Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԹՈՂՈՒՄ յիշել զԼուպին զօգոստինեան, զՊօտրան, զՄառդինիէ եւ զայլս, յորոց խուն ինչ տեղեկ ութիւն հազիւ մարթ է հանել յաղագս հին աշխարհագրութեան Հայաստանեայց։ Յիշեսցուք աստանօր զնա՝ որ ըստ կարգի այլոց աշխարհագրաց ուրոյն եւ որոշակի գրեաց զհին Հայաստանեայց։
       ԿԵԼԼԱՐԻՈՍ ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ
       Էր ուսուցիչ ճարտասանութեան եւ պատմութեան ՚ի Հալլ քաղաք որ ՚ի Սաքսոնիա, մեռեալ ՚ի 1707. ունի Ծանօթ ութիւն նախնի տիեզերաց. որ է հին աշխարհագր ութիւն նախնի դար անուանեալ ժամանակի. այսինքն է՝ հանեալ ՚ի գրոց նախնեաց՝ որք հասանեն մինչեւ ցժամանակս մեծին Կոստանդիանոսի, յերկուս հատորս բաժանեալ։ Ոճ նորա ճշգրտագոյն, զամենայն ինչ վկայութեամբ նախնի մատենագրաց ցուցեալ. յամենայնի հմուտ բաց ՚ի հմտութենէ Հայաստանեայց սակս չունելոյ ինչ գիր առ իւր ՚ի մերոց մատենագրաց վասն աշխարհիս Հայոց. զի յայնժամ եւ ոչ աշխարհագրութիւն կամ պատմութիւն Խորենացւոյն էր թարգմանեալ ՚ի լատին. Նմին իրի զթեր ութիւնս եւ զվրիպակս զոր առ նուազ ծանօթութեան գրէ, գտանես ուրեք ուրեք ուղղագրեալ առ ՚ի մէնջ ՚ի մատենիս։ Եւ մատեան նորա ոչ եթէ աշխարհագր ութիւն կամ ստորագրութիւն է Հայաստանեայց տիրապէս, այլ տեղեկութիւն ինչ յաղագս Հայաստանեայց ըստ օտարազգի մատենագրաց։ Միայն ուրեք ուրեք ՚ի կրճատելն զվկայութիւնս ՚ի մէջ բերեալս՝ զանց առնէ դնել զկէտանիշս, որ սովորական նշան է կրճատելոյ, առ ամենայն մատենագիրս ընկալեալ. բայց մարթ է այսմ լինել եւ վրիպակ գրչաց կամ տպագրութեան։ Յերկրորդում հատորի, գիրք գ. գլ. 11. ստորագրէ եւ զՀայաստան. նախ զմեծ Հայս յութ թուղթս, ապա զփոքր Հայս ՚ի մի թուղթ եւ կէս ամփոփեալ. նախ յիշելով զգաւառս, ապա զքաղաքս եւ զաւանս միանգամայն, որչափ եւ որպէս յիշատակին առ նախնիս Յունաց եւ հռոմայեցւոց։ Ի տպագր ութեան անդ Լիբսիոյ 1773. եւ ոմն Շվարց անուն Քոնրատոս յաւել ուրեք ուրեք վերլուծութիւնս, այլ համառօտ յոյժ։ Կելլարիոս ունէր ՚ի մտի յօրինել եւ զայլ աշխարհագր ութիւն մինջին դարու անուանեալ ժամանակի. այսինքն է՝ աշխարհագր ութիւն հանեալ ՚ի գրոց նախնեաց որ յետ մեծին Կոստանդիանոսի. բայց առ կանխելոյ օրհասին իւրոյ ոչ կարաց. միայն զաշխարհացոյցս այնր ժամանակին էր գծագրեալ, զորս գտանես եդեալ յետկոյս երկրորդ հատորոյն։ Մատեանս այս առաւել պատուական եւ պատանի լինէր. զի եւ մատենագիրք իրք մեր առհասարակ են յայսմ միջին ասացեալ դարու կամ ժամանակի. եւ այս է յորմէ զրկեալ կան առհասարակ եւրոպացիք, թէպէտ եւ բազմատեսակ գրեամբք յղփացեալք. քանզի ոչ ոք իշխեաց մինչեւ ցայժմ միջամուխ լինել յայս գործ տաժանելի. զի զհամօրէն աշխարհի զաշխարհագր ութիւն այնր ժամանակի պարտի հանել ՚ի մատենագրաց եւ ՚ի մի հաւաքել. թէպէտ աշխատեցան ոմանք, այլ մասնաւոր աշխարհաց եւեթ։
       ՍԷՆ ՄԱՌԴԷՆ
