոխ ութեանց նոցա։ Արդ եթէ զայս ամենայն կարեւոր իրս արարեալ իցէ նոցա՝ ընդէ՞ր չասիցեմք թէ մին յելելոցն ՚ի տապանէ, որ այն ինքն է Սեմ որդի Նոյի, առաւել խնամով ուսուցիչ եղեւ այսմ ամենայնի. որ եւ ՚ի բազմանալ մարդկան՝ որոշեալ էր իւր տեղի ինչ եւ ուսուցանէր անդէն, ուր եւ եղեւ բնակ ութիւն նորա. յորմէ եւ Սեմ ընկալաւ զերկրորդ անունս Զարեւանդ կամ Զարուանդ, զոր ապա յետագայք այլայլեալ փոխեցին ՚ի Զրուան եւ յայլ անուանս՝ զորս նշանագրեցաք ՚ի վերոյ։ Եւ քանզի ՚ի հետաքննին տեղեկ ութենէ ընթացից արեւու եւ լուսնի հարկաւ զհետ գայ գուշակել զցրտութիւն, զջերմ ութիւն եւ զայլայլ ութիւն օդոց՝ անձրեւաց եւ շնչելոյ հողմոց, որպէս եւ այսօր իսկ տեսանեմք զնոսա որք քաջ դիտօղ են այսպիսեաց՝ հաւաստեաւ գուշակեն զփոփոխութիւնս օդոց, աստի յայսմանէ յառաջացեալ կամ համբաւեալ կարծեմք զուսումն գուշակելոյ զապագայս, զոր եւ տան առաջնոյն Զրուանայ։
       Այլ զգուշակութիւնս զայս որ յայնժամ զփոփոխութենէ ժամանակաց միայն էր՝ յետագայք փոխեցին, եւ զհետ եղեն գուշակել նաեւ զմարդկային գործս եւ զանցս աշխարհի. յորմէ ճշմարիտ աստեղաբաշխութիւնն առաջին այլոփոխեալ դարձաւ յաստեղագիտութիւն։ Եւ առաջին մոգութին որով կոչէին յայնժամ զուսումն աստուածապաշտութեան, բժշկութեան, եւ գուշակութեան օդոյ, եւ խաւարման արեգական եւ լուսնի, եւ ժամանակի անկելոյ եւ սերմանելոյ, փոխեալ գտաւ յաղանդ իմն նոյնպէս անուանեալ մոգութիւն, որ ուսուցանէր զարեւապաշտութիւն, զաստեղագիտութիւն, եւ զհմայութիւն։ Նոյնպէս եւ բժշկական գուշակութիւնն ՚ի գիտութենէ յառաջացեալ, որ գուշակէ զջերմութիւն եւ զցրտութիւն, զվտանգաւոր աւուրս հիւանդին, զառողջանալ եւ զմեռանել նորին, դարձաւ ՚ի կախարդութիւն։ Եւ որ չարն է՝ ՚ի նախնի ժամանակս՝ մանաւանդ Պարսիկք զամենայն ուսուցիչս այսպիսեաց կոչեցին Զրուան կամ Զօրօասդր. եւ յայնմանէ զայն ամենայն մոլութիւնսն ուսուցեալս ՚ի յետագայ Զօրօասդրաց, եդին ՚ի մտի յառաջնոյն Զօրօասդրայ ուսուցեալ։ Այլ առ ՚ի տալ ընդհանուր ինչ տեղեկութիւն վասն այսպիսեաց՝ ՚ի դէպ է աստանօր յիշել զբազմաւորութենէ Զօրօասդրաց՝ զորոց պէսպէս բանք գտանին առ նախնիս. որոշելով ըստ կարի որչափ ինչ մարթ է։
       Պլինիոս լ. 1. այսպէս ասէ. «Անշուշտ անդանօր ՚ի Պարսկաստան ՚ի Զօրօասդրայ սկզբնաւորեալ եղեւ (մոգութիւն ). յայսմ միաբանին հեղինակք. այլ թէ այս մին եղեւ, թէ յետոյ եւ այլ, չէ յայտ ըստ բաւականին »։ Այլ պատմութիւնք զանազան ազգաց անշուշտ յայտ առնեն՝ թէ բազում եղեն Զօրասդր անուանեալք, յորոց զառաջինն ասեմք լինել Սեմ՝ ՚ի պատմ ութենէ Խորենացւոյն իմաստասիրեալ, որպէս գրեցաք ՚ի վերայ եւ ՚ի գլուխն Բնակչաց։ Սա է զոր ուսուցիչ համարին քաղդէացւոց. քանզի զպատմ ութիւն արտաքնոց յարմարել կամելով ընդ սուրբ գրոց՝ ՚ի դէպ է ասել, թէ կամ նախ քան զցրուել մարդկան ՚ի Հայաստան աշխարհէ, եւ կամ յետ ցրուելոյն՝ նախնիք քաղդէացւոց՝ յորժամ Սեմ ուսուցանէր ՚ի Զարեւանդ գաւառի աշխարհիս Հայոց, ուսան ՚ի Սեմայ զմոգութիւն, որ նախ, որպէս ասացաք, էր ուսումն աստուածապաշտութեան, աստեղաբաշխութեան եւ բժշկութեան. եւ զայն ուսումն տարան յաշխարհն իւրեանց. եւ յայնմանէ համարեցան արտաքինք՝ թէ նոյն իսկ Զօրօասդր էր յաշխարհին քաղդէացւոց։ Ուր արժան է յուշ ածել, թէ քանի՛ յարմարի աստանօր ըստ կարծեաց Ֆօռմալէոնի ասել, թէ քաղդէացիք որ ՚ի Բաբիլոն՝ յառաջին Քաղդեայց կամ ըստ մեզ Խաղտեաց ՚ի կողմանց Պոնտոսի՝ որ առ Հայաստանեօք, իջեալ գնացեալ էին զկնի անդր ՚ի Բաբիլոն։ Զի ՚ի դնելն այսպէս՝ ամենեւին ոչինչ ընդդէմ թուիցի ասելն վասն քաղդէացւոց ուսեալ ՚ի նոյն իսկ ՚ի Սեմայ. քանզի յայտ է թէ բնակիչք այն Քաղդեայց կամ Խաղտեաց որ առ Պոնտոսիւ՝ նախ յաւուրս Սեմայ բնակէին ՚ի Հայս. եւ ապա առ բազմանալոյն հետզհետէ սփռեցան մինչեւ ցանդր ՚ի Խաղտիս, յորոց բազումք ունկնդիր լեալ էին վարդապետութեանն Սեմայ. Քանի՛ յարմարի եւ ընդունելի լինի նաեւ այն հնութիւն աստեղաբաշխական դիտողութե՝ զոր ունէին քաղդէացիք կամ բաբիլոնացիք առաւել հին քան զՊարսիցն։ Զի պարտ է ասել, թէ այն առաջին Քաղդիք կամ Խաղտիք առաւել քան զայլս փութոյ պնդութեամբ ուսան ՚ի Սեմայ. եւ առաւել հետամուտ գոլով՝ թուի թէ ինչ ինչ ՚ի դիտող ութեանց նախնեաց օրինակեալ կամ առեալ ՚ի Սեմայ՝ տարան յաշխարհն իւրեանց ՚ի Խաղտիս. եւ ինքեանք եւս ՚ի ժամանակաց անտի Սեմայ սկսան առնել զդիտող ութիւն իւրեանց. ապա յորժամ գաղթական ինչ այսր Քաղդեայց խաղացին յաշխարհն Բաբիլոնի՝ անդր տարան եւ զայն դիտողութիւնս առաւել հնագոյնս քան զՊարսից, որպէս յայտ եղեւ յառման անդ Բաբիլոնի ՚ի մեծէն Աղեքսանդրէ, բայց խառնեալս եւ առասպելեալ հնութեամբ՝ գուցէ յաւելեալս ՚ի յետագայից։
       Այս է ահա պատճառն առաւել տեղեակ գոլոյ քաղդէացւոց կամ Ասորեստանեայց քան զայլս, եւ ոչ դաշտավայր դիրք աշխարհին իւրեանց, որպէս համարի Կիկերոն ՚ի գիրսն գուշակութեան. զի եւ յաշխարհիս Հայաստանեայց ոչ պակասին լայնարձակ դաշտավայրք. բայց զարմանք այն են՝ զի Հայք բնիկք երկրին Սեմայ անփոյթ եղեն բոլորովին, իսկ առ քաղդէացիս յետ փոխադրելոյ անդր գաղթականին Խաղտեաց՝ նոյն փոյթ դիտող ութեան մնաց նաեւ առ յետագայս նոցին, որպէս գրէ Դիոդորոս սիկիլիացի. վասն որոյ եւ ասէ Պրուքքէր հատոր ա. թղթ. 104. «Յայսմ (փիլիսոփայական ) պատմութեան մերում ոչ գտանի ազգ նախնագոյն քան զքաղդէացիս, թէպէտ եւ ոչ կարեմք նշանագրել զհաւաստի ծագումն նորին »։ Այլ եթէ եդեալ էր նորա զառաջին Զօրօասդրն լինել Սեմ, որպէս ուսուցանէ պատմ ութիւն ազգիս, եւ տեղին վարդապետելոյ նորա զարեւէ եւ զաստեղէ ՚ի Զարեւանդ գաւառի, կարէր եւ զծագումն քաղդէացւոց դպր ութեան ասել ըստ մեզ ՚ի Սեմայ անտի սկզբնաւորեալ, ՚ի բաց թողեալ զոր ինչ ապա յաւելին յետագայք կեղծեալ կամ մոլար վարդապետութիւնս։ Այսչափ ինչ շատ լիցի առ ՚ի հմտ ութիւն ընթերցողացն՝ թէ առաջին Զօրօասդրն էր Սեմ ուսուցիչ մոգ ութեան ՚ի Զարեւանդ գաւառին Հայոց. եւ թէ սա էր Զօրօասդր քաղդէացւոց, որ լինի նախնագոյն քան զՊարսիցն։ Արդ տեսցուք աստանօր եւ զերկրորդն Զօրօասդր։
      
