Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՈՐՊԷՍ զծագումն եւ զսկզբնաւոր ութիւն դպր ութեանց ՚ի Հայաստան լեալ ցուցաք ըստ բաւականին ՚ի վերոյ, զհետ գայ զնոյն ասել եւ վասն սկզբնաւորութեան արուեստից. այլ յանուանէ յիշատակ ութիւն միայն վասն երկրագործ ութեան արուեստին գտանեմք յիշատակեալ ՚ի գիրս Ծննդոց։ Մարթ էր ասել նաեւ զարուեստէ դարբն ութեան եւ երաժշտ ութեան ՚ի Հայաստան սկզբնաւորեալ, որոց նախկին գտիչք յիշատակին ՚ի գիրս Ծննդոց դ. 21. 22. եթէ յայտնի լինէր բնակ ութիւն առաջին նահապետացն այնոցիկ լեալ ՚ի Հայաստան, որպէս կարծէ Պօշար վասն բնակ ութեան նահապետին Նոյի, նաեւ նախ քան զջրհեղեղն գնելով ՚ի հարաւակողմանս աշխարհիս Հայոց, զորմէ տես ՚ի գլուխն Բնակութեան։
       Այլ թողեալ այժմ խօսել զարուեստից այնչափ հն ութեան ժամանակի յառաջ բերցուք աստանոր զոր ինչ յիշեն պատմութինք ազգիս վասն արուեստից յաւուրս թագաւորաց մերոց։ Յորս առաջին մեծն Տիգրան ՚ի հայկազունիս՝ որպէս զանազան բարեկարգութիւնս՝ նոյնպէս եւ զարուեստից ծաղկեցոյց, զոր ՚ի համառօտ բանից աստի Խորենացւոյն է իմանալ. «Մթերս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ քարանց պատուականաց եւ զգեստուց եւ պէսպէս գունոց եւ անգուածոց՝ արանց հասակաց եւ կանանց միանգամայն բազմացոյց. որով տգեղագոյնքն իբրեւ զգեղաւորս երեւէին սքանչելիք, եւ գեղաւորքն ըստ ժամանակին առհասարակ դիւցազնացեալք ». ա. 24։ Յարշակունի թագաւորս թէպէտ Վաղարշակ բազում բարեկարգութիւնս եմոյծ, բայց ոչ եւ արուեստս. իսկ յաւուրս Արշամայ արքայի յիշատակին միայն առ Խորենացւոյն գործաւորք ՚ի յատակել, զորս Հերովդէոսի «խնդրեալ, ասէ ՚ի յԱրշամայ բազմութիւն արանց անարուեստից գործաւորաց որովք զԱսորւոց յԱնտիոքայ զանանց եւ զանկոխ հրապարակսն ՚ի խոհերացն եւ ՚ի տղմոյն՝ լցցէ… Տալով (ապա Արշամ ) զոր խնդրէրն (Հերովդէս ) գործաւորս , որովք լցեալ զհրապարակս անտիոքացւոց քսան վտաւանաւ երկայնութեամբ, յատակեաց սպիտակ կճասալ յատակօք, զի ուխաւորք յատակացն դիւրագոյնս կարգեսցեն առ ոչինչ վնաս առնել քաղաքին ». բ. 25։ Մնացորդք այսր սալայատակ ճանապարհին Անտիոքայ յաւերակսն անդ նորին երեւին մինչեւ ցայժմ ըստ պատմելոյ մերոց ճանապարհորդաց։
       Բայց գերագոյն քան զամենայն թագաւորս մեր արուեստից եւ գիտուեց պայծառացուցանօղ՝ գտաւ բ. Արտաշէս թագաւոր. զորմէ Խորենացին առանձին գլուխ կարգեալ «Արուեստից գիտ ութիւն որ ինչ յաւուրս Արտաշիսի », սկսանի ասելով. «Բազում ինչ գործք յաւուրս Արտաշիսի գործեցան… զի թէպէտ… կարգք եւ սովոր ութիւնք գեղեցիկք հաստատեցան ՚ի Վաղարշակայ եւ յայլոց առաջնոց թագաւորացն, այլ ՚ի մեծամեծ արուեստից եւ ՚ի գիտ ութեանց ունայնացեալք էին »։ Ապա յիշէ զքանի մի արհեստս յանուանէ, որք են Նաւագնացութիւն ՚ի ծովակս Հայաստանեայց . Ճանապարհորդութիւն ՚ի վերայ գետոց. Ձկնորսութիւն, եւ Երկրագործութիւն, ասելով. «Այս ամենայն յօրինի յաւուրս Արտաշիսի ». բ. 59։

       Ա . Երկրագործութիւն։
       Քան զամենայն արուեստս՝ որ կարեւոր են մարդկային կենաց, սա ճանաչի յամենեցուն առաջին, տուեալ մարդոյ յարարչեն ընդ ստեղմանն իբր իւր սեփական արուեստ թէ ՚ի ժամանակին յորժամ էր ՚ի դրախտին, որպէս ասի ծննդոց բ. 15. «Եդ զնա ՚ի դրախտին փափկ ութեան գործել զնա եւ պահել », եւ թէ յետ արտաքսելոյն. «Եհան արձակեաց զնա տէր Աստուած ՚ի դրախտէ անտի փափկ ութեան գործել զերկիր ուստի առաւ ». գ. 23։ Սոյնպէսեւ յորժամ սկսաւ երկրորդ անգամ սերունդ մարդոյ յետ ջրհեղեղին՝ առաջին յիշատակութիւն արուեստի այս է. «Եւ սկսաւ Նոյ այր հողագործ զերկիր գործել, եւ տնկեաց այգի ». Ծննդոց թ. 20։ Իսկ տեղին սկզբնաւորութեան յերկուս