       Յօտարազգի աշակերտեալս հայկական բարբառոյս ՚ի վերջին ժամանակս յաւուրս մեր՝ սա առաւելաւ քան զամենեսին. որ եւ ՚ի յիշատակարանի իւրում տպագրեալ ՚ի Փարէզ 1818. բաց յաշխարհագր ութենէ Խորենացւոյն եւ Վարդանայ, զորս յիշեսցաք ՚ի վերոյ, ինքն յօրինեալ ունի գաղղիարէն աշխարհագրութիւն Հայաստանեայց ՚ի ա. հատոր. ՚ի թղթ. 17։ Ուր եթէ ՚ի գրոց մերոց ժողովեալ առաջի դնէր պարզամտութեամբ զգաւառս, եւ ընդ նոքօք զքաղաքս եւ զաւանս եւ այլն՝ լինէր գործ պիտանի վասն եւրոպացւոց. այլ զի ըստ մտաց իւրոց առաջնորդեալ բազում ինչ կամեցաւ յիւրմէ որոշել կամ մերժել, ՚ի բազում սխալանս անկաւ։ Առաջին պակաս ութիւն այսր գործոյ նորա է, զի զստորագր ութիւն հին եւ նոր Հայաստանեայց խառնէ ՚ի միասին. յորմէ եւ բազում շփոթ ութիւն գտանի ՚ի նմա, զորս երկար լինի յիշել աստանօր։ Երկրորդ, բազում ուրեք իշխէ համարձակ վճռել եւ որոշել զորս են անորոշ եւ երկբայական. զոր օրինակ ՚ի թղթահամարն 106. զԽնուս քաղաք որ ՚ի նոր Հայաստան՝ համարձակ նոյնցուցանէ ընդ Խնուն անուն տեղւոյն հին Հայաստանեայց, որոշէ նաեւ զհին գաւառ նորա լեալ Տուարածատափ գաւառ Տուրուբերան նահանգին, որ չէ այնպէս։ Եւ երրորդ՝ զի զոր ինչ գտանէ գրեալ առ մատենագիրս արաբացւոց վասն տեղեաց մերոյ աշխարհին՝ իբր ուղղագոյն եւ ստուգագոյն նախադասէ քան զմեր մատենագրացն. եւ զգրեալս մերոցն նկրտի ըստ նոցա յարմարել։ Մեք այնպէս գիտեմք, թէ ամենայն ողջախուրհուրդ քննաբանից սկիզբն է եւ օրէնք՝ զիւրաքանչիւր ազգաց պատմ ութիւն եւ զաշխարհագրութիւն եւ զանունս մարդոց եւ տեղեաց՝ հանել առնուլ ՚ի հաւատարիմ պատմագրաց եւ յաշխարհագրաց նոյն ազգին. իսկ զպատմեալս յօտարազգի պատմագրաց՝ ջանալ յաւէտ համաձայնել ըստ կարի ընդ պատմագիրս սեփականս ազգին։ Այլ սկիզբն Սէն Մառդէնի ընդ հակառակն տեսանի ՚ի պատմականս եւ յաշխարհագրականս մերոյ ազգին. զի զոր ինչ պատմեն օտարազգի մատենագիրք՝ մանաւանդ արաբացւոցն վասն մերոյ աշխարհին՝ ընտրելագոյն եւ առաջին դասէ քան զմեր մատենագրաց. գուն գործէ բանիւք նոցին զմերսն ուղղել, եւ զնոցայն հաւատարմագոյն ցուցանել. ոչինչ ածեալ զմտաւ թէ արաբացւոց մատենագիրք օտար են, եւ ժամանակաւ իսկ յետոյ քան զմերն. զի նոցայն սկսանի յութերորդ դարու, իսկ մերն ՚ի հինգերորդ դարու։ Ի հաստատութիւն այսորիկ՝ թողեալ զգրեալսն նորա յիւրում աշխարհագրութեան, բերցուք զոր ինչ գրէ վասն մերոյ ստորագր ութեան Մեծին Հայոց ՚ի բանասիրական օրագր ութեան Փարիզու յամին 1828. յամսեանն սեպտեմբերի. գաղղիարէն անուանեալ Ժուռնալ տէ սավան։
       Գրէ անդ վասն մեր՝ թէ մեք ՚ի ստորագրելն զՄեծ Հայս՝ միայն ՚ի մատեանս Յունաց եւ հռոմայեցւոց հայելով հանեալ եմք զտեղեկութիւնսն, եւ ոչինչ ՚ի մատեանս արաբացւոց եւ Պարսից։ Որ չէ այնպէս. զի որպէս ասացաք ՚ի վերոյ՝ բաց ՚ի թարգմանեալ գրոց արաբացւոց յեւրոպեան լեզուս՝ որ ինչ այլ տեղեկութիւնք գտանէին առ մատենագիրս նոցա վասն Հայաստանեայց՝ ունէաք առ մեզ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի ձեռն տեղեկագունի ուրաք թարգմանեալ ՚ի հայերէն. այլ առ դուզնաքեայ հմտութեանցն ՚ի նոսա լինելոյ, եւ այն վասն յետագայ ժամանակի, եւ մեք դոյզն ինչ բան քաղեաք ՚ի նոցանէ. նմին իրի վայրապար է ասել թէ օգուտ բազում լինէր մեզ, եթէ առընթեր կային մեզ տեղեկութիւնքն այնոքիկ. որպէս ասէ ինքն։
       Գրեալ է մեր ՚ի ստորագրութեան Մեծին Հայոց ՚ի թղթ 86 թէ զոր Խորենացին գրէ վասն Վաղարշակայ՝ ընդ իշխան ութեամբ իշխին Աղձնեաց տուեալ նաեւ զԿղեսուրն ամենայն, է այն երկիր՝ զոր Յոյնք կոչեն Գէլիսիրիա, որ թարգմանի Խորին Ասորիք, եւ ՚ի գիրս Մակաբայեցւոց մերքն թարգմանեն Ստորին Ասորիք, եւ յայսմ ոչ խաբեցաք ՚ի թարգմանութենէ Վիսդոնեանց որպէս վճռէ նա ինքն. ըրք զԽորենացւոյն Կղեսուրն թարգմանեցին Գէլիսիրիա, այլ զի բան Խորենացւոյն յայտնի զայս ցուցանէ։ Բայց ինքն Սէն Մառդէն բազմօք ընդդիմանայ այսմ, թէ իշխանն Աղձնեաց զիարդ կարէր իշխել յայնչափ հեռաւոր սահման։ Սակայն անկ էր նմա զայն յուշ ածել, թէ բնիկ իշխօղն ոչ էր իշխանն Աղձնեաց, այլ Վաղարշակ պարթեւ թագաւոր մեծազօր, որ իշխէր ոչ միայն արեւմտեայ մասին Ասորւոց, այլ առաւել հեռագոյն սահմանին Պաղեստինու, որպէս ասէ Մարիբաս, յորմէ առնու եւ Խորենացին. տես ՚ի մեծ Հայս 86։ Արդ հարկ էր Վաղարշակայ կացուցանել զոմն իշխան ՚ի վերայ սահմանացս այսոցիկ, բայց չիք ինչ յիշատակութիւն, եթէ ոչ այն՝ զոր ՚ի վերոյ եդաք, թէ իշխանին Աղձնեաց ետ նաեւ զԿղեսուրն ամենայն. որ է յայտնի տառադարձեալն առ մեզ Գէլիսիրիա անուան. եւ բդեշխին այն քանզի մեծ էր իշխանութիւն՝ զայլ ոք ՚ի նախարարաց ՚ի հարկէ առաքէր անդր. եւ այնպէս ինքն առ Տիգրիսիւ նստեալ՝ կարող էր կառավարել զորս էին առ Որոնիս գետով, ոչ ինքնին՝ այլ ՚ի ձեռն այլոց իշխանի որ ընդդ տէր ութեամբ իւրով. այնպէս որպէս կառավարէին յայնժամ զՊաղեստին զառաւել բացակայ սահմանն. եւ այս յայնչափ ժամանակ ցորչափ տեւեաց այն ընդարձակ տէրութիւն մերոցն։ Զայսպիսիս բազումս ընթերցեալ էր Սէն Մառդէն ՚ի նախնի պատմութիւնս հռոմայեցւոց, եւ այլոց ազգաց. յորոց ընդարձակ սահմանս տէր ութեան գտանէին այնպիսի իշխանք՝ որոց իշխան ութիւն ձգէր ՚ի լայնածաւալ երկիրս, զորս եւ կառավարէին ՚ի ձեռն այլոց զանազան իշխանաց փոքունց ընդ իւրեամբք եղելոց. ապա ընդէ՞ր է նմա այսչափ դժուարահաւան գտանիլ յորժամ զնման բանս տեսանիցէ ՚ի պատմ ութեան ազգիս Հայոց։ Գրէ եւ վասն մեր, որպէս թէ զԱղձնեաց նահանգն ձգեալ իցեմք ՚ի Տիգրիսէ մինչեւ ցՈրոնդիս գետ. զայս չէ մեր գրեալ ուրեք, այլ թէ բդեշխին Աղձնեաց էր յանձնեալ իշխել նաեւ ՚ի վերայ Կղեսուրայ, այսինքն է Գէլիսիրիոյ. զի ինքն Խորենացին է որ այսպէս գրէ։ Այլ ինքն Սէն Մառդէն սխալի յորժամ ՚ի պատմութիւնս արաբացւոց գտեալ նեղ անցս կամ կիրճս ճանապարհի, կոչեցեալ Տէրպէնտ իւլ աքպար առ Նինուէիւ, մինչեւ ցայն վայր տարածէ զնահանգն Աղձնեաց, ընդ իշխան ութեամբ բդեշխին Աղձնեաց համարելով զայն կիրճ. որ օտար է յամենայն պատմութեց։ Սխալի դարձեալ եւ զայլ բան ածեալ ՚ի մէջ, առեալ ՚ի բանից մերոց. քանզի մեք ՚ի նոյն թղթահամարն 86. ՚ի քննութիւն մատուցեալ թէ Կղեսուր անուամբ զինչ պարտ է իմանալ, յիշատակեալ եմք զԳլիսուր տեղիս որք գտանին ՚ի գիրս Պրոկոպիոսի. բայց տեսեալ թէ այս չէ անուն սեփական ուրոյն տեղւոյ՝ կամ ուրոյն աշխարհի, այլ յայս անուն կոչէ նա զամենայն նեղ անցս կամ զկիրճս ճանապարհի եկ զկապանս, ՚ի բաց թողումք։ Իսկ Սէն Մառդէն իբր յիւրմէ գտեալ առ Պրոկոպիոսի, զայսոսիկ հաստատէ լինել Կղեսուր անուանեալն ՚ի Խորենացւոյն, եւ ոչ զԳէլիսիրիայն. եւ ՚ի պատճառս այսորիկ յերկարեալ զբան իւր՝ յիշէ զայլ եւ այլ կիրճս