       ԶՕՐՕԱՍԴՐ Բ . ԲԱԿՏՐԻԱՑԻ
       Զսա համարիմք լինել թոռն Սեմայ որդի Տարբանայ, որ ապա գնաց բնակեցաւ ՚ի Բակտրիա. այսպէս իմաստասիրեալ ՚ի հին պատմ ութենէ զոր յիշէ Խորենացին ա. 6. առեալ ՚ի ստուգապատումն մատենից, որպէս յառաջ բերաք ՚ի գլուխն Բնակ ութեան վասն Սեմայ . ուր պատմէ թէ Տարբան ելեալ ՚ի Հայաստան աշխարհէ եւ ՚ի Տարօն գաւառէ ուր բնակէրն՝ գնաց բնակեցաւ առ եզերբ սահմանաց բակտրիացւոց. ուր թէպէտ Տարբան սակաւ աւուրս բնակեցաւ, բայց մին յորդւոց նորա անդ ՚ի Բակտրիա մնաց. «Մնացեալ, ասէ , եւ մի ոմն անդ յորդւոցն նորա »։ Եւ ի նախնի մատենագիրք ՚ի չորից Զօրօասդրաց զմին բակտրիացի լինել ասեն, վասն այնորիկ զսա համարիմք լինել բակտրիացի Զօրօասդրն. որոյ գոլով թոռն առաջնոյն Զօրօասդրայ կամ Զրուանայ որ էր Սեմ, ՚ի հարկէ ուսեալ էր ՚ի Հայաստան ՚ի բերանոյ հաւուն իւրոյ Սեմայ, եւ զուսեալն իւր ուսուցանէր անդէն ՚ի Բակտրիա. եւ նմին իրի պատուեալ ՚ի նոցանէ՝ գլուխ կարգեցաւ ՚ի վերայ նոցա, զորս յայնժամ կոչէին թագաւորս. եւ վասն պատուոյ նաեւ զանուն առաջնոյն ետուն եւ սմա, նաեւ ինչ ինչ ՚ի վարուց առաջնոյն. զի որպէս վասն առաջնոյն ասէին ՚ի հրեղէն գօտւոյ իջեալ, սոյնպէս եւ վասն սորա համբաւեցին ՚ի մէջ հրեղինաց երեւոյթս տեսեալ, յայնմանէ եւ ինքն լուսաւորեալ։
       Զայս Զօրօասդր կամի նշանագրել եւ Յուստինոս պատմագիր գիրք ա. գլուխ 2. յորժամ ասէ. «Յետին պատերազմ նորա (Նինոսի ) եղեւ ընդ Զօրօասդրայ թագաւորին բակտրիացւոց. զորմէ ասեն նախ առաջին զարուեստ մոգ ութեան գտեալ եւ զսկզբունս աշխարհի եւ զշարժումն աստեղաց փութոյ պնդ ութեամբ դիտեալ »։ Զսկիզբն սորին Զօրօասդրայ տառապին գտանել հետաքննինք. քանզի յայս բան Յուստինոսի գտանին վրիպակք եւ շփոթութիք, զորս ես այսպէս ուղղեմ ՚ի պատմ ութենէ Խորենացւոյն։ Զօրօասդր զոր ՚ի ժամանակս Նինոսի յիշէ Յուստինոս՝ է այն Զրադաշտ մոգ, զոր Խորենացին յիշէ ա. 6 եւ 17. յաւուրս Շամիրամայ, արքայ բակտրիացւոց կոչելով զնա եւ նահապետ Մարաց. բայց զսա պարտ է ա՛յլ համարել ՚ի թոռանէն Սեմայ։ Իսկ զոր գրէ զարուեստ մոգ ութեան գտեալ եւ այլն, զայն պարտ է տալ թոռինն Սեմայ. զոր աստ Յուստինոս ՚ի մի շփոթելով տայ Զօրօասդրայ՝ որ էր ՚ի ժամանակս Նինոսի եւ Շամիրամայ։ Եւ այնպէս պարտ է ասել, թէ թոռն Սեմայ ՚ի Բակտրիա նախ առաջին ուսոյց զարուեստ մոգութեան, զսկզբունս աշխարհի եւ զշարժումն աստեղաց. վասն որոյ եւ յանուն հաւուն իւրոյ Սեմայ կոչեցին եւ զնա Զօրօասդր կամ Զարուանդ. զկնի նաեւ ՚ի յաջորդաց նորա ոյք զհետ լինէին մոգուե՝ կոչեցան նոյնպէս Զօրօասդր, կամ Զրադաշտ. որպէս եւ նա՝ որ յաւուրս Նինոսի կամ Շամիրամայ. բայց գիւտն էր առաջնոյն։
       Զայս այսպէս եդեալ, ասեմք թէ Զօրօասդր Պարսից է սոյն իսկ թոռն Սեմայ. քանզի ՚ի դէպ գայ նմին ՚ի Բակտրիոյ ՚ի Պարսս անցանել, եւ անդ եւս ուսուցանել. կամ թէ անցմամբ ժամանակաց Բակրտիա ընդ տէրութեամբ Պարսից Պարսից մտեալ, յաշխարհին իւրեանց Պարսք համբաւեցին ուսուցեալ Զօրօասդրայ, մանաւանդ զի ՚ի Պարսս առաւել ծաղկեալ գտաւ այս արուեստ մոգութեան։ Ի դէպ գայ նաեւ հնութիւն ժամանակին. զի յետ քաղդէացւոյն՝ վասն Պարսից աւանդեն ՚ի վաղ ժամանակաց ուսեալ նոցա զմոգուին յիւրեանց Զօրօասդրայ. մանզի ըստ այսմ՝ որպէս քաղդէացւոյ Զօրօասդըր՝ էր Սեմ որդի Նոյի, նոյնպէս եւ Պարսից Զօրօասդր էր թոռն Սեմայ. ըրով լինի հին յոյժ, բայց զկնի քաղդէացւոյն Զօրօասդրայ։ Այսմ յարմարի եւ վկայ ութիւն Էլմակինոսի արաբացւոյն, որ վասն Պարսից Զօրօասդրայ գրէ ոչ հաստատեալ՝ այլ նորոգեալ զՊարսից եւ զմոգաց կրօնս. զի հաստիչն կամ հնարօղն ոչ էր Պարսից Զօրօասդրն. այլ քաղդէացւոյն, որ էր Սեմ՝ հաստատեալ եւ ուսուցեալ յաշխարհիս Հայոց. յորմէ ուսան կամ նախնիք բաբիլոնեան քաղդէացւոց եւ տարան զայն ուսումն յաշխարհն իւրեանց ՚ի Բաբիլոն, եւ կամ որ առաւել հաւանական է, նախնիք Խաղտեաց կամ Քաղդէայց ուսեալ տարան զայն ուսումն ՚ի Խաղտիս, եւ անտի ապա գաղթականք նոցա տարան յաշխարհն բաբիլացւոց, որ եւ նոյն է՝ քաղդէացւոց։ Իսկ Պարսից Զօրօասդրն թոռն Սեմայ ՚ի Պարսից աշխարհի ոչ հնարեաց զմոգութին, այլ նորոգեաց. բայց առաջին ուսուցիչ գոլով այնր վարդապետ ութեան անդանօր, իբր նոր գտիչ համբաւեցաւ անդէն. ուր եւ ՚ի զանազան աղանդս բաժանեցաւ՝ ուսումն այն մոգութեան, կամ կրօնն աստուածպաշտ ութեան ըստ նորին Էլմակինոսի։ Յետ երկոցուն սոցա իբր սովորութիւն իմն եղեւ յարեւելս Զօրօասդր կամ Զրուան եւ Զրադաշտ կոչել զորս անուանի լինէին յուսումն մոգուե, մանաւանդ աստեղաբաշխ ութեան որ փոխեցաւ յաստեղագիտ ութիւն եւ յուսումն բժշկութեան։ Զորոց զժամանակ զտեղի եւ զազգն իւրաքանչիւրոց խառնեցին յետագայք ընդ միմեանս. յոյր սակս եւ Կռէվիոս բողոք բառնայ ասելով, թէ այնչափ է զանազան ութիւն