եւս նուագս՝ է աշխարհս Հայաստան. ուր եւ զսկզբնաւոր ութեան տեղի զերկրորդին եւ զյիշատակ մինչեւ ցայսօր տեսանեմք, այն է տեղին Ակոռի ՚ի վերայ Մասեաց լերին, ուրանօր Նոյ նահապետի զառաջինն բրելով տնկեաց այգի. առ որ եւ տիրապէս ՚ի դէպ է պատշաճել զճահագրութիւնն վիրգիլեան, նախ առաջին ուսուցեալ մահկանացուաց երկաթեօք բանալ զարգանդ երկրի. զոր նա տարեալ հանէ յիւրեանց հեթանոսական աստուածուհին Չէրէս, Դեմետր ձայնեալ ՚ի Յունաց։ Ի դէպ էր եւ մերոց քերթողաց արօրադրական քերթուածովքն իւրեանց ստորագրել զայս բնիկ տեղի հողագործութեան առաջին մարդոյն, ուր մերձեցան գործիք առաջին երկրագործին աշխարհի, եւ հռչակել զնոր զայն պտուղ առաջին այգւոյն աշխարհի, որ ՚ի խորհրդաւոր թմր ութիւն էարկ զնախկին այգեգործն։ Որպէս Վիրգիլիոս, նոյնպէս եւ այլք ՚ի հեթանոսաց այլ եւ այլ անձանց ընծայեն զսկիզբն երկրագործութեան. եւ ոմանք եւս դից, մանաւանդ Դիոնիսեայ կամ Բագոսի. զոր Դիոդորոս սիկիլիացի հատ. ա. թղթ. 232. յերիս Բագոսս որոշեալ՝ զմին համարի երկրագործ ութեան եւ այգեգործ ութեան հնարիչ. եւ զի որթ եւ խաղող ՚ի ջրհեղեղին Դեւկալիոնի կորուսեալ էր ասէ ընդ այլ պտուղս, Դիոս չաստուած վերստին բուսոյց. որք են առ հասարակ գործք Նոյի ՚ի պատմ ութենէ սուրբ գրոց առեալ աղճատեալ այլայլութեամբ։
       Նաեւ այլ եւ այլ ազգք իւրեանց ազգի սեփականեն . մանաւանդ եգիպտացիք, որք յամենայնի զինքեանս կարծելով հնագոյնս, զոմն Օսիրիս ասեն լեալ յերկրին իւրեանց սկզբնաւորօղ երկրագործութեան։ Որպէս եւ Տիբուղղոս ՚ի հանգներգութիւնս իւր զՕսիրիսն համարելով լինել Բագոս, նմին տայ զառաջին երկրագործուին եւ զայգեգործութիւն։ Բայց կամ չէր պարտ այնչափ հին ասել զՕսիրիսն իւրեանց, կամ ընդ ասելն հին եւ որդի Սատուրնոսի, որ եւ Նոյ, զտեղի սկզբնաւոր ութեան նորա ոչ յԵգիպտոս՝ այլ ՚ի Հայաստան պարտ է խնդրել, առաջնորդ ունելով զսուրբ գիրս յոյժ հաւատարմագոյն քան զիւրեանց հին կարծեցեալ մատեանս, զորոյ եւ զտեղին յանուն իւր կոչեցեալ Որսիր կամ Որսիրանք, յայտնի ցուցաք ՚ի վերոյ։ Նորին աղագաւ առ ՚ի միաբանել եւ զպատմութիւն եգիպտացւոց, ասեմք՝ թէ որպէս Նոյ ՚ի կողմն Մասեաց՝ նոյնպէս եւ այլ ոմն ՚ի նախկին նահապետաց յորդւոց Նոյի որպէս ասեն, յայլ կողմն Հայաստան աշխարհիս ՚ի կիր էարկ զայս արուեստ երկրագործ ութեան եւ ուսոյց այլոց. իսկ այն կողմն էր Որսիրանք գաւառ Կորճէից, որ յանուն նորին կոչեցաւ։ Զայս հաստատէ նաեւ Եւստաթէոս ՚ի լուծմունս Դիոնիսեայ Բէրիիսի. ըւր ասէ թէ Օսիրիս արօրադրել ուսոյց տօոսացւոց. արդ տօրոսացիք եւ Տօրոս են ՚ի Հայաստան. զի որպէս գրեալ է մեր ՚ի գլուխն Լերանց՝ Տօրոս լեառն ՚ի նախնի մատենագրաց անտի ստորագրութիւն՝ լեառն զհարակողմամբ Հայաստանեայց քերեալ անցեալ, նաեւ ՚ի ներքո ՚ի հայս մտեալ, ՚ի Տարօն, Մոկս, նաեւ ՚ի սահմանակիցն իւր ՚ի Կորճայս, ուր էր Որսիր տեղին. զի եւ այն է ՚ի հարաւակողմն աշխարհիս որպէս միւսքն. նմին իրի եւ Եւստաթէոս կոչէ տօրոսացիս. որպէս տօրոսացիք կոչին երբեմն եւ սասունցիք։
       Այս ամենայն որ վասն առաջին երկրագործութեան աշխարհիս՝ յիշատակարանք են հաւաստիք, գոլով առեալ կամ ՚ի պատմութենէ սուրբ գրոց, եւ կամ ՚ի նոյն իսկ ՚ի տեղեաց Հայաստան աշխարհիս իբր ՚ի կենդանի արձանագրութեանց։ Իսկ ՚ի պատմ ութեանց ազգիս՝ միայն վասն յետագայ ժամանակաց կարեմք առնուլ դոյզն ինչ տեղեկութիւն զերկրագործ ութենէ աշխարհիս. յորս առաջին թէպէտ վասն Վաղարշակայ թագաւորի գտանեմք ինչ յիշատակ ութիւն առ Խորենացւոյն՝ հարթել նորա զերկիր եւ ուղղել, բայց այն էր առաւել ՚ի պէտս շինուեան, եւ յառանձին ինչ տեղւոջ. «Դառնայ, ասէ, առ ստորոտովն Պարխարայ ընդ մէջ Տայոց ՚ի գիջին եւ ՚ի մառախլուտ տեղիս մայրեացն եւ ՚ի լոռաւէտս. գեղեցիկ իմն կարգելով զերկիրն, հաւասարելով զլեռնայինն… գոմս զերկուս տափարակսն հանդերձ լերամբքն կազմելով, եւ որսոց տեղիս. եւ զջերմութին Կողայ ՚ի մարմանդս այգեաց եւ բուրաստանեաց ». բ. 6։