կամ կապանս յիշատակեալս յաւէտ ՚ի գիրս արաբացւոց, որք ոչինչ իւիք վերաբերին յայս բան։ Այլ թէ քանի ընդդէմ է պատմ ութեան ազգիս եւ անտեղի՝ իշխանին Աղձնեաց իշխել եւ կառավարել զերկիր ինչ, որք էին ՚ի սահմանս այլոց զանազնան իշխանաց՝ Սիւնեաց, չորրորդ Հայոց։ Գուգարաց եւ այլոց, թող քննեսցեն հմուտք ազգիս։ Քանզի օրինակի աղագաւ՝ բդեշխն Գուգարաց զկիրճս ճանապարհաց, որք գտանէին ՚ի սահմանի իւրում, զիա՞րդ թողոյր ՚ի ձեռս օտար իշխանի ուրուք՝ որպէս էր բդեշխն Աղձնեաց՝ գալ կամ իշխանս առաքել ՚ի կառավարել, կամ ՚ի պահպանել. եւ զի՞նչ յարմարութիւն։ Համարձակի դարձեալ Սէն Մառդէն զբան Թոմայի արծրունւոյ եդեալ ՚ի մէնջ ՚ի մեծ Հայս ՚ի թղթ. 135. յորում յիշի ՚ի Լէսուրս Ջերմաձորոյ, վճռել եւ ասել, թէ ՚ի բնագրին էր ՚ի Կղեսուրս Ջերմաձորոյ, եւ գրչաց մոռացմամբ անկեալ է առաջին տառն. եւ ասէ վասն մեր թէ Ինճիճեանն չկարաց իմանալ թէ էր նոյն ինքն Կղեսուրն, զորմէ եւ խնդիրն որ սովին վկայ ութեամբ Թոմայի՝ կատարեալ որոշեալ է ասէ։ Առ որ ասեմք, թէ ՚ի մատենագրել մեր զստորագր ութիւն Մեծին Հայոց՝ քանզի մի միայն օրինակ էր առ մեզ Թոմայի Արծրունւոյ, զայդ դատաստան չմարթէր մեզ առնել. թող զի եւ որ այժմ կայ առ մեզ եւ երկրորդ օրինակ նորին մատենագրի՝ նոյնպէս ունի ՚ի Լեուրս, եւ ոչ ՚ի Կղեսուրս։ Դարձեալ, ընդէ՞ր չասիցեմք թէ սովին անուամբ զայլ տեղի իմանայ մատեանգիրն. թող զայլ անտեղեկութիւնս որք զհետ գան, եթէ անդ զնոյն անունն՝ Կղեսուր իմասցուք։
       Յետ զայս աւարտելոյ սկսանի գտանել ինչ ինչ եւ ՚ի Փայտակարան նահանգի ասելով. եթէ Ինճիճեանն ունէր ՚ի ձեռին զմեր յիշատակարան աշխարհագր ութեան ոչ տագնապէր գտանել զգիրս քաղաքին եւ նահանգին Փայտակարանի զոր ընդունայն յուզէ, ասէ, ընդ համօրէն արեւելեան Հայաստան. այլ գտանէր անշուշտ՝ թէ այս Փայտակարան քաղաք է Պայլագանն, ծաղկեալ ՚ի տասներորդ դարուն, եւ յաճախ յիշատակեալ առ արաբացի եւ պարսիկ մատենագիրս։ Առ որ համառօտիւ ասասցուք։ ԶՊայլիգանն կամ ԶՊէյլէգանն յիշեալ է եւ մեր ՚ի նոր Հայաստանն ՚ի թղթ. 272. եւ եդեալ ՚ի տեղւոջ իւրում, ուր կայ մինչեւ ցայժմ, որ ըստ հին աշխարհագրութեան Հայաստանի անկանի ՚ի Սիւնիս։ Արդ չիցէ՞ վրիպակ մեծ անդ ՚ի Սիւնիս դնել զՓայտակարան. զի Փայտակարան ըստ Խորենացւոյն անկանի ՚ի սահմանն՝ որ յետ խառնման Կուր գետոյ յԵրասխ՝ եւ յԵրասխայ անտի ձգի մինչեւ ՚ի ծովն Կասպից. իսկ Պայլագան ասացեալն Սէն Մառդէնի է ՚ի սահմանին՝ որ նախ քան զխառնումն Կուր գետոյ յԵրասխ։ Արդ։ ո՞ յանձն առնուցու զայդ շփոթ ութիւն տեսանել յաշխարհագր ութեան ՚ի կողմանէ դրից տեղեացն՝ նոյն համարել զՊայլագան եւ զՓայտակարան սակս փոքր մի նոյնահնչիւն գոլոյ նոցա։ Ո՞ւր թողցուք, զի Սէն Մառդէն չէ իմացեալ ամենեւին զտարակուսանս իմ, զոր ինքն ընդունայն կոչէ։ Իմ ոչ եթէ տարակուսեալ ինչ է վասն գտանելոյ զգիրս քաղաքին եւ նահանգին Փայտակարանի, որպէս ինքն կարծէ. քանզի յայտնի է մեզ դիրք Փայտակարան նահանգին, որպէս կարես տեսանել ՚ի Մեծ Հայս 3 18. 