կարծեաց սակս ժամանակինԶօրօասդրայ՝ մինչեւ անստոյգ լինել ամենայնի։ Այլ յորոշելն եւ ՚ի բաց հանելն զերկուս նախնագոյն Զօրօասդրաս ըստ առաջնորդելոյ պատմ ութեան Խորենացւոյն, որպէս եւ եդաք լինել Սեմ եւ թոռն Սեմայ, յայնժամ բազում մատենագրաց բանք ՚ի յայտ գան, եւ խրթն ութիւնք վասն ժամանակին Զօրօասդրայ լուծանին՝ գէթ ընդհանրապէս, զի զորս գտանեմք խօսել զԶօրօասդրայհնագոյն ժամանակի, որպէս ոմանց՝ որոց ՚ի տարապայմանն ձգեալ ժամանակ չորս կամ հինգ հազար ամօք յառաջ դնեն քան զպատերազմն Տրոյայ, զնոցին Զօրօասդր պարտ է իմանայ վասն առաջնոյն ասացեալ, թէպէտ եւ անտեղեակ ստոյգ չափման ժամանակի։ Իսկ զոր Եպիփան դնէ ժամանակակից Ներբովթայ՝ զայն յաւէտ իմանալ վասն երկրորդ Զօրօասդրայ, որ էր թոռն Սեմայ։ Այլ զԶօրօասդրս յիշատակեալս յաւուրս զանազան թագաւորաց Պարսից՝ պարտ է իմանալ վասն յետագայ Զօրօասդրաց, որք ոչ մի՝ այլ բազում եղեն, եւ այն յաւէտ ՚ի Պարսս. որպէս Ագաթաս յոյն պատմիչ նաեւ այլք դնեն ՚ի սկիզբն տէր ութեան Պարսից. Եւկտիքիոս աղեքսանդրացի (զոր եւ ընդունի Ապուլֆարայոս ) ՚ի տարեգր ութեան արաբացւոց յայտնի երկուս Զօրօասդրս յիշելով, զմին դնէ յաւուրս Նաքովրայ, որ եղեւ հաստիչ սապէացւոց կրօնի, իսկ զմիւսն յաւուրս թագաւոր ութեան Շմերտեայ մոգի , որ զկրօնս մոգ ութեան հաստատեաց կանգնեալ ահրուշանս, որ է նոյն ընդ Զօրօասդրայ՝ զոր արաբացիք յաւուրս Դարեհի ասեն լեալ։ Բայց զմատեանս որք յածին յանուն Զրուանայ կամ Զօրօասդրայ՝ չէ պարտ համարել հարազատ գործ առաջին եւ երկրորդ Զօրօասդրաց, զորոց խօսեցաք մինչեւ ցայս վայր. որպէս են հին պատգամքն մոգ ութեան յունարէն գրեալ, եւ բացատր ութեամբ Բսելլեայ եւ Բլեթոնեայ տպագրեալ. սկզբունքն քաղդէարէն գրեալ։ Եւ գրուածքն յանուն Զօրօասդրայ յերկիրւ հազար տողս, զորս բացատրեաց Հերմիբրոս ՚ի Պլինիոսէ յիշատակեալ լ. 1։ Նոյնպէս եւ գրուածքն զորս յիշէ Սուիդաս ՚ի բառն Զօրօասդրիս։ Թող եւ զայլս. յորոց սակի է եւ յայտնութին Զօրօասդրայ ՚ի Պորփիւրէ յիշատակեալ։ Իսկ այն գիրք Զէնտ ավէսդ անուանեալ, եւ յԱնքէդիլայ թարգմանեալ, է գործ յետագայ Զօրօասդրաց, թէ իցէ գործ հարազատ, եւ թէ կեղծեալ։ Իսկ ուր վասն Էրիէմէնա աշխարհին գրէ լինել իւր բնակարան, եւ առաջին աշխարհ ընդունօղ վարդապետ ութեան իւրոյ, եւ լինել տեղի անարատ եւ այլն, եթէ Էրիէմէնա անուամբ իմասցուք աստէն զաշխարհս Հայոց՝ այսպէս յորջորջեալ յանուանէ Առանայ, որպէս իմանայ Սէն Մառդէն ՚ի յիշատակարանի իւրում, յայնժամ պարտ է ասել թէ գտանին ինչ իտնչ ՚ի սմա՝ զորս պարտ է համարել մնացորդս ինչ անցից առաջնոյն Զորօասդրայ։ Զի առաջին Զօրօասդրք Սեմ եւ թոռն Սեմայ էին՝ որք վարդապետեցին ՚ի Հայաստան աշխարհի յայնմ անմեղ դարու. իսկ յայլոց ազգաց այլ Զօրօասդրաց գալ վարդապետել ՚ի Հայաստան՝ մանաւանդ զմոգութիւն, եւ Հայոց ընդունել զնոյն ամենայն սիրով՝ ոչ յարմարի ամենեւին պատմ ութեան ազգիս։ Վասն որոյ չէ ինչ ընդդէմ խառնեալ կարծել յայն գիրս զյիշատակս ինչ անցից եւ վարուց առաջին Զօրօասդրացն ընդ յետնոցն։
       Նախնի մատենագիրք օտար ազգաց յիշեն եւ զերրորդ ոմն Զօրօասդր հայկազուն. այլ քանզի նորայն ժամանակ ըստ մեզ յապագայս անկանի, գրեսցուք զնմանէ զկնի խօսելոյ զառաջին նահապետաց ՚ի Հայս եւ ՚ի շրջակայս բնակելոյ, զորոց ինչ ինչ ուսուցեալ պատմին։
      
       ՄՈԳ
       Յօտար ազգաց Մակուս կոչեցեալ։ Զայս անուն նշանական համարեալ ոմանց՝ պէսպէս ստուգաբանեն՝ ՚ի յոյն լեզուէ ածանցեալ կարծելով. այլ Քլէրք կարծէ լինել անուն Մարաց, եւ ՚ի նոցանէ ՚ի Պարսս անցեալ. բայց ընդունելին այն է՝ զոր դնեն Սալմասիոս եւ Հուետիոս թէ Մոգ՝ էր յատուկ անուն առաջնոյն Զօրօասդրայ. «Են ասէ Հուետիոս, որք զԶօրօասդրն, որպէս ասացի, յատուկ անուամբ Մոգ՝ այսինքն է Մակուս կոչեցեալ համարին. եթէ այս այսպէս է՝ ՚ի Մոգ հեղինակէ ուսումն մոգուց ընկալաւ զանունս մոգութի»։
       Այլ ՚ի դնելն այսպէս զՄոգն լեալ յատուկ անուն՝ ինձ առաւել հաւանական թուի ոչ զԶօրօասդրն, այլ զայլ ոմն նահապետ ասել Մոգ անուանեալ, քանզի որպէս զերկիր առաջնոյն Զօրօասդրայ կամ Սեմայ՝ ուրոյն անուամբ Զարեւանդ կոչեցեալ գտանեմք ՚ի Հայս ըստ Խորենացւոյն, նոյնպէս եւ ուրոյն երկիր գտանեմք ՚ի Հայս կոչեցեալ Մոկք, յորմէ կարեմք իմաստասիրել՝ թէ նաեւ այս էր անուն ուրումն յառաջին նահապետաց բնակելոց ՚ի Հայս նախ քան զաշտարակաշինուին։ Այն զի գտանեմք ՚ի գիրս Ծննդոց ժ. զերկուս նահապետս Մոսոք անուանեալս. մի՝ յիշեալ ՚ի 3. որդի Յաբեթի. իսկ զերկրորդն յիշեալ ՚ի 23. որդի Արամայ որդւոյ Սեմայ։ Զառաջնոյն Մոսոքայ զբնակութիւն եդաք ՚ի կողմն Մոսքիքեան լերանց. իսկ զերկրորդիս բնակութիւն գնել ՚ի Մոկաց նահանգի՝ ՚ի դէպ իսկ երեւի մեզ. որ էր մերձ ՚ի Զարեւանդ գաւառ՝ ուր բնակէրն Սեմ։ Տարբեր ութիւն անուանն չէ ինչ մեծ. զի արդէն մի ՚ի գաւառացն Մոկաց կոչի Առանձնակ Մոկս, որ առաւել մերձենայ. գտանի եւ յիշատակ ութիւն տեղւոյ ինչ Մոգս անուանեալ, զորմէ տես ՚ի մեծ հայս 167։ Եւ այսպէս յոյժ հաեւանական երեւի թէ Մոգ անուն նահապետ ոմն ուսեալ յառաջին Զօրօասդրայ՝ որ էր Սեմ, առաւել քան զայլս խնամով եւ ընդերկար ժամանակս ուսոյց. յորմէ եւ այն ուսումն յանուն նորին կոչեցաւ Մոգութիւն, որ որպէս ասացաք, ՚ի սկզբան անդ էր ուսումն աստուածապաշտուե, աստեղաբաշխ ութեան եւ բժշկութեան. եւ երկիրն եւ անուն նորին կոչեցաւ Մոկ, կամ Մոկս։ Երկիր ինչ յայս անուն յորջորջեալ՝ ոչ այլ ուրեք գտանեմք, բայց միայն ՚ի Հայս, ուր եղեւ բնակ ութիւն առաջին նահապետաց. եւ այն՝ որպէս ասացաք, մերձ ՚ի բնակարանն Սեմայ, որ է Զարեւանդ. եւ յայնմանէ ամենեքեան որ զայս ուսումն ուսանէին՝ կոչեցան Մոգք յանուն երեւելի ուսուցչին . որպէս եւ բազում Զօրօասդրք յանուն երեւելոց եւ առաջնոյն Զօրօասդրայ։ Եւ ոչինչ ընդդէմ է ասել՝ թէ յայն երկիր եւ ՚ի մերձակայ սահմանս մնաց հետք ինչ այսր ուսման մոգութե՝ որ ոչ գրեցաւ, որպէս եւ այլ ինչ բազում. քանզի այլուստ գտանեմք ինչ ինչ նշանս որք զնոյն հաստատեն։ Զի Բաղաամ՝ որ հմուտ էր արուեստի մոգութեան, ՚ի Միջագետս էր բնակեալ, որ չէ այնչափ հեռի ՚ի Մոկաց. զի ՚ի գիրս Թաւոց իգ. 7. եւ բ. Օրինաց իգ. 5. ՚ի Միջագետաց եւ ՚ի լերանց արեւելից եկեալ ասի զնմանէ. ընդ նմին մնաց անդէն ՚ի Միջագետս աւանդ ութեամբ լուեալն ՚ի նախնեաց իւրոց եւ ասացեալն ՚ի նմանէ գուշակութիւն աստեղն երեւելոյ ՚ի ծննդեան մանկան ուրուք՝ որ ունէր լինել փրկիչ ամենայն մարդկան։ Զի այս վարդապետ ութիւն գալստեան փրկչի ուրուք է հին յոյժ, ընկալեալ ՚ի ժամանակաց անտի նախնի նահապետաց, մինչեւ նաեւ հեթանոս մատենագրաց տեղեակ լինել այնմ։ Մնացորդս այնր նախնի վարդապետութեան համարիմք եւ զբանս նորին Բաղաամու վասն գուշակ ութեան աստեղն երեւելոյ ՚ի նշան գալստեան փրկչին, եւ հանապազորդ ութիւն նոյն վարդապետ ութեան տեւեալ ՚ի սահմանսն յայնոսիկ Մոկաց եւ Միջագետաց նաեւ մինչեւ ՚ի ժամանակս Քրիստոսի՝ իբր ՚ի բնիկ սեփական աշխարհի մոգուց. ուրանօր իբրեւ տեսին զաստեղն՝ որք յայնմ ժամանակի մոգքն էին՝ իսկ եւ իսկ ելին ՚ի ճանապարհ գտանել զայն՝ որում յայնչափ ժամանակաց հետէ սպասէին յաւանդութենէ հարց լուեալ։
       Նորին աղագաւ սակս տեղւոյ՝ ուստի եկին մոգքն ՚ի տեսանել զփրկիչն՝ քան զկարծիս այլոց ամենեցուն մեզ առաւել հաւանական թուի նոցայն՝ որք ՚ի Միջագետաց եւ ՚ի շրջակայ սահմանաց եկեալ ասեն զնոսա։ Մի՝ զի է բնիկ աշխարհ ուր ՚ի սկզբան անդ ծաղկեալ ծաւալեցաւ ուսումն մոգ ութեան ՚ի Սեմայ եւ ՚ի նահապետաց այնր ժամանակի ՚ի Զարեւանդ եւ ՚ի Մոկս, որ ընդ աստեղաբաշխ ութեան միանգամայն ուսուցանէր եւ աւանդէր յետագայից՝ թէ յաւուր միում ունի ծագիլ աստեղն փրկչին, որոյ գալստեան սպասէին ամենեքին։ Երկրորդ՝ զի եւ նոյն ինքն Բաղաամ որ գուշակեաց զաստեղէն երեւելոյ՝ մոգ էր յիւրում ժամանակի. եւ տեղի նորա գոլով ՚ի Միջագետս եւ ՚ի կողմանս լերանց արեւելից՝ որպէս ասացաք, զհետ գայ ապա անդանօր ծաղկեալ լինել ուսումն մոգ ութեան նաեւ ՚ի ժամանակս նորա։ Երրորդ՝ մոգքն որք եկին ՚ի տեսանել զփրկիչն, առաւել ՚ի գուշակ ութեան Բաղաամայ գիտելով զերեւելի աստեղն եկին. որք եւ ընդ տեսանելն զաստեղն ելին ՚ի ճանապարհ. ապա անդ մերձ էին սոքա ՚ի տեղին ուր էր Բաղաամ եւ ուր աւանդեալ էր նորա վասն այսր, այսինքն է ՚ի Միջագետս եւ ՚ի շրջակայ սահմանս։ Չորրորդ՝ աւետարանիչն զտեղի մոգուց յայտնի դնէ յարեւելս ՚ի կրկին տեղիս ասելով. «Եւ ահա մոգք յարեւելից եկին ... զի տեսաք զաստեղն նորա յարեւելս, եւ եկաք»։
       Արդ յորժամ սուրբ գիրք ընդհանրապէս արեւելք կոչեն ոչ որոշելով ուրոյն տեղի ինչ, իմանան զսահմանն որ յայնկոյս Տիգրիսի եւ ՚ի շրջակայս, որպէս եւ իմանայ ծննդ. ժա. 2. յասելն. «Եւ ՚ի խաղալն նոցա յարեւելից »։ Եւ ոչ ուրեք իմանայ զԱրաբիա, զՊաղեստին, եւ այլն. որպէս վկայէ եւ Կալմէտ։ Վասն որոյ եւ զբանս Եսայեայ եւ Սաղմոսի, ուր գրի վասն թագաւորաց Արաբիոյ, Թարշշի եւ կղզեաց՝ գալ եւ պատարագս մատուցանել փրկչին, չէ հարկ իմանալ վասն մանկ ութեան ժամանակի փրկչին, այլ վասն եկեղեցւոյ փրկչին. յորոյ ժամանակս ըստ ամենայն հանգամանաց յարմարին բանքն. զի արդարեւ յորժամ թագաւորք եւ իշխանք զանազան ազգաց եւ եւ արաբացւոց եւ բազմազան կղզեաց դարձան ՚ի քրիստոնէութիւն, յայնժամ ինքեանք եւ որդիք նոցա ձագախառն երամովին եկաց ՚ի ծոց եկեղեցւոյ, բերելով պէսպէս պատարագս եւ նուէրս յեկեղեցիս Քրիստոսի։ Իսկ վասն ընծայիցն բերելոց ՚ի մոգուց՝ չիք ինչ պատճառ ստիպօղ առ ՚ի կարծել զմոգսն յԱրաբիոյ եկեալ . զի որպէս գրեալ է մեր ՚ի գլուխն Բերոց, ոսկին է բերք աշխարհիս Հայոց ՚ի վաղուց անտի հռչակեալ. մանաւանդ զի հանքն են ՚ի նոյն իսկ ՚ի վերին կողմն Միջագետաց առ Եփրատաւ եւ Տիգրիսիւ։ Կնդրուկ եւ զմուռս՝ են ծխանելիք անորոշք. յորոց սակի գտանին եւ ՚ի Հայաստան, որպէս յիշեալ է մեր անդ ՚ի գլուխն Բերոց. ամօմում կամ կինամոմոն ՚ի Կորդուս. քարախունկ յԱրցախ, պտղախունկ ՚ի Տայս. թող եւ զորս գտանին ՚ի նոյն իսկ ՚ի Միջագետս։
       Յայտ է դարձեալ եւ ՚ի դիւրաւ եւ վաղվաղակի հաւատալոյն Աբգարու ՚ի Քրիստոս. քանզի ՚ի դնելն ՚ի Միջագետաց եւ ՚ի շրջակայ սահմանաց եկեալ զմոգսն. ՚ի դառնալն նոցա յերկիր իւրեանց՝ ՚ի հարկէ հռչակէին զաստուած ութիւն նորա եւ զոր ինչ տեսին . վասն որոյ եւ Աբգար որ ՚ի Միջագետս էր՝ բազում ինչ լուաւ ՚ի նոցանէ։ Ապա յետ անցանելոյ ամաց ինչ՝ ՚ի լսլն եւ յայլոց նաեւ զսքանչելի բժշկ ութիւնս Քրիստոսի. դիւրին լինէր նմա հաւատալ, եւ փութալ առաքել զնախարարս իւր հրաւիրելով յերկիր իւր, եւ խնդրելով զբժշկութիւն։ Եւ այնպէս գալուստ մոգուցն ցուցանէր զիւր զարդիւնս՝ յանձն այնպիսի թագաւորի, եւ ճշմարտութեամբ կատարումն լինէր բանիցն Քրիստոսի զոր ասաց Յոհ. ժբ. 23յորժամ հեթանոս իշխանք Աբգարու եկին տեսանել զնա. «Եհաս ժամ, զի փառաւորեսցի որդի մարդոյ »։ Զի փառաւորիլ Քրիստոսի էր այսպիսի հեթանոս թագաւորի հաւատալ իւրովք իշխանօք։ Այլ ՚ի դնելն ՚ի Պարսից կամ այլուստ եկեալ, ոչինչ պտուղ, բայց եթէ որպէս զՀիտիոսն յառաջ բերցուք զփութով դառնալն Պարսից ՚ի քրիստոնէութիւն, որ է տարադէպ բռնաբարութի. զի դարձ Պարսից եղեւ յայնժամ, յորժամ եղեւ եւ այլոց ազգաց։