       Այլ որչափ ինչ բարգաւաճեաց արհեստս այս յաւուրս երկրորդի Արտաշիսի, գերազանցեաց յոյժ քան զառաջնոց ժամանակացն. զի սա նախ բազմ ութեամբ բնակչաց ելից զամենայն կողմանս աշխարհիս. ապա նոյն բնակչաց ետ գործել զամենայն երկիրն. «Յետ ամենայն առաքին ութեանց եւ գործոց ուղղ ութեանց Արտաշիսի, ասէ Խորենացին բ. 56. հրամայէ զսահմանս գիւղից եւ ագարակաց որոշել… Բայց ասի ՚ի ժամանակս Արտաշիսի ոչ գտանել երկիր անգործ յաշխարհիս Հայոց. ըչ լեռնային եւ ոչ դաշտային յաղագս շին ութեան երկիրս »։ Ինձ թուի թէ նախ քան զսա մերքն զհետ վաճառակ անութեան կրթեալ, այնորիկ աղագաւ արտաքոյ Հայաստանեայց յածեալ շրջէին, սակաւաբնակ թողեալ զՀայաստան, միայն վաճառական ութեամբ համարելով գտանել զհարստութիւն, բայց Արտաշէս թագաւոր՝ այր կենցաղագէտ եւ աշխարհաշէն՝ եցոյց թէ ՚ի բարեբեր երկրի, զոր օրինակ է Հայաստան. յորժամ չիցեն բռն ութիւնք եւ երկիւղ հարստահարողաց, երկրագործութիւնն է մի միայն յարհեստս՝ հարստ ութեան առիթ, նուազ աշխատանօք քան զաշխատանս վաճառականութեան, եւ առանց հոգոց եկ երկիւղի, զոր վասն պէսպէս վտանգաց ածէ ընդ իւր արուեստն վաճառականութեան։
       Յաւուրս Բագրատունեաց վասն առաջին թագաւորին Աշոտոյ պատմի ծաղկեցուցեալ զերկրագործութին, որ ըստ իւրում աշխարհաշէն բարուց, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «զամենայն տափարակ տեղիս՝ ագարակս եւ գոմս դնէր , եւ զմարմանդս՝ յայգիս եւ ՚ի բուրաստանս զարդարէր »։ Իսկ յետ այնորիկ թէպէտ ոչ գտանեմք ինչ յիշատակութիւն, բայց ՚ի բանից Մխիթարայ Գօշի երեւի ՚ի պատուի լեալ նոյնպէս երկրագործութիւնն. զի ՚ի դատաստանագիրս իւր ՚ի գլուխն որ յաղագս դատաստանաց թագաւորաց եւ որք ընդ ձեռամբ նոցա գրէ. «Հարկաւորք եւ օգտակարք յարուեստս հողագործութիւն է եւ դարբն ութիւն եւ հիւսն ութիւն եւ բազմաց է հողագործել առաւել պատուիցի երկաթագործ եւ փայտագործ»։
       Այս արուեստ եւ այժմ եւս ուրոյն իմն ճարտար ութեամբ ՚ի գործ ածի ՚ի Հայաստան ՚ի մերոց, ուր չիք բռնութիւն. զորոց եւ զզանազան գործիս եւ զանուանս նոցա՝ արժան էր ումեմն բանասիրի արձանագրել ՚ի պղինձս, եւ ընծայել առաջի եւրոպեան ճեմարանաց երկրագործութեան. զոր օրինակ զՔութանն հանդերձ չորոց եւ վեցոց արջառօք լծելովք, եւ իւր գոկովք եւ սամետիւք եւ հօտաղաւն, եւ այլն։ Եւ այս ճարտարութիւն զանազան գործեաց եւ յաջողակ ութիւն մերոց գործավարաց եւ մշակաց է՝ որք յայտ առնեն անդըստին ՚ի սկզբանէ անտի ՚ի ճարտար արուեստաւորաց մուծեալ յաշխարհի մերում երկրագործ ութեան արուեստիս։ Բայց քանզի մերքն ոչ գրեցին ինչ զայնմանէ, եւ դարձեալ ոչ ծովեզերեայք էին, որով ծանօթ լինէին օտար ազգաց երթեւեկաց, մնացին յանծանօթս եւ ծանօթ գտան եգիպտացիքն, զորոց եւ գրողք եղեն բազումք ՚ի Յունաց եւ երթեւեկք օտար ազգաց առ նոսա բազումք ՚ի պատճառս ծովեզերեայ գոլոյ նոցա։

       Բ. Որսորդութիւն