319. յորում էր եւ քաղաք իւր համանուն. այլ ընդ այն եմ տարակուսեալ՝ թէ զի՞ է զի զՓայտակարան քաղաքն (եւ ոչ նահանգն ) զոր առաջին պատմագիրք մեր ՚ի համանուն Փայտակարան նահանգի ասեն լինել՝ յետագայ պատմաբանք նոյնացուցանեն ընդ Տփխիս քաղաքի, որ հեռի է յոյժ. տես ՚ի մեծ Հայս ՚ի թղթահամարն 327։ Այլ յաւարտ բանիցս զայս ասեմք, թէ չէր արժան Սէն Մարդէնի հմտագոյն ցուցանել զանձն յաշխարհագրական իրս Հայաստանի քան զբնիկ ազգայինս Հայոց, եւ ուղղագրել զհինն Հայաստան. զի ո՞չ ապաքէն ՚ի վեր քան զկար ձեռնամուխ լինել իցէ՝ թէ մեք զհինն Գաղղիա ուղղագրել կամիցիմք ըստ մերոց կարծեաց. եւ տարաձայն բանիւք որ ՚ի գիրս օտար ազգաց գտանիցին՝ մերժիցեմք զկարծիս բնիկ գաղղիացի աշխարհագրաց, որք բազում ճգամբք յարդարեալ ստորագրեցին զաշխարհ իւրեանց։
       Բայց Սէն Մառդէն ոչ միայն ջանայ ՚ի սուտ հանել զաշխարհագրութիւն Խորենացւոյն, այլ նաեւ զպատմութիւն նորա յաւէտ ՚ի հնագր ութեան մասին ջանայ ստել եւ անհիմն ցուցանել ՚ի լսելիս եւրոպացւոց, զբանս նորա արհամարհ ութեամբ իմն յառաջ բերելով յամենայնի եւ տարակուսելով։ Զի ՚ի յիշատակարանի իւրում, հատոր ա. թղթ. 205. տես զիարդ վարանական իմն մտօք սկսանի ճառել զսկզբնաւոր ութենէ բնակ ութեան Հայկայ յաշխարհի մերում. «Սահմանն, ասէ, ուր հաւատացեալ լինի Հայկայ զառաջինն բնակեալ յետ դարձի իւրում ՚ի Բաբիլոնէ… առանց դեգերելոյ մեր ՚ի քննել զճշմարտութին, թէ գո՞յ արդեօք այսպիսի անձն (Հայկ ), եւ ոչ ՚ի քննել զսկզբնաւոր ութիւն անուան աշխարհին՝ յորում բնակեցան սերունդք նորա, մեք պատմեսցուք զբնակ ութենէ նորա եւ զսերնդոց իւրոց ՚ի զանազան կողմանս Հայաստանեայց. որք թէ ոչ կարասցեն ճանաչել տալ մեզ որոշակի զաշխարհն՝ ուստի ձգէ ազգ Հայոց զիւր ծագումն, գէթ ծանուսցեն մեզ զսահմանս՝ յորս ըստ վաղեմի աւանդ ութեանց անդստին ՚ի բազում ժամանակաց հետէ գրաւեցին »։ …Առ որ ասեմ, եթէ ամենայն տեղեակք քաջ գիտեն, թէ ՚ի համօրէն պատմ ութեան ազգին մերում զարմանալի է պատմ ութիւն սկզբնաւոր ութեան ազգիս սակս ունելոյ զամենայն նշանս ճշմարտապատում ստուգութեան։ Մի՝ զի զոր ինչ պատմէ վասն աշտարակաշինութեան, վասն ցրուելոյ մարդկան եւ վասն բռնաւոր ութեան հսկային Նեբրովթայ, ամենայնիւ համաձայնի սուրբ գրոց։ Եւ երկրորդ՝ զի ոչինչ հրաշալիք գտանին ՚ի նմա, ոչ սերունդք աստուածոց, կամ օտարոտի դիցաբանութիք, որ ըստ ասելոյ Լիւիոսի՝ հասարակ իմն է ՚ի պատմութիւնս սկզբնաւոր ութեան ամենայն ազգաց։ Սէն Մառդէն փոխանակ զայս ցուցանելոյ եւրոպացւոց, եւ յայս մտադիր առնելոյ զնոսա, առանց ինչ պատճառի թերահաւատել ուսուցանէ նոցա։ Եւ ընդ այն եմ զարմացեալ՝ զի թէ պատմօղն լինէր Խորենացին եւեթ, ըստ իւրում բն ութեան անկ էր նմա թերահաւատել, զի չունի ինչ համարումն ՚ի վերայ մատենագրաց ազգիս, որպէս ասացաք. այլ գուցէ չէ յուշ ածեալ թէ պատմօղն սկզբնաւոր ութեան ազգին մերոյ է Մարիբաս, որ ասորի է ազգաւ եւ ոչ հայ. մանաւանդ թէ քաղդէացի մատեանն է. զի էր քաղդէարէն յօրինեալ ընդհանուր պատմութին այնչափ ճշմարտապատում՝ մինչեւ մեծին Աղեքսանդրի տալ թարգմանել զայն յունարէն։ Արդ՝ ինքն Սէն Մառդէն որպէս ՚ի վերայ արաբացւոց ունի վարկումն մեծ, նոյնպէս եւ ՚ի վերայ քաղդէացւոցն պարտ էր ունել. որով եւ ՚ի վերայ պատմ ութեան սկզբնաւորելոյ ազգիս եւ աշխարհիս, եւ ոչ թէ արհամարհութիւն։