       Յայսմ ամենայնէ զոր մինչեւ ցայս վայր գրեցաք, քաջայայտ ցուցանի թէ բազում յարմար ութիւնք գտանին ՚ի հաւանեցուցանել՝ թէ ուսումն մոգ ութեան ոչ միայն ՚ի սկըզբան անդ ծաղկեալ գտաւ ՚ի Հայաստան, այլ եւ յապագայ ժամանակս տեւեց ՚ի կողմն ինչ Հայոց եւ ՚ի շրջակայս, թէ եւ ոչ այնպէս՝ ՚ի Պարսս եւ ՚ի Քադէայս. առ որս թուի թէ բաց ՚ի հանապազորդելոյն այլափոխեալ գտաւ այն ուսումն նաեւ ՚ի զանազան աղանդս եւ ՚ի մոլորութիւնս քան թէ յայսոսիկ կողմանս։
      
       ՈՐՍԻՐ կամ ՕՍԻՐ
       Հեթանոս հին մատենագիրք մի ՚ի հնագոյն նահապետաց կացուցանեն զՕսիրն. եւ ասեն զնմանէ լինել որդի Սատուրնոսի՝ որ է նա ինքն Նոյ, եւ եղբայր Իսիսի՝ որ էր դուստր Նոյի։ Օսիր գտօղ եղեւ ասեն երկրագործուե. համարեցաւ լինել արեւ. յորմէ յայտ է եւ սորա վարդապետեալ զարեւէ։ Արդ յետ ասելոյ զՕսիր որդի կամ թոռն Նոյի, պարտ է զտեղի նորա խնդրել ՚ի Հայս, որպէս եւ զամենայն նահապետաց տեղիսն այնր ժամանակի, յորում ըստ սուրբ գրոց ամենեքին բնակէին ՚ի Հայաստան մինչչեւ էր հասեալ ժամանակ ցրուելոյ նոցա։ Սոյնպէս յետ ասելոյ զնա առաջին ուսուցիչ երկրագործուե, ՚ի հարկէ եւ յաշխարհէս Հայոց երեւի լինել ծագումն իւր։ Եւ յասելն զնա ուսուցիչ լեալ վարդապետ ութեան արեւու ՚ի սկզբան անդ ժամանակի, յայտնագոյն եւս երեւի լինել յաշխարհէս Հայոց, ուր սկսաւ այս վարդապետ ութիւն առ ՚ի տեղեակ լինել ընթացից արեւու։ Բայց ՚ի վերայ այսոցիկ նշանացս յաւելցուք մեք եւ զգլխաւորն ՚ի նշանաց. այն է՝ տեղի իւրով անուամբն յորջորջեալ ՚ի Հայաստան. զի ՚ի նահանգն Կորճէից՝ մի ՚ի գաւառաց նորին կոչի Որսիրանք։ Յորմէ յայտնի է իմաստասիրել, թէ Որսիր էր մի յորդւոց կամ ՚ի թոռանց Նոյի բնակեալ յայս գաւառ իւրովք սերնդովք. վասն որոյ ՚ի նորա անուն եւ սերնդոց նորա կոչեցեալ Որսիրանք, իբր Որսիրանք, իբր Որսիրեանք. մանաւանդ զի մերձ է գաւառս այս ՚ի Զարեւանդ, ուր բնակէրն Սեմ։ Ի հաստատ ութիւն այսր բեր զայն՝ զոր վասն Օսիրայ ասեն՝ տօրոսացւոց ուսուցեալ զարօրադր ութիւն եւ զերկրագործութիւն։ Արդ Տօրոս լերինք յորմէ բնակիչքն կոչեցան տօրոսագիրք՝ են ՚ի Հայաստան, մանաւանդ ՚ի Մոկս եւ ՚ի Կորճէս, ուր է Որսիրանք. ապա այս նահապետ ՚ի նոյն կողմանս Տօրոսի էր բնակեալ։ Ոմանք զՈրսիրն նաեւ գտիչ լեալ բանաստեղծութեան ասեն. զորմէ կարես տեսանել եւ առ Հուետիոսի։ Այսչափ ինչ ահա ՚ի հաւաստի երեւեալ ծանօթ ութեանց մարթացաք յառաջ բերել յաղագս ծագման Որսիր կամ Օսիր նահապետին։
       Այլ արտաքին պատմագիրք յետ ասելոյ զսա լինել որդի Նոյի, առ հասարակ պատմեն յԵգիպտոս կացեալ նորա եւ անդ ուսուցեալ զերկրագործութիւն։ Բայց այս բանք՝ սնոտի ինքնապարծ ութեան եգիպտացւոց գիւտք են. որք զամենայն հնութիւն, որպէս եւ հմուտքն վկայեն, կամին աշխարհին իւրեանց սեփականել. եւ զբազմաց միտս ՚ի նոյն յանգուցանէին եգիպտացիք թերեւս՝ եթէ չունէաք ՚ի ձեռին զսուրբ գիրս, որ հնագոյն գոլով քան զամենայն մատեանս նոցա՝ հաւաստեաւ վկայէ թէ ուր էին բնակեալ զառաջինն որդիք եւ թոռունք Նոյի, եւ երբ եւ զիարդ եղեւ ցրուիլ նոցա այլուր։
       Արդ կամելով զարտաքնոց բանս յարմարել ընդ պատմութեան սուրբ գրոց եւ մերս կարծեաց, պարտ է ասել վասն Որսիրայ՝ զկնի ժամանակաց ինչ ՚ի Հայոց գնացեալ յԵգիպտոս, եւ անդանօր եւս ուսուցեալ զերկրագործութիւնն որ հնարեալ էր ՚ի Հայս. որպէս եւ զվարդապետութիւն զընթացից արեւու, զոր լուեալ եւ ուսեալ էր ՚ի Հայաստան յառաջնոյն Զօրօասդրայ, որ ՚ի մօտակայ գաւառն Զարեւանդ բնակեալ ուսուցանէր, որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ։
       Այս է ահա պատճառն՝ յոյր սակս եգիպտացիք յնոյն ինքն զարեւն կոչեցին Օսիր՝ յանուն նոյն նահապետին. եւ փոխանակ արեւու առեալ պաշտէին. եւ մի այս Օսիր եւ Իսիս քոյր նորին եղեն գլխաւոր աստուածք եգիպտացւոց, զորոց էր ամենայն պատմ ութիւն եւ դիցաբան ութիւն նոցա. զանազան անուանս եւ գործս ետուն Օսիրայ, եւ զանազան ճանապարհորդութիւնս, զորոց չէ մեզ անկ հետախոյզ լինել։ Զի որպէս յիշէ Աւսոնիոս, ՚ի Յունաստան Բագոս կոչեցին զսա. ՚ի Հնդիկս՝ Դիոնիսոս. յԱրաբիա՝ Ատօն. միայն յԵգիպտոս կոչեցին Օսիր, որ է առաջին անուն իւր արձանագրեալ յիւր առաջին բնակ ութեան տեղին ՚ի Հայս։ Միայն զայս ասեմք, թէ այն ամենայն պատ մութիւնք նոցա ոչինչ իւիք ընդդիմանան մերումս ծանօթութեան, զոր տուաք վասն ծագման եւ սկզբնաւոր ութեան Որսիրայ, թէ եւ ճշմարիտ համարեսցուք զամենայն պատմեալս նոցա։ Սոյնպէս ոչ ընդդիմանան այն անրիք եւ արձանագր ութիւնք կանգնեալք նաեւ յԱրաբիա ՚ի յիշատակ Օսիրիսի եւ Իսիսի, յիշատակեալք յԵգիպտացւոց առ Դիոդորոսի սկիւլիացւոյ. այլ զամենայն մարթ է մեկնել. զի արդարեւ ՚ի նախկին ժամանակսն անդ գոլով սոցա՝ երկոքին եւս եղեն իբրեւ հայր եւ մայր նորոյ մարդկութեանս, որպէս համարին եւ այլ առաջին նահապետք. թագաւորեցին եւ ուսուցին. յորոց ուսան նաեւ եգիպտացիք եւ արաբացիք։ Իսկ զոր ասեն մինչեւ ցՀնդիկս խաղացեալ նոցա զօրօք, զայն պարտ է իմանալ ոչ վասն ինքեանց՝ այլ վասն յետագայից, որք էին սերունդք նոցա. այն յետագայք էին որք ՚ի դիմաց նոցա աստ եւ անդ կանգնեցին զյիշատակ նոցա. ծասն որոյ եւ յարձանագրու թեանն գրի ՚ի դիմաց Օսիրիսի, թէ չիք ինչ տեղի յաշխարհիս՝ ուր չէ իմ գնացեալ, այսինքն է սերունդք Օսիրիսի։