       Եւ այս է մի յարուեստից վաղեմի ժամանակաց, որ որպէս յայլ ազգս ասիացւոց՝ նոյնպէս եւ ՚ի մերում ազգի յաճախեալ էր. զի զյոլովս ՚ի մերոց թագաւորաց եւ իշխանաց ընթեռնումք ՚ի պատմութիւնս յորսորդ ութեան պարապեալ։ Այլ անուամբ որսորդ ութեան չէ պարտ իմանալ սոսկ զփոյթ նոցա յորս էրէոց առ ՚ի զուարճութիւն, կամ ՚ի վայելս կերակրոց. այլ զկրթութիւնն՝ որով կամէին կրթել զմարմին իւրեանց յերագութիւն, ՚ի զինաշարժ ութիւն եւ ՚ի ձիավարութիւն, կարի հարկաւոր ՚ի պատերազմունս. մանաւանդ մերոցն՝ որոց հարկ էր հանապազ կազմ ունել զինքեանս ՚ի մրցմունս առ բազմութեան զանազան թշնամեաց շրջակայ ազգաց խուռն արշաւելոյ ՚ի Հայս։ Յայտնի նշան այսմ զայն տեսանեմք, զի Ղազար յորսորդութեան նախարարաց եւ որդւոց եւ մանկանց նոցա որք որսային յԱյրարատ նահանգի, ստորագրէ զվարժութիւն եւ զյաջող ութիւն նոցա ՚ի շարժմունս եւ ՚ի գործածութիւնս զանազան զինուց, ասէ. «Ոմանք զհետ ցռուցն եւ այծեմանցն արշաւելով զխիզախական եւ զաղեղնայինն եւեթ բարբառեսցին. եւ այլք զհետ բուլից եղջերուացն եւ եղանց ձիարձակ եղեալ՝ զգործ կորովաձիգ արանցն ցուցանեն. կէսք սուսերօք իբրեւ զմենամարտիկս զսաստկանդամ երամս վարազացն գլորեցուցեալ սպանանեն։ Եւ շատք ՚ի մանր մանկանց նախարարաց որդւոցն՝ դաստիարակօք եւ ծառայիւք զայլ եւ այլ սերս ՚ի թռչնոցն որսացեալ բազայիւք բարձեալ բերիցեն ՚ի յաճումն ընթրեացն ուրախութե ». 21։ Սոյնպէս եւ զպատերազմական քաջավարժ ութիւն Մամիկոնեանց՝ ՚ի յաջող ութենէ որսորդ ութենէ նոցա գովէ ասելով. «Ի նետաձգու թեանն գեղեցկաձիգք եւ դիպեցուցօղք. յորս թեթեւաշարժք եւ նախասպանք. յերկոցունց ձեռաց յաջողակք, եւ յամենայն կողմանս ուղղակիք եւ շնորհալիցք, զորոց ձանձրացուցանէին բազմածառայքն զանծառայիցն զդուրսն, խնդրելով հանապազ զմիս այլ եւ այլ որսոց, եւ կամ այլ պատուական եւ մեծագին գիւտից խնդրովք ըստ իւրաքանչիւր աշխարհաց. նոքոք շքեղանային ընթրիք ամենայն տանուտերանց Հայոց » 193։ Սակս այսպիսի կրթ ութեան համարիմ կառուցեալ Երուանդայ թագաւորի զանտառն ծննդոց. եւ փոքուն Խոսրովու երկրորդի զանտառն Խոսրովակերտ առ Տիկնունի ապարանաւ, որոյ մի մասն կոչէր Տաճար, մայրի, եւ միւսն Խոսրովակերտ, ճանապարհ պողոտային ընդ մէջ հատանելով զերկոսին։ Այսպիսի թագաւորական անտառք եւ մայրիք որմովք պատեալք եւ էրէովք լցեալք ՚ի պէտս որսորդութե՝ էին միանգամայն իբր մի մի մարզատունք կամ կրթարանք ՚ի պէտս կրթութեան մարմնոյ շարժման, որ կարի հարկաւոր էր վասն պատերազմականացն, մանաւանդ մերոցն, առ որ պէտս ունէին առաւել մանկունք նախարարաց մերոցս սակս անդադար ՚ի վերայ կալոյ պատերազմաց։ Նմին իրի Երուանդ եւ Խոսրով շինեցին զսոսա ոչ միայն ՚ի զուարճ ութիւն իւրեանց, այլ միանգամայն, որպէս ասացաք, ՚ի կրթ ութիւն մարմնոյ անձանց եւ ամենայն արքայորդւոց եւ արքունականաց։ Գործիք որսորդութեան էին զանազանք. յորոց ոմանք յիշատակին առ Ագաթանգեղոսի յասելն վասն Տրդատայ. «Ապա յետ այսորիկ ժամ տուեալ որսոյ ամենայն զօրացն, ածել կուտել զպառականն, խուճապական սփռեալ, երագազ տուեալ, թակարդ ձգեալ. կամեցեալ որս առնել ». թղթահամար ձը։ Եւ առ Բուզանդայ. «Որսոցն պառականօք, եւ ռահվիրայ մարդկաւն ». գ. 20։ Սոյնպէս եւ առ Ղազարայ. «Թակարդացն շրջափակութեամբք երազգազիւքն եւ գահողովքն ելեալ ՚ի յորս գունդք նախարարացն որդւովքն ազատացն ». 21։ Իսկ ՚ի շամբս նաեւ հուր արկանելով որսային, որ յիշատակի առ Խորենացւոյն գ. 55. «Դիպեցաւ ՚ի շամբս կինջս որսալ հրով. եւ Շապհոյ ոչ համարձակեալ ՚ի թաւուն քաջարշաւ լինել մինչեւ շրջապատէր հուրն »։ Էին եւ այլ պատրաստ ութիւնք որսոյ՝ յորս յոյժ գերագոյն գտաւ Գնելայն. զորմէ նոյն մատենագիր. «Իբրեւ ետես (բ. Արշակ թագաւոր ) զոր չէր երբէք տեսեալ զայնպիսի պատրաստ ութիւն որսոց եւ բազմ ութիւն էրէոց, խոցեալ խորհրդովն նախանձու եւ կասկածանաց, հրամայեաց նոյն Վարդանայ ՚ի նոյն որսին սպանանել զԳնէլ. որպէս թէ ընդ խաբս ինչ վրիպակաւ ». գ. 23։ Եւ արդարեւ այս արուեստ որսորդութեան ՚ի բազում աղետալի պատահարս ետ մտաբերել զոմանս. եւ եղեւ արուեստ ինչ՝ մանաւանդ թէ որոգայթ սպանանելոյ զարս երեւելիս. զոր օրինակ եղեւ եւ ՚ի մահուն ա. Խոսրովայ արքայի եւ Սանատրկոյ արքայի. թէպէտ եւ սորայս եղեւ դիպուածով. «Մեռաւ յորսի նետիւ ուրուք դիպեալ փորոտեացն. իբր թէ վրէժս հատուցեալ ընդ չարչարման սրբոյ դստերն », ասէ Խորենացին բ. 36։ Տեղիք որսոյ ՚ի Հայաստան աշխարհիս՝ զառաջինն վասն Վաղարշակայ յիշատակի առ Խորենացւոյն բ. 6. ապա վասն բ. Արշակայ յասելն գ. 23. «Ելանէ արքայի զթիկամբք Մասեաց առնել որսս յիւրում սիրեցեալ գաւառին ՚ի Կոգայովիտ. եւ եղեալ որս սաստիկ՝ որ ոչ այլոյ ուրուք ՚ի թագաւորաց նախ քան զնա այնչափ բազմ ութիւն էրէոց ՚ի միում ժամու »։ Բայց եւ թշնամիք Գնելայ անդէն ՚ի նմին ժամու ասացին առ արքայ. «Գնելայ բազում էրէս քան զայն առնել ընդ նոյն աւուրս յիւրում լերինն՝ որ Շահապիվանն անուանի »։ Յիշատակի եւ առ Բուզանդայ վասն Տիրանայ արքայի, զի յորժամ Վարազշապուհ պարսիկ գալոց էր ՚ի Հայս ՚ի կողմանէ թագաւորին Պարսից իբր զբօսանաց աղագաւ, ասաց Տիրան առ իւրսն. «Արժան է մեզ, այր որ գայ առ մեզ՝ զբօսուցանել եւ ուրախ առնել որսովք եւ բազմականօք, եւ ամենայն պէսպէս վայելչութեամբք։ Այլ ոչ եթէ այնչափ ինչ արժան է զմեծ ինչ որսոյ տեղիս ՚ի մերում երկրի աստ նմա տեսանել… մի՛ որսասցուք զառատ ինչ որսոց զտեղիս, եւ զի մի՛ մեծ ինչ նախճիրս որսոց կոտորեալ առ ՚ի ցոյցս առնելոյ… Այլ յերկրին Ապահունեաց, յոտինն մեծի լերինն Մասեաց, տեղին զայն որսասցուք . տեղւոյն՝ որում անուն կոչի քաղաք Աղիորսք ». գ. 20։

       Գ. Ճարտարապետութիւն եւ Քանդակագործութիւն։
       Զհին յիշատակ ութիւն վասն այսր առ Ստրաբոնի ժզ. 747. գտանեմք, ուրանօր վասն Կորդուաց գրէ. «Զկորդիս գերագոյն է տեսանել ՚ի ճարտարապետ ութեան եւ քաջահմուտս յարուեստս գործեաց, որովք զքաղաքս հարկանեն։ Վասն որոյ եւ Տիգրան յայսպիսիս զնոցին ՚ի կիր առնոյր զգործած »։ Արդ՝ Կորդիք կամ Կորդուք են նոյն իսկ հայկազունք բնակեալք ՚ի Կորդուաց գաւառին աշխարհիս Հայոց։ Դիցուք աստանօր յանուանէ զճարտարապետս որք յիշատակին առ մատենագիրս մեր։
       ՏՐԴԱՏ
       Առ պատմագիրս մեր ՚ի տասներորդ դարուն գտանեմք յիշատակութիւն առ Ասողկայ, որ յիշէ զճարտարապետութիւն առնս այսորիկ, այնչափ քաջ յայսմ արուեստի՝ մինչեւ անուանի լինել նաեւ ՚ի Բիւզանդիա ՚ի մէջ Յունաց սակս իւրոյ ճարտարութեանն։ Սուրբն Սոփի, ասէ, պատառմամբ հերձեալ լինէր վերուստ ՚ի վայր երկրաշարժութենէ ՚ի նլը. թուականին յաւուրս Վասլի կայսեր. «վասն որոյ բազում ջան եղեւ արհեստաւոր ճարտարացն Յունաց առ ՚ի վերստին նորոգել. այլ անդ դիպեալ ճարտարապետին Հայոց Տրդատայ քարագործի՝ տայ զօրինակ շինուածոյն իմաստուն հանճարով, պատրաստեալ զկաղապարս կազմածոյն, եւ սկզբնաւորեալ զշինելն. որ եւ գեղեցկապէս շինեցաւ պայծառ քան զառաջինն » գ. 27։
       ՄԱՆՈՒԷԼ
       Ի սկիզբն տասներորդ դարուն յիշատակի առ Թոմայի արծրունւոյ Մանուէլս այս ճարտարապետ, ընդ նմին եւ կրօնաւոր ոմն քանդակագործ անանուն. զորոց զճարտարութին մեծապէս գովէ, մանաւանդ զյետնոյն. «Եւ քանզի ճարտարապետ արուեստին (ասէ վասն շին ութեան Աղթամարայ ) էր Մանուէլն զոր ՚ի վեր անդր ցուցաք, այր լի իմաստ ութեամբ եւ զօրաւոր ՚ի գործս իւր, հրաշակերտէ զեկեղեցին զարմանագործ արուեստիւ. եւ զոր վերագոյն ցուցաք կրօնաւորն՝ ձեռն տայ նկարագրել (իմա քանդակագործել ) զքարինսն ճշգրտագործ նմանահանութեամբ՝ սկսեալ յԱբրահամէ եւ ՚ի Դաւթէ մինչեւ ցտէր մեր Յիսուս Քրիստոս, զդասս մարգարէից եւ առաքելոց յօրինեալ ըստ իւրաքանչիւր հանդիսի զարմանագործ տեսլեամբ ստեղծագործեալ ջոկադրէ. եւ ՚ի կարգս եկեղեցւոյն զյոլովս էրէոց եւ զերամս հաւուց միանգամայն եւ զդասս գազանաց խոզից եւ առիւծուց, ցլուց եւ արջուց ընդդէմ միմեանց զարդարեալս՝ զկենդանականին նոցա յուշ առնելով զմարտ… եւ շրջապատ բարունակ մի մանրամասն հատուածովք յօրինեալ կերպագրեալ որթս խաղողաբերս այգեգործովք եւ գազանօք եւ սողնովք հանդերձ համակեալք… Իսկ ՚ի չորից կողմանց ՚ի վերայ գագաթան սրբութեցն ճշգրտեալ եւ գործեալ զչորից աւետարանչացն պատկերս… եւ զփրկչական պատկերն… ՚ի կամարս արեւմտական խորանին. նմանահան ճշգրտ ութեամբ յօրինեալ է ընդդէմ փրկչին եւ զփառազարդ պատկեր արքային Գագկայ ». ե. 8։ Որոց մեծ մասն երեւին մինչեւ ցայժմ քանդակեալ ՚ի վէմս, զորմէ կարես տեսանել ՚ի նոր Հայաստան ՚ի թղթ. 152. տես եւ ՚ի հին մեծ Հայս 176. ուր պատմի եւ զպատկերէն Գագկայ թագաւորի։
       Յիշատակի առ Լաստիվերտցոյն եւ շինուածք հին ճարտարացն ՚ի նահանգին Տայոց կամ ՚ի շրջակայ նորա. որք ցուցանեն թէ ծաղկեալ էր յայնժամ արուեստս այս. զի ասէ վասն կայսեր Վասլի. «Մեծ սուգ հասոյց տանն Տայոց… ապականէ գաւառս երկոտասան, յորս էր տեսանել տես ութիւն ողորմելի եւ բազում արտասուաց արժանի. քանզի բարձրաձեղուն ապարանք արքունաշէն տաճարաց, որք մեծամեծ ծախիւք եւ հնարագիտ ութեամբ ճարտարաց ՚ի սքանչանս տեսողաց եւ ՚ի վայելս ուրախ ութեան բնակողացն շինեալ էին, հրայրեացք անկեալ կործանեցան ». գլ . բ։
       Զարուեստ նախնի ճարտարապետաց աշխարհիս Հայոց յայտ առնեն նաեւ շինուածք ինչ՝ որք ՚ի տեղիս տեղիս մնացեալ կան ՚ի նախնեաց. յորոց մի է եւ Չօպան քէօփրիւսին ՚ի Հասանղալայ, որ ՚ի հնումն Յուստիանուպօլիս. զի որպէս գրեցաք ՚ի ստորագր ութեան Երասխ գետոյ՝ այս գետ բազում ուրեք ոչ ընդունէր կամուրջ ՚ի վերայ իւր , որպէս գրեն նախնիք, առ բռն ութեան իւրոց ջուրցն ընթացից. այլ ոմն ՚ի նախնեաց հայկազուն բնակչաց, արուեստիւ հովիւ բայց բնութեամբ ճարտարապետ, եցոյց զեղանակ ինչ շինելոյ, առ ՚ի շեղ արկեալ զհիմն կամրջին առ ոչ այնչափ ընդդիմանալոյ յորձանաց ջրոյն ՚ի զայրանալ գետոյն յաւուրս պղտոր ութեան իւրոյ. որով տկարացեալ բռն ութեան ջրոյն՝ մնաց հաստատուն մինչեւ ցայժմ։ Նոյն իսկ արդի համազգեաց բնաւոր ութիւն եւ յարմար ութիւն առ այս արուեստ ազատական՝ որպէս երեւի եւ այսօր ՚ի Բիւզանդիա, ՚ի Կեսարիա եւ այլուր, յորս տեսանեմք ճարտարապետս երեւելիս, յայտ առնեն թէ նաեւ ՚ի նախնումն բազմօք ծաղկեալ էր այս արուեստ ՚ի Հայաստան։

       Դ . Երաժշտութիւն։
       Արուեստս այս՝ քանզի սիրելի էր յոյժ նախնեաց, զոր եւ հանապազ վարէին ՚ի տօնս, ՚ի խրախուիս, ՚ի պաշտամունս, ՚ի մրցմունս, նաեւ ՚ի պէսպէս ուսմունս, որպէս կարեն ընթերցօղք տեղեկանալ ՚ի գրոց հնախօսաց, յայտ է թէ եւ յաշխարհի մերում ՚ի գործ ածէր յառաջին նահապետաց անդանօր բնակելոց. նաեւ զկնի ՚ի սերնդոց հայկազանց։ Նախնի պատմ ութիւնք եւ ազգաբան ութիւնք հին ազգաց՝ էին, ասեն հնագիրք, եղանակաւոր երգք՝ ձայնիւ կամ նուագարանօք երգեալք. ահա սոյնպէս եւ ՚ի մեզ տեսանեմք՝ երգեցիկ գողթնեայց երգօք պատմել զպատմ ութիւն ազգիս, եւ զգործս մերոց թագաւորաց. զորոց ինչ ինչ հատուածս կարես գտանել առ Խորենացւոյն, որ ոչ եգիտ պատմ ութիւն ինչ յազգի մերում յօրինեալ բաց ՚ի սմանէ վասն նախնի նահապետաց եւ թագաւորաց մերոց. զոր եւ ուրեք ուրեք ՚ի վկայ ութիւն բերէ ՚ի հաւատարմացուցանել զբան Մարիբասայ պատմագրի։ Իսկ զգործի նուագարանաց գողթնեայց յիշէ Բամբիռն կոչելով. եւ Յոհաննէս կաթողիկոս զայլ գործի Կտնտոցահար աղէբաղխ կոչելով։ Բայց քանզի այլ ինչ յիշատակութիւն ոչ գտանեմք վասն երաժշտ ութեան ժամանակի նախնեաց մերոց, անցցուք ՚ի գրել վասն յետագայ ժամանակի քրիստոնէութեան, յորում յիշատակին ուրեք ուրեք ՚ի գիրս մեր երաժիշտք, եւ կարգաւոր ութիւնք ինչ վասն եկեղեցական երաժշտութեանց, յորոց զերեւելի արդիւնաւորսն յիշեսցուք ըստ կարգի ժամանակագրութեան։
       ՄԵԾՆ ՍԱՀԱԿ
       ԴԱՐ Ե
       Զսա այսպէս գովէ Ղազար ՚ի 29. «Յոյժ առլցեալ անցուցանէր վարժիւք զբազում գիտնովք Յունաց, եղեալ կատարելապէս հմուտ երգողական տառիցն »։ Ի մէջ եէթներորդ դարու՝ յաւուրս գ. Ներսէսի շինողի ժողովով սահմանեցաւ կարգաւոր ութիւն ինչ յաղագս երգոց շարկանաց ՚ի պատճառս տարբեր ութեան շարականաց աւուրն վարդավառի, ըստ պատմելոյ Կիրակոսի որ ասէ. «Զի յամենայն եկեղեցիս յամենայն օր մի պաշտօն լիցի ըստ աւուրն խորհրդոյ ». եւ վասն այսորիկ «ընտրեցին զարս իմաստունս, զի շրջեսցին ընդ ամենայն աշխարհս Հայոց, եւ զնոյն կարգաւոր ութիւն հաստատեսցեն»։
       ՍԱՄՈՒԷԼ
       ԴԱՐ Ժ
       Երրորդ առաջնորդ ուխտին Կամրջաձորոյ. զորմէ Ասողիկ գ. 7. «Զկնի նորա իմաստակն Սամուէլ, բազմաշնորհ ՚ի գիտութիւնս գրոց սրբոց եւ յերգս երաժշտութեան »։ Զսմանէ համարիմ գրեալ եւ առ Մատթէոսի ՚ի թիւն ճկթ. ուր ասէ թէ ՚ի շխբ. թաղեցաւ Գէորգ վարդապետ ուռճեցի «ի մեծ յանապատն ՚ի Կարմնջաձոր, մօտ ՚ի գերեզման Սամուէլ վարդապետին եւ Խաչկոց, որ էր երաժիշտ ՚ի վերայ ձայնաւոր եղանակաց»։
       ԹԷՈԴՈՐՈՍ ԱԼԱԽՕՍԻԿ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Զսմանէ գրէ Մատթէոս ճխգ. Նստուցանեն կաթողիկոս Հոնի «զտէր Թէոդորոս զդրան եպիսկոպոսն տեառն Սարգսի Հայոց կաթողիկոսի, զմեծ երաժիշտն ձայնաւորաց, որ մականուն ասի Ալախօսիկ »։ Եւ ՚ի թիւն ճհզ. գրէ. «Յայսմ ամի (շխդ ) մեռաւ մեծ երաժիշտն եւ սիւնն սրբոյ եկեղեցւոյ տէր Թորոս կաթողիկոսն Հայոց, եւ թաղեցաւ ՚ի Հոնին մօտ ՚ի տէր Սարգիս»։
       Ի սմին մետասաներորդ դարու ՚ի Սանահին պայծառացեալ էր այս արուեստ. զոր յիշատակէ Գրիգոր մագիստրոս ՚ի պատասխանին, որ առ թուղթն սանահնեցեաց. ուր գովելով զնոսա յայլ գործս՝ եւ զայս յաւելու ասել. «Եւ որք ՚ի վարժարանսն հռետորական եւ երաժշտական, զնոցայն զմտաւ ածեալ հանդէս եւ զմրցումն եւ զգեղեցիկ մոլութիւնս »։ Այլ որպէս ծանուցանէ նա ինքն Մագիստրոս ՚ի մեկն ութեան քերականին, յայսմ դարու կամ սուղ ինչ յառաջ լեալ էր նորոգ ութիւն ինչ ՚ի հայկական չափաբերութիւնս՝ թէ սակս չափոյոտից քերթածոյ, եւ թէ սակս ափուց երգոց, առեալ յարաբացւոց կամ յիսմայէլացւոց. «Եւ եթէ ուստի, ասէ, այսմ արուեստի եղեաք տեղեակ, (ասեմ ) յիսմայելականացն գտեալ զսա. բազում ջանիւ կրթեցաք նախ գրոյն եւ լեզուին եւ ապա արուեստին »։ Եւ ապա պատմելով թէ արաբացիք յայնմ ժամանակի զիարդ յօժարամիտք էին յուսմունս եւ զօրաւորք, տեղեակ էին, ասէ, «թուականութեան, երաժշտականութեան, երկրաչափութեան, աստեղաբաշխութեանն… բժշկութեան, ոստայնանկութեան»։
       Այլ որ զարմանալի է՝ իբր ընդ նոյն ժամանակս նոյնպինի նորոգ ութիւն լեալ տեսանեմք նաեւ առա Հրեայս, առեալ նոյնպէս յարաբացւոց, որպէս գրէ ռաբբի Եէհուտահ Խալլէվի ծաղկեալի իբր ՚ի 1140. ՚ի գիրսն իւր անուանել Խոսրի, որոց եւ նախնի երաժշտ ութիւն զոր երգէին ՚ի տաճարին, զԴորիկեանն բերէր զեղանակ, ասէ Կղեմես աղէքսանդրացին, որ էր ազգ ինչ երաժշտ ութեան հին յոյժ , վսեմ եւ վայելչական Աստուծոյ։
       ԵՂԻԱ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
       ԴԱՐ ԺԲ
       Որ ՚ի Հաւուց թառէ, արար ինչ ինչ կարգաւոր ութիւն ՚ի վանս իւր. զորմէ գրէ Կիրակոս. «Այն որ գեղեցիկ կարգաւորեաց զկարգ վանաց իւրոց, որպէս թէ ամենեցունց ընդ մի բերան հնչել, եթէ ցած եւ կամ բարձր. եւ ոչ հարստահարել ընկեր զընկեր»։
       ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
       Առաւել արդիւնաւոր գտաւ յերաժիշտս, զի զխաղս եղանակաց զարդէն հնարեալս սփռեաց յարեւելեան կողմանս մեծին Հայոց. «Էր ՚ի տօնախմբ ութիւն սուրբ եկեղեցւոյն (Գետկայ, ասէ Կիրակոս ) եւ սուրբ վարդապետն Խաչատուր տարօնացի, առաջնորդ սուրբ ուխտին որ կոչի Հաղարծին, այր սուրբ եւ առաքինի, եւ գիտութեամբ հռչակեալ, մանաւանդ երաժշտական արուեստիւ…. Սա եբեր զխազն ՚ի կողմանս արեւելից, զանմարմին եղանակսն ՚ի մարմին ածել , զարարեալսն իմաստնոց, որ ցայն ժամանակս չեւ էր սփռեալ ընդ աշխարհ. խա եկեալ գրեաց եւ ուսոյց բազմաց. եւ բազում հանգիստ եղեւ ՚ի ծանր աշխատութեանց»։
       ՆԵՐՍԷՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ
       Ընդ արդիւնաւորս յերաժշտական արուեստին ՚ի դէպ համարիմ դասել եւ զերանաշնորհ հայրապետս զայս ոչ սոսկ սակս առաւել ութեան յօրինուածոց շարականաց եւ տաղից, որք յայտնի են ամենեցուն, եւ զորոց չէ մեր աստանօր բանս, այլ սակս նորոգ ութիւն իմն մուծանելոյ նորա յարուեստ եղանակաց եւ չափմանց։ Զի որովհետեւ նախայիշատակեալ բան Մագիստրոսին յայտ առնէ յայնմ ժամանակի յայսպիսի արուեստս ինչ ինչ առեալ մերոց յարաբացւոց, եւ քանզի ՚ի նմին ժամանակի նաեւ Հրէից էր առեալ յարաբացւոց, զոր նշանագրէ Եէհուտահ Խալլէվի ռաբբին ՚ի հռչակաւոր գիրսն իւր Խոսրի, տպագրեալ ՚ի Պուքսդորֆիոսէ, թուի ինձ Շնորհալւոյն զհետ երթեալ յերգսն իւր այսր ոճոյ Խոսրի գրոց, որում եւ էր ժամանակակից. եւ ըստ այնմ ոճոյ յօրինեալ զիւր շարականսն. եւ յայս բերիմ կարծիս ՚ի բանից Կիրակոսի, որոյ ՚ի պատմելն զյօրինուածոյ շարականաց նորին, «Բազում ինչ կարգեաց , ասէ, յեկեղեցիս քաղցր եղանակաւ Խոսրովային ոճով շարականս »։ Կամելով ասել, թէ յօրինեաց ըստ ոճոյն՝ որպէս ցուցեալ էր ՚ի խոսրովային գիրս, տարբեր ՚ի կազմուածոյ այլոց շարականաց, որոց չէր ըստ այսմ ոճոյ։ Եւ արդարեւ ՚ի շարականսն Շնորհալւոյն տեսանի չափակց ութիւն բառից ընդ եղանակսն համեմատեալ, եւ միաձայն ութիւն իմն դիւրացուցիչ եւ ախորժալուր, զոր ոչ գտանեմք ՚ի շարականս այլոց։

       ԿԱՆԱՅՔ ՅԻՇԱՏԱԿԵԱԼՔ ՅԱՐՈՒԵՍՏՍ
       Յոհաննէս կաթողիկոս յիններորդ դարու յիշատակէ զսոցանէ. «Եւ նկարակերպ կանանց ոստայնանկուեց բազում բազմականս կազմեալ ». զորս ա. Սմբատ արքայ տարաւ յընծայ առ Յուսուփ ոստիկան. որպէս եւ այլուր յիշէ. «Նկարակերտ կազմուածս բազմակաց կարմրութեամբ որդանց »։ Որք էին գործած Հայաստանեայց, զի ստորեւ զձեռագործս օտար ազգաց որոշէ, կոչելով գործ հռոմէական դարուն յետ յիշելոյ զոստայնանկ ութիւն եւ զնկարակերտ ութիւն կանանց, յիշէ նաեւ գործածինչ ՚ի մազոյ այծից. զորմէ ասելովն՝ կակղագոյն եւ զարմանալի տեսողաց, տայ իմանալ թէ նոքա գիտէին յայնժամ զայն արհեստ կակղացուցանելոյ՝ որ այժմ ՚ի Հնդիկս ծանօթ է։ Գիտէին եւ արհեստ գործելոյ անտի նիւթ ինչ ազնիւ եւ ճարտարագործ. որպէս եւ Հնդիկք բազում աշխատութեամբ եւ ճարտար ութեամբ եւ ճարտար ութեամբ կակղացուցանելով գործեն զայն շալ այնչափ ազնիւ եւ անուանի յայժմու ժամանակիս։ Առ ՚ի քաջ խելամուտ լինելոյ նաեւ ազգատոհմի տիկնոջն այնորիկ զորոյ զձեռագործսն պատմէ նա ինքն Կիրակոս՝ բերցուք զողջոյն զբան նորա։ Եղեւ, ասէ, աւարտ եկեղեցւոյն Գետակայ «ձեռնտու ութեամբ Վաղթանկայ խաչենեցւոյ տեառն Հաթերքոյ եւ եղբարց իւրոց Գրիգորոյ եւ Գրիգորիսի եւ Խոյդանայ եւ Վասակայ եւ այլոց իշխանաց բարեպաշտաց, որդւոց քրդին Դաւթի եւ Սադունին։ Նաեւ քոյր սոցա՝ որում անուն էր Արզու Խաթուն, կին Վաղթանկայ Հաթերքոյ սա բազում ինչ օժանդակ եղեւ. արար եւ վարագոյր գեղեցիկ՝ դստերօք իւրովք, ծածկոյթ սուրբ խորանին զարմանալի տեսողաց ՚ի մազոյ այծիցն կակղագունից ներկեալ պէսպէս եւ զանազան՝ գործ քանդակերպ եւ նկարեալ պատկերօք, ճշգրտագոյն անկուածովք տնօրինականօք փրկչին եւ այլ սրբոց, որ հիացուցանէր զտեսօղսն։ Եւ որք տեսանէին՝ օրհն ութիւն տային Աստուծոյ, որ ետ կանանաց իմաստ ութիւն ոստայնանկ ութեան եւ հանճար նկարակերտութեան, որպէս առ Յոբն ասացաւ»։