       Լո՛ւր դարձեալ զոր ինչ գրէ եւ վասն սկզբնաւոր ութեան Աղուանից։ Մերս Խորենացի, որպէս յայտ է , զԱղուանս գաղթականս ասէ լեալ ՚ի Սիսակայ՝ որ ՚ի սերնդոցն մերոյն Հայկայ. բայց Սէն Մառդէն ՚ի թղթ. 215. թէպէտ այսպէս է, ասէ, վկայ ութիւն Մովսէսի խորենացւոյ, «այլ յոյժ դժուարին է հաւատալ՝ թէ Աղուանք կամ Ալպանեանք զմի եւ զնոյն ծագումն ունիցին ընդ Հայց »։ Պատճառ այսմ բերէ մի՝ զի Հայք բազում ժամանակօք յառաջ ձեւացեալ էին ազգ ինչ զանազանեալ յոյժ յԱղուանից. եւ զի զԱղուանս հաւանական մտօք ՚ի դէպ է, ասէ, դասել ընդ բազմաթիւ ժողովուրդս բարբարոսաց ցրուելոց ՚ի լերինս Կովկասու, զորոց զծագումն անհնարին է մեզ որոշել։ Երկրորդ պատճառ դնէ զտարբերութիւն լեզուի. «Մի յառաւել զօրաւոր պատճառաց, ասէ, զոր մարթ է բերել ընդդէմ կարծեաց՝ որք զԱղուանս ասեն լինել հատուած ինչ Հայոց ազգին, եւ տարբերութիւն լեզուաց զոր ՚ի կիր առնուն այս երկու ժողովուրդք »։ Մանաւանդ զի Խորենացին գ. 54. կոչելովն զԱղուանից լեզուն «Կոկորդախօս, աղխազուր, խժական խեցբեկագոյն », ցուցանէ ասէ, թէ լեզուն Աղուանից կարի իմն տարբեր էր ՚ի լեզուէ անտի սերնոցն Հայկայ։
       Բայց զայն ոչ ցուցանէ թէ ո՞ ՚ի հնագրաց ունի եդեալ կանոն, թէ գաղթական իւրաքանչիւր ազգաց ՚ի սկզբան անդ ունի լինել. իսկ յետ բազում ժամանակաց անցելոց ոչ. եւ զիա՞րդ չէ յուշ ածեալ զգաղթականս իւրոյ ազգին ՚ի Սան Տէմէնիգօ կղզին եւ յայլ նորագիւտ երկիրս, որպէս եւ զանգղիացւոցն ՚ի Հնդիկս, որք եղեն ՚ի վերջին ժամանակս, բազմօք զկնի ձեւանալոյն ազգին գաղղիացւոց եւ անգղիացւոց։ Եւ ո՞ է եդեալ զմիւս կանոնն ՚ի հնագիրս՝ թէ գաղթականք իւրաքանչիւր ազգի պարտին խօսել զմի եւ զնոյն լեզու՝ յորոց հատուածեալ գնացին։ Պարտ էր նմա յիշել որ ինչ եղեւ ՚ի ժամանակս աշտարակաշինութեան. մանզի յետ խառնելոյ եւ բաժանելոյ առաջին լեզուի նոցա՝ ելեալ ՚ի Սենաարայ ընդ զանազան կողմանս աշխարհի հատուածեալ գնացին ամենայն ժողովուրդք եւ ազգք՝ որք գտանին ընդ համօրէն աշխարհ. որպէս յայտ առնեն սուրբ գիրք. բայց քանի լեզուք ծընան ՚ի Սենաար, եւ քանի լեզուք տարբերք եւ յոքնաթիւնք գտան՝ եւ այժմ եւս գտանին յաշխարհի՝ որք ոչ լսէին ՚ի Սենաար։ Ապ ըստ իւրումն ձեռնարկելոյ պարտ է զլանալ նաեւ զծագումն այսց ժողովրդոց լինել ՚ի Սենաարայ ընդդէմ սուրբ գրոց։ Ոչ գիտէեւս թէ զնոյն մակգիրսն զոր տայ Խորենացին լեզուին Աղուանից՝ զնոյն տան մեր պատմաբանք նաեւ լեզուաց ինչ՝ որք գտանէին ՚ի կողմանս ինչ Հայաստանեայց. թէպէտ եւ լեզու նոցա էր հայկական։
       Ի վերայ այսոցիկ թերութեանցս յաւելու եւ զայլ ինչ. այն է անձին սեփականել եւ իբր յիւրմէ գտեալ զայն ինչ՝ զոր այլք բազմօք յառաջ քան զինքն գտեալ են, Օրինակի աղագաւ ՚ի նախագրեալ օրագրու թեանն ցուցանէ թէ ինքն գտեալ իցէ զԱմիդ քաղաքն ընդ Տիգրանակերտի նոյն լինել. զոր բազմօք յառաջ արձանագրեալ են մերքն ՚ի բառարանի յատուկ անուանց. եւ յաշխարհացոյցն Հայաստանեայց փորագրեալ յամին 1751. նոյնպէս եւ ՚ի պատմագրութեան ազգիս Հայոց։ Իսկ ՚ի տետրակս զորս եհան վասն Քրոնիկոնին Եւսեբերայ՝ իբր յիւրմէ գըտեալ ցուցանէ թէ Եփրատ գետ կոչէր եւ Արածանի զոր նոյնպէս բազմօք յառաջ եդեալ էին մերքն ՚ի նոյն աշխարհացոյցն. եւ ՚ի պատմագր ութեան ՚ի ցուցակին։
       Այո ոչ ոք գտաւ հմուտ մերոց պատմուեց աւելի քան զնա. բայց առաւել պանծալի հանդիսացուցանէր զանուն իւր եթէ փոքր մի այլ ազգ դատաստան առնէր զմերոց պատմագրաց, եւ ոչ այլ ընդ այլոց՝ ճշմարտախօս զարաբացիս եւ զՀրեայս համարել՝ յորոց վերայ առաւել պարտ էր կասկածել, եւ ստախօս զմերսն, զի ոչ ինչ փոյթ է Հայոց պարծիլ ՚ի հնութիւնս։
       Ընդհանուր գիտելիք վասն արդի աշխարհագրաց եւրոպացւոց։
       Քանզի բազումք են յեւրոպացւոց ոչ միայն աշխարհագիրք, այլ նաեւ զանազան մատենագիրք, մանաւանդ հնագիրք եւ մեկնիչք, որք խօսեցան զանուանց, զտեղեաց, զսերնդոց եւ այլոց հանգամանաց նախնի նահապետացն, եւ որոց բանք՝ քանզի վերաբերին յաշխարհ մեր ՚ի Հայաստան. տացուք մերոցն քանի մի կարեւոր տեղեկուիս, զի հմտութեամբ մխեսցին յընթերցումն գրոց նոցա եւ մի մոլորեսցին։
       Նախ՝ հնագիրք եւրոպացւոց թէպէտ ոգւով չափ զհետ եղեն քննել եւ լուսաւորել զհն ութիւն ժամանակի առաջին նահապետաց որդւոց եւ թոռանց Նոյի, բայց չեղեն զհետ՝ եւ ոչ իսկ ՚ի միտս նոցա անկաւ քննելեւ իմանալ զնախնի տեղեկ ութիւն այնր աշխարհի՝ ուր բնակեցան եւ բազմացան որդիք եւ թոռունք Նոյի, որ էր հինն Հայաստան. ոչ աշխարհին եւ ոչ հին անուանցն եւ գաւառաց նորա, յորոց ոչ սակաւք զնոցին պահեն զանունն։ Քանզի սովոր ութիւն էր առ նախնի նահապետս՝ կամ յանուն իւրեանց, եւ կամ յանուն որդւոց իւրեանց կոչել զանուանս տեղեաց յորս բնակէին։
       Երկրորդ՝ այսպէս անգէտ մնալով սոցա հնագր ութեան աշխարհին մերոյ եւ ազգի՝ զՀայս ոչ դնեն եւ ոչ յիշեն ՚ի կարգս նախնի ազգաց, այլ զՀրեայս, զարաբացիս, զփիւնիկեցիս եւ զԱսորիս։ Յորմէ եւ ՚ի գտանելն ՚ի հին անուանս կամ ըզմերձաւոր ութիւն ինչ հեռաւոր՝ եւ կամ նշանակ ութիւն ինչ ՚ի լեզուս այսոցիկ ազգաց. իսկ եւ իսկ վճռեն ՚ի լեզուաց նոցա ածանցեալ. թէպէտ եւ այն տեղի ոչ է յաշխարհի նոցա. որպէս վասն Շակ տեղւոյն Հայաստանեայց՝ ասեն նշանակել բազմութիւն, ըստ որում Հրեայք այնպէս անուանեն զբազմութիւնն. զԱրարատն թարգմանեն անէծք սասանման՝ ՚ի Հրէից լեզուէ ածանցեալ կարծելով։ Սորին աղագաւ պարտ է կարի իմն մտադիր լինել եւ վերայ հին անուանց մարդոց եկ տեղեաց՝ զորս սոքա ՚ի մէջ բերեն. զի արդի հնագիրք չխնդրեն այնչափ ինչ ճշդ ութիւն ՚ի ստուգաբանութիւնս հին անուանց, այլ նաեւ զհեռաւոր ինչ նման ութիւն բաւական համարին։
       Երրորդ՝ անծանոթ լինելն այժմեան քաջ հնագիտացն եւրոպացւոց պատմութեան եւ աշխարհագրութեան հին Հայաստանեայց՝ պատճառ տայ անկանիլ յայլ իմն վրիպակ մեծ, այսինքն է՝ գտանել պակասութիւն եւ սխալ առ նախնի մատենագիրս Յունաց եւ հռոմայեցւոց անդ՝ ուր չէր նոցա սխալեալ։ Զայս ցուցցուք օրինակաւ։ Անգղիացի հեղինակք ընդհանուր պատմ ութեան սխալեալ ասեն զնախնիս՝ որք զՓասիս գետոյն գրեն բղխեալ ՚ի Հայաստանեայց. զի այժմ տեսանեմք ասեն բղխեալ զնոյն գետ ՚ի Կովկասեան լերանց։ Զայս ասացին զի ոչ գիտացին թէ Փասիս գետ նախնեաց ոչ է այժմեան Ֆարշ գետն, որպէս եւրոպեանք համարեցան՝ սխալեալ ՚ի մերձաւորութենէ անուանց, այլ է այժմեան Ճորոխ գետն, որպէս յայտնի ցուցանէ ստորագր ութիւն ընթացից հին Փասիս գետոյ՝ զոր նախնիք ստորագրեն ՚ի գիրս իւրեանց. Ներհունն Կելլարիոս սխալեալ կարծէ զՊլինիոս սակս համարելոյ նորա զԿեսարիա ՚ի Փոքր Հայս ընդդէմ այլոց՝ որք ՚ի Կապադովկիա ասեն։ Այլ Կելլարիոս եթէ գիտէր զպատմ ութեան մերոյն Արամայ՝ ոչ գրէր զՊլինիոսէ սխալեալ, այլ առաւել ծանօթագոյն համարէր զնա պատմ ութեան եւ աշխարհագրութեան ազգիս քան զայլս։ Զի յորժամ մերն Արամ ընդարձակեաց զաշխարհս Հայոց՝ զմասն ինչ Փոքուն Ասիոյ ընդ իւրեւ պահեաց, մինչեւ հրամանաւ նորա ուսանել բնակչացն զբարբառ հայեցի. յայնմ մասին փոքուն Ասիոյ էր եւ մասն ինչ Կապադովկիոյ յաւուրց անտի Արամայ , որ ապա կոչեցաւ Փոքր Հայք, ուր եւ շինեցաւ Կեսարիա քաղաք։ Բայց ինքն Կելլարիոս սխալի յայսմ որ զԿապադովկիա բոլորովին արտաքոյ թողու Փոքր Հայոց, գուցէ կարծելով թէ այն խառնումն Կապադովկիոյ եղեւ ՚ի միջին դարու. այլ հին աշխարհագր ութիւն ազգիս զբան Պլինիոսի որ համաձայնի ընդ մերսն՝ զերծ կացուցանէ ՚ի սխալանաց. եւ յայտնի առնէ թէ այսպէս էր նաեւ ՚ի հին ժամանակս, այսինքն է յառաջ քան զժամանակս մեծին Կոստանդիանոսի յորմէ եւ այսր սկսանի միջին դարն։
       Ի մէջ հնագրաց որք առաւել հմտութեամբ գրեցին զտեղեաց նահապետաց նոյեան ժամանակի՝յառաջ բերցուք աստանոր զոմանս ՚ի քննին մատուցանելով, զորոց առաւելապէս արժան է ունել մերոց տեղեկութիւն։
       Ժօշար Սամուէլ գաղղիացի։ Բաց յայլոց գրուածոց զորս գրեաց ՚ի բացատրութիւն հնախօսութեան աստուածաշունչ գրոց, ունի եւ գիրք անուանեալ Փաղէկ . յանուն Փաղէկայ նահապետին, սակս յաւուրս նորա լինելոյ բաժանման ժողովրդեան. զնոյն կոչեաց եւ Աշխարհագր ութեան սրբազան. զի ՚ի նմա ծանօթացուցանել նկրտի զտեղիս յիշատակեալս ՚ի գիրս ծննդոց. ճառելով թէ ոյք յառաջին նահապետաց որդւոց Նոյի ուր բնակ ութիւն կալան, եւ ուր ցրուեալ սփռեցան։ Գիրքս այս կարի իմն հարկաւոր է վասն աշխարհին մերոյ, ուրանոր եղեւ բնակ ութիւն առաջին նահապետացն այնոցիկ։ Բայց Պօշար որչափ ինչ հմուտ էր լեզուաց արեւելեայց, եւ ամենայն գրոց նախնեաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց, նոյնչափ եւ անտեղեակ էր ամենեւին հայկական լեզուիս եւ հայկազեան գրոց։ Այս անտեղեկ ութիւն նորա յայլ իմն ճանապարհ մոլորեցոյց զինքն ՚ի դերեւ հանեալ զպիտաութին. զի առաջի իւր դնէ խօսել զաշխարհէ ինչ եւ զհին բնակչաց նորա՝ որում չէր ամենեւին ծանօթ ոչ աշխարհին՝ որ էր հինն Հայաստան, եւ ոչ լեզուին։ Յաւել ՚ի վերայ եւ զմիւս պատճառ թիւրելոյ նորա, զի զբան Ստրաբոնի՝ թէ լեզուն Հայոց ունի նման ութիւն կամ մերձաւոր ութիւն իմն ընդ ասորւոց եւ ընդ արաբացւոց լեզուի՝ ՚ի թիւրն առեալ , զոր ինչ անուն գտանէ մարդոյ կամ տեղւոյ յաւուրս նոյն նահապետացն առաջնոց՝ որ սուղ ինչ մերձաւոր ութիւն ունիցի կամ ընդ արաբացւոց եւ կամ ընդ Հրէից լեզուի՝ թողու զՀայաստան, եւ երթեալ խնդրէ զայն գտանել յԱրաբիա կամ յաշխարհին քաղդէացւոց՝ ուր էին Հրեայք նախ քան զԱբրահամ։ Եթէ գտանէ զայն անուն նշանական ՚ի բարբառ արաբացւոց, իսկոյն զայն տեղի ասէ լեալ յԱրաբիա կամ ՚ի մերձակայս նորա. ուր նախնի նահապետք ժամանակին այնորիկ հազիւ սփռեալ եւ լցեալ