       Իսկ զոր ոմանք ըստ Պլուտարքոսի փիլիսոփայօրէն մեկնեալ՝ յաղագս գործոց բն ութեան իմանան զկեղծեալսն եգիպտացւոց վասն Օսիրիսի, յաղագս զանազան ընթացից արեւու առեալ, ասեմք թէ հարկ է նախ ընդունել զՕսիրն եւ զԻսիոն լեալ բնական մարդիկ յառաջին նահապետաց կարգի. եւ ապա յանուն նոցին յաւելեալ եգիպտացւոց կամ այլոց զայն վարդապետութիւն։
      
      
       ԻՍԻՍ որ է ԱՍՏՂԻԿ
       Յետ ասելոյ զՈրսիրն կամ զՕսիրն լինել ՚ի Հայաստան, զԻսիսսն եւս պարտ է դնել անդ։ Քանզի նախնիք, զոր օրինակ Դիոդորոս սիկիլիացի՝ զԻսիոն դուստր Սատուրնոսի ասէ լինել, այսինքն է Նոյի, եւ քոյր Որսիրայ, ծաղկեալ յայնմ ժամանակի՝ յորժամ յերկրէ ծնեալ առասպելաբանէին զմարդիկ. «Յորժամ յիւրմէ նորա ծագումն տայր կենդանեաց » ասէ. որ եւ ՚ի դէպ գայ նոյեան ժամանակի. որպէս եւ այլ աւանդ ութիւնք եգիպտացւոց զորս բերէ յաւուրս Որսիրայ եւ Իսիսայ։ Զի եգիպտացիք սահմանեցին, ամենեցուն. ըստ որում այսպէս եղեւ Իսիսայ, որ քոյր գոլով Որսիրայ՝ եղեւ նաեւ կին նորա, որպէս մարթ էր լինել յաւուրս Նոյի յելանելն ՚ի տապանէն։ Զժամանակ Իսիսայ կոչէ ժամանակ հսկայից ըստ Յունաց, որ յարմարի նոյնպէս ժամանակի. զի եւ Մովսէս յայնմ ժամանակի յառաջ քան զջրհեղեղն եւ յետ ջրհեղեղին յաւուրս Ներբովթայ դնէ զժամանակ բռնանալոյ հսկայից ՚ի վերայ երկրի։
       Արդ ըստ ասացելոցս՝ ՚ի նոյեան ժամանակի անդ եդեալ զԻսիսն, ես յայնմ ժամանակի ՚ի մերում աշխարհի ուր բնակեցան նախնի նահապետք՝ յարմար այսմ գտանեմ զԱստղիկ զքոյր երից որդւոց Նոյի զյիշատակեալն ՚ի Խորենացւոյն. մանաւանդ զի Դիոդորոս թղթ. 35 եւ Պլուտարքոս յայտնի ասեն զԻսիսն լինել դուստր Սատուրնոսի եւ Ռէայի, որ է ասել Նոյի եւ Ռէայի կնոջ նորա . զոր քանզի զկնի աստուածացուցեալ՝ լուսին լինել համարեցան, վասն որոյ եւ Լուսին կոչեցին, կամ սակս աստուածացուցանելոյն՝ եւ կամ սակս գեղեցկութեանն։ Այս Լուսին կամ Աստղիկ անունն է՝ զոր ուղ ինչ այլայլ ութեամբ յունական վերջաւոր ութեամբ փոխեալ համարիմք յօտար ազգաց յանունս Իսիս։ Յանուանէ սորին Իսիսայ, որպէս գրէ Պօռար թղթ. 287 կոչեցաւ Իսիս գետ՝ իննսուն ասպարիզօք ստորեւ քան զՓասիս (Ճորոխ)գետ, ստորագրեալ յԱրրիանոսէ, յիշատակեալ եւ ՚ի Պլինիոսէ զ. 4։ Այժմ յայսոսիկ կողմանս անկանի Եըլտըզ էլին, եւ Եըլտըզ սույին, որ է գաւառ եւ գետ, յոմանց ՚ի մերոց կոչեցեալ Աստղիկ գետ։ Ի համաձայնուէ աստի անուանցս մարթ է մեզ իմաստասիրել, թէ բնակութիւն Աստղկան կամ Իսիսայ դստեր Նոյի՝ եղեւ յայսոսիկ կողմանս. եւ յանուանէ նորին կոչեցաւ երկիրն եւ գետն։ Նա մանաւանդ տեսանելով մինչեւ ցայժմ եւ ՚ի սահմանս Տարօնոյ կամ Մշոյ արձանացեալ տեղի ինչ Ասղնբերդ կամ Աստղընբերդ կոչեցեալ, հաւանական համարիմք Աստղկան քեռն Սեմայ՝ նախ ՚ի կողմանս Տարօնոյ բնակեալ եւ անդ ուսուցեալ. ապա փոխադրեալ ՚ի կողմանս փոքուն Հայոց եւ Փոքուն Ասիոյ եւ անդ, որք կոչեցան յանուն նորին Իսիս կամ Աստղիկ, եւ ՚ի Թուրքաց՝ Եըլտըզ։
       Եգիպտացիք որպէս զՕսիրն՝ նոյնպէս եւ զԻսիսն սեփականեցին աշխարհին իւրեանց. զորմէ մեծամեծս պատմեն. եւ գտիչ զնա ասեն լեալ բժշկութեան, որ էր մասն ինչ ուսման նախնի մոգութեան։ Այլ ճշմարիտ պատմ ութիւն սուրբ գրոց եւ ազգիս մերոյ յայտնի ցուցանեն՝ թէ ՚ի նախնի ժամանակսն անդ ոչ գոյր բնակ ութիւն արտաքոյ Հայաստան աշխարհի. մինչեւ եհաս նոցա ժամանակ ցրուելոյ անտի. եւ ՚ի ցրուիլն անդ ընդ զանազան կողմանս՝ եթէ գոյր ոք ՚ի նոսա յորդւոց կամ ՚ի դստերաց Նոյի՝ ամենեքին նոքա ՚ի Հայոց աշխարհէս ելեալ սփռեալ էին անդ զկնի ժամանակաց։ Վասն որոյ հարկ է ասել եւ զեգիպտացւոց՝ որք պարծան զհն ութենէ ազգին իւրեանց, թէ եւ սոքա երկոքին ծնունդք Նոյի՝ Օսիրն եւ Իսիսն՝ ՚ի Հայաստանեայց եկին յաշխարհն Եգիպտոսի. զորոց զպատմութին կամելով մեր միաբանել ընդ ճշմարիտ պատմութեան, պարտ է ասել, թէ Աստղիկ քոյր Զրուանայ որ է Սեմ, իսկ ըստ արտաքնոց քոյր Օսիրայ, ՚ի Հայաստան եգիտ՝ մանաւանդ թէ առաւել քան զայլս ուսոյց եւ ՚ի կիր էարկ զբժշկութիւն որչափ ինչ գիտէին ելեալքն ՚ի տապանէ։ Զկնի Աստղիկ այս՝ որ է Իսիս, ընդ Օսիրայ գնաց յԵգիպտոս, ուր անուանի եղեւ յոյժ ուսուցանելով եւ ՚ի գործ ածելով զբժշկուի. եւ թէպէտ ՚ի հին արձանագրութեան զոր բերեն՝ կոչէ զինքն ուսուցիչ երկրագործութեան, բայց Դիոդորոս սիկիլիացի յեգիպտացւոց բերէ վասն երեւելի գոլոյ նորա ՚ի բժշկ ութեան մասին, եւ գտիչ զանազան դեղորէից։ Սմա ընծայեն եւ գրուած ինչ եգիպտական տառիւք յիշատակեալ ՚ի Քիրխէրայ, եւ պահեալ ՚ի հանդիսարանի դքսին Սավոյայ. եւ ոչ սակաւ վաղեմի ստորագրութիւնք բաղադրութեանց զանազան դեղորէից յանուն Իսիսայ ստէպ յիշատակեալ ՚ի Գաղենոսէ։ Իսկ ՚ի ժամանակս Պղատոնի գտանէին եւ բանք ինչ բանաստեղծականք յանուն Իսիայ։
       Եւ այսպէս նախ պարտ է դնել զԻսիսն մի ոք ՚ի նոյեան ժամանակի, որպէս գրեն արտաքին պատմագիրք, եւ որպէս հաստատէ նաեւ պատմութիւն ազգիս՝ զուղիղ անունն Աստղիկ ցուցանելով. ապա մարթ է յաւելուլ եւ զմեկնութին զոր տայ Բլիւշ ՚ի գիրսն պատմ ութեան երկնի, թէ եգիպտացիք յանձն Իսիսայ այլաբանութեամբ կեղծեցին զբնութիւն երկրի, զընթացս լուսնի, զծնունդ, զլրումն եւ զքառորդս նորա. վասն որոյ եւ օտար է կարծիք իւր յասելն. «Քաջայայտ տեսանեմք զՕիրիսն եւ զԻսիսն ՚ի սկզբնաւոր ութեան իւրեանց լեալ սոսկ տօմար ինչ, կամ յայտարարութիւն երկնային ընթացից, եւ ոչ դիք, կամ էակք ոգեւորեալք »։ Այս է ՚ի սուտ հանել զամենայն պատմութիւնս. յորս թէ եւ գտանին առասպելք, բայց խառն են ընդ ճշմարտութեան։ Այլ վասն Իսիսայ կամ Աստղկան տես նաեւ ստորեւ, ուր խօսելոց եմք զբժշկութենէ. տես եւ ՚ի գլուխն Կրօնի՝ որ ՚ի ժամանակս կռապաշտութեան։
      
       ՊՐՈՄԷԹԷՈՍ
       Որ եւ Պռոմիթեւս։ Սա եւս հռչակեալ է ՚ի նախնի առասպելաբանութիւնս Յունաց, բայց ՚ի կարգս առաջին նահապետաց դասեալ. զի յերգս ինչ Որփէոսի՝ Պրոմէթէոս պատմի լինել այր Ռէայ տիկնոջ։ Արդ քանզի այլք զՌէա ասեն լինել կին Մատուրնոսի, ըստ այսմ Պրոմէթէոս լինի Նոյ. զի Նոյ է՝ որ արտաքնոց կոչի Սատուրնոս, որպէս գրեցաք այլուր։ Եւ եւս Եսքիղոս, որ արար ողբերգակ բանաստեղծութիւնս ՚ի վերայ Պրոմէթէոսի, ասէ՝ թէ Դիոս աստուած կամէր ջնջել զազգ մարդկան, առ ՚ի ստեղծել զաշխարհ բոլորովին նոր, եւ Պրոմէթէոս եղեւ որ պահեաց զազգ մարդկան. ըստ այսմ եւս ՚ի դէպ է իմանալ վասն Նոյի, որ իւրով տապանաւն պահեաց զսերունդ մարդոյ յաստուածասաստ ցասմանէ։ Բայց Պօշար զՊրոմէթէոսն ասէ լինել Մագոգ. ըստ որում Եսիոդոս զՊրոմէթէոսն ասէ լինել որդի Յաբեթայ, որպիսի էր եւ Մագոգ. եւ զի ՚ի սահմանս Կովկասու ասեն լինել զՊրոմէթէոս, ուր էր եւ Մագոգ։ Արդ թէ համարեսցուք զնա լինել Նոյ, եւ թէ Մագոգ, երկիր Պրոմէթէոսի լինի ՚ի Հայաստան. զի ՚ի գլուխն Բնակչաց ցուցաք՝ թէ երկիր Մագոգայ էր Գուգարք նահանգ մեծին Հայոց։ Համաձայնի այսմ եւ այն՝ զոր ասեն վասն Պրոմէթէոսի ՚ի սահմանս Կովկասու բնակեալ. զի ՚ի ստորագր ութեան լերին Կովկասու գրեցաք, թէ բազուկք ինչ այնր լերին հասանեն ըստ նախնեաց նաեւ ՚ի Հայաստան։ Բայց ոչինչ ընդդիմանայ, այլ յաւէտ ՚ի դէպ գայ ասել ըստ հին պատմութեն՝ թէ Մագոգն, որ է Պրոմէթէոս , ելեալ ապա արտաքս յերկրէն իւրմէ գնաց ՚ի Սկիւթիա, եւ բնակեցաւ ՚ի բնիկ կովկասային լերինս. յորմէ ել կեղծիքն՝ պնդեալ կապեալ լինելոյ ՚ի կովկասեան լերինս. մանաւանդ զի Երոդոտոս զոմն Պրոմէթէոս թագաւոր սկիւթացւոց կացուցանէ. եւ անդ մուծեալ հրահանգս քաղաքականութեան, գնաց եւ ՚ի Կողքիս, եւ անդ ուսոյց զարուեստ բանալոյ հանքս, եւ հրով հալելոյ զհրահալելիս։ Այն արուեստն է որ յորդւոց յորդիս մնաց ՚ի ժողովուրդն Սօանաց, զորոց գրեալ եմք յառաջն. այս է զոր բանաստեղծք կեղծեցին Պրոմէթէոսի ելանել յերկինս, եւ անտի հուր գողանալ եւ յերկիր իջուցանել. այլ ՚ի բանաստեղծ ութեան Եսքիղոսի յայտնի ասէ Պրոմէթէոս զանձնէ գտիչ լինել հրահալելեաց արծաթոյ, ոսկւոյ, երկաթոյ եւ պղնձոյ, զոր չէր ուրուք գտեալ յառաջ քան զինքն։ Բայց որ նշանաւոր կացուցանէ զՊրոմէթէոսն առաւել քան զբազումս է այն՝ զի առաջին եղեւ որ ուսոյց զՅոյնս. զի ըստ Եսքիղոսի ՚ի Սկիւթիոյ ՚ի յունաստան խաղացեալ Պրոմէթէոս՝ ուսոյց անդ զամենայն արուեստս, զդպրութիւնս, զաստեղաբաշխութիւն, որպէս եւ զգուշակ ութիւն զապագայից։ Որով արդարանայ ասելն՝ թէ ՚ի բարբարոսաց ծագեցաւ ուսումն առ Յոյնս։ Իսկ թէ զիարդ ընդ Սկիւթիա անուամբ նաեւ Հայաստան աշխարհս անկանէր ՚ի նախնի ժամանակս անդ՝ գրեալ եմք ՚ի գլուխն Անուան։
       Եւ այսպէս ՚ի գրելոցս մինչեւ ցայս վայր յայտնի եղեւ ՚ի Հայաստան եւ ՚ի շրջակայս նորին լեալ սկզբնաւոր ութիւն դպր ութեանց համօրէն աշխարհի ՚ի զանազան նահապետաց առաջնոց, որպէս ասացաքն։ Եւ թէպէտ յապագայ ժամանակի չմնացին հետք այն ամենայն դպր ութեանց ըստ փոփոխել բաղդին, բայց ոչ այնու կորուսանէ Հայաստան զիւր պարծանս առաջնութեան. վասն որոյ ըստ գրելոյ Պրուքքէրոսի, «Խնդիր էր վաղեմի, արդեօք զսկզբնաւոր ութիւն փիլիսոփայ ութեան ՚ի բարբարո՞ս ազգաց պարտ է յառաջացեալ ասել. զոր եւ բազում ՚ի նախնի վարդապետաց եկեղեցւոյ ... հաստատեցին»։
       Այլ արդ առ ՚ի որոշակի գիտել, թէ յոր կողմն Հայաստան աշխարհիս ծաղկեցան դպր ութիւնք ՚ի նախնի անդ ժամանակին, ՚ի գրելոցս իմանամք յերկուս կողմանս լեալ։ Մի՝ յարեւելեան հարաւակողմն ՚ի Հեր եւ Զարեւանդ գաւառի, եւ ՚ի Կորճայս՝ որ է Կորդուք, ուր էր Որսիրանք, եւ ՚ի Մոկս. իսկ արտաքոյ Հայաստանեայց յայն կողմն յառաջ խաղալով՝ ՚ի Միջագետս եւ ՚ի շրջակայս նորա։ Երկրորդ՝ յարեւմտեան հիւսիսակողմն ՚ի Տայս նահանգի. զի թէպէտ նախնիք ՚ի Կողքիս ասեն ծաղկեալ, բայց կարի հաւանեալ եմ զԿող գաւառ Տայոց նահանգին բազում ուրեք շփոթեալ նախնեաց ընդ Կողքիսոյ սակս մերձաւոր ութեան անուանն. եւ ՚ի Կողքիս եդեալ նաեւ զայն ամենայն գործս՝ որք լինէին ՚ի Կող գաւառ մերոյ աշխարհին։ Եւ թէպէտ ՚ի Քաղդիս դնեն մեծապէս ծաղկեալ յայնժամ, որ է Խաղտիք գաւառ Կողքիսոյ, այլ բազում ուրեք յիշատակեալ է մեր, թէ ՚ի նախնումն զիարդ յաճախ ութիւն էր մերոց եւ խառն բնակ ութիւն ընդ Խաղտիս, մինչեւ օտար ազգաց կոչել զայն Առմէնօքալիվս, այն է՝ Հայախաղտիք։
       Իսկ առ ՚ի որոշ ինչ գիտել՝ թէ զինչ ազգ դպր ութեան էր որ ՚ի սկզբան անդ ծաղկեցաւ ՚ի Հայաստան, նոյնպէս ՚ի գրելոցս մինչեւ ցայս վայր՝ իմանամք լեալ վարդապետութիւն աստուածգիտութեան, բժշկութիւն՝ յորմէ զհետ գայր բուսաբանութիւն, որ է ասել տեղեկութիւն բնութեան խոտոց եւ ամենայն բերոց երկրի, աստեղաբաշխութիւն եւ գիտութիւն ժամանակի։ Նմին իրի ոչ դուզնաքեայ զննութիւն է տեսանել ՚ի մերում լեզուի՝ եթէ թէպէտ պակասին բառք վասն յոլով գիտութեանց, բայց վասն ծանօթութեան մասանց ժամանակի յաւելուածով իմն գտանին ոչ միայն երկոտասան ամսոց, այլ նաեւ երկոտասան ժամուց տուընջեան՝ եւ երկոտասան ժամուց գիշերոյ ունել ուրոյն ուրոյն անունս սեփականս. սոյնգունակ եւ առանձին անուանս եօթն մոլորակաց սեփականս, լուսին, լուսնթագ, արուսեակ եւ այլն. որք թուին լինել անուանք դստերաց նախկին նահապետաց այնոցիկ. զորս համարիմք իբր մնացորդս յանյիշատակելի ժամանակաց աւուրց անտի նախայիշատակեալ նահապետացն յորժամ յաշխարհի մերում վարդապետէին եւ ուսուցանէին յաղագս ժամանակի, եւ ոչ ՚ի յետագայ ժամանակս յորժամ անկեալ էր բոլորովին սէր դպրութեան։ Եւ այս ամենայն ուսմունք միով անուամբ կոչէին յայնժամ Մոգութիւն, որպէս յայտնի իմանամք ՚ի բանից Պլինիոսի, որ ՚ի սկիզբն գրոց լ . 1. ասէ, թէ մոգութիւնն կարի իմն յարգի եղեւ. քանզի ՚ի մոգութեան անդ խառն էին երրեակ իրք կարեւորք, բժշկութեան արուեստ, կրօնք եւ աստեղագիտութիւն։ Զայսոսիկ գրէ Պլինիոս վասն մոգ ութեան ազգին Պարսից. առ որս մոգք նոցա զվարդապետութիւն իւրեանց Զօրօասդրաց որք բազմացանն՝ այլայլեալ փոխեալ էին հետզհետէ ՚ի զանազան աղանդս, ՚ի սնոտիապաշտութիւն, ՚ի կռապաշտութիւն եւ ՚ի հմայութիւն. զայն վարդապետութիւն ասեմ փոխեալ, որ ՚ի սկզբան անդ յաւուրս առաջնոյն Զօրօասդրայ՝ որ է Սեմ, գիտ ութիւն էր կատարեալ, որպէս գրեցաք յառաջ։
       Այս ամենայն զոր ասացաք՝ կարծեմ թէ ոչինչ ընդդիմանայ ամենայն ողջամիտ քննաբանից. զի եւ արդէն իսկ հասարակաց կարծիք է յընդհանուր պատմ ութեան ամենայն ազգաց, թէ ՚ի սկզբան անդ յառաջին ժամանակս յիւրաքանչիւր ազգս տանուտեարքն էին՝ որք վերակացու լինէին գործոց կրօնի. եւ որք վերակացու էին կրօնի՝ նոքին իսկ էին եւ իմաստունք եւ փիլիսոփայք այնր ժամանակի, որք ուսուցանէին այլոց զոր ինչ գիտէին։ Արդ զայս եւս առաւել ՚ի դէպ է ասել վասն առաջին նահապետացն այնոցիկ ՚ի վերոյ յիշելոց՝ սկսեալ ՚ի Սեմայ. քանզի եւ իւրաքանչիւր նոքա ՚ի Հայաստան էին մի մի տանուտեարք նորատունկ գերդաստանաց։ Այլ նախ քան զաւարտել մեր զայս գլուխ բանի՝ տացուք տեղեկ ութիւն ինչ եւ վասն երրորդ Զօրօասդրայ, որպէս եւ խոստացաք յառաջագոյն։
      
       ԷՐ որ է ԿԱՐ
       Յիշէ զսա Պղատոն ՚ի տասաներորդ գիրս հասարակապետուե՝ Առմէնիոս կոչելով, որ է հայկազուն. զոր Կղեմէս աղեքսանդրացի ՚ի յաճախապատումն գիրս ՚ի ե. նաեւ զսա Զօրօասդր կոչեցեալ համարի յասելն. «Զայսոսիկ գրեաց Զօրօասդրն հայկազուն, ազգաւ պամփիլիացի »։ Արնոբիոս, զորոյ զբանս տես ՚ի գլուխն Բնակչաց՝ ուր գրեցաք զՍեմայ, ՚ի թիւս զանազան Զօրօասդրաց դնէ եւ զոմն հայկազուն. եւ ասէ լինել թոռն Ոստանայ։ Սոքա ամենեքին զայս Զօրօասդր՝ քանզի հայկազուն լինել վկայեն, հաւանեալ եմ յոյժ լինել աստանօր աղաւաղութիւն հայկական անուանց, որպէս եւ այլ բազում ուրեք է տեսանել. եւ նոյն իսկ անունս էր ցուցանէ լինել անուն արեւելեան. շփոթեալ, որպէս կարծեմ, ընդ անուանս Ար, կամ Արայ. նոյնպէս եւ անունս Ոստան ցուցանէ լինել անուն արեւելեան։
       Արդ առ ՚ի գտանել զյարմար ութիւն բանից մատենագրացս այսոցիկ ընդ պատմ ութեան ազգիս, գտանեմք զայս Զօրօասդր լինել Կար նահապետ մեր, որ յաւուրս դատաւորացն Իսրայէլի՝ յաջորդ Վստամ նահապետին. որոյ գուցէ էր եւ թոռն ըստ ասելոյ Արնոբիոսի. եւ այնպէս զանունս Կար փոխեալ կարծեմ ՚ի Ար կամ Էր. որ չէր դժուարին ինչ ՚ի լեզուս օտար ազգաց. իսկ զանունս Վստամ փոխեալ ՚ի Ոստան։ Արդ ըստ այսմ զպամփիլիացին ասեմ լինել ա՛յլ Զօրօասդր, որպէս եւ համարին բազում մատենագիրք, ընդ որս եւ Սուիդաս եւ Սալմասիոս. զորմէ տես դարձեալ անդ ՚ի գլուխն Բնակչաց. քանզի Արնոբիոս զպամփիիացին զատուցանէ եւ ասէ զնա լինել յաւուրս Կիւրոսի, որ լինի բազում ամօք զկնի այսր մերոյս հայկազեանն Զօրօասդրայ։ Եւ զի չիք ամենեւին յարմար ութիւն զմի եւ զնոյն Զօրօասդր նախ կոչել հայկազեան կամ արամազնեան, ապա ազգաւ պամփիլիացի. այն զի՝ Պամփիլիա ոչ է անուն ազգի, այլ երկիր. եւ պամփիլիացիք էին ազգաց յոյնք բնակեալք ՚ի Պամփիլիա։ Յետ այսպէս որոշելոյ չիք ինչ ընդդիմ ութիւն ասել, թէ Կար նահապետ մեր յաջորդ Վստամայ՝ հետամուտ լեալ էր երբեմն մոգութեան, յորմէ ետուն նմա ընթերակայք զանունս Զօրօասդր, որպէս էր սովոր ութիւն ՚ի հնումն յարեւելեան ազգս։ Չէ ինչ դարձեալ թէ պատմագիրք մեր չիցեն յիշատակեալ այսպիսի ինչ. զի եւ այլ ոմն Բռօէրէսիոս հայկազուն քաջ ուսումնական յԱթէնս տեսանեմք յիշատակեալ ՚ի գիրս օտար ազգաց, զորմէ առ մերսն չիք ինչ գտանել յիշատակ ութիւն ամենեւին։ Զայս այսպէս եդեալ՝ յայնժամ եւ կարգաւ ըստ ժամանակագրութեան գտանեմք յիշատակեալ ՚ի բանսն Արնոբիոսի զչորեսին Զօրօասդր. զի առաջինն եկեալ ՚ի հրեղէն գօտւոյ ՚ի խորին սահմանաց՝ լինի Սեմ, որպէս բացատրեցաք անդէն. երկրորդն բակտրիացի յիշատակեալ ՚ի Կտէսիասայ՝ է թոռն Սեմայ, զորմէ նոյնպէս գրեցաք. իսկ երրորդն հայկազուն՝ է այս Կար նահապետ թոռն Վստամայ, որ յաւուրս դատաւորացն Իսրայէլի. յետ սորա չորրորդն է պամփիլիացին, որ ընտանին էր Կիւրոսի։ Իսկ այն զոր պատմեն Վաղերիոս Մաքսիմոս, եւ Մակրոբիոս վասն սորին հայկազն Զօրօասդրայ ՚ի մէջ պատերազմի սպանեալ եւ ապա կենդանացեալ , ես համարիմ ՚ի մերձաւոր ութենէ անուանցս Արայի եւ Կարայի վրիպեալ սոցա, եւ ՚ի մի խառնեալ ընդ սմա զանցս նախնոյն մերոյ Արայի. զորմէ համբաւէին ըստ հնարելոյ Շամիրամայ՝ յետ սպանեալ լինելոյ ՚ի պատերազմի, «լիզեալ աստուածոցն զԱրայ եւ կենդանացուցեալ ». որպէս գրէ Խորենացին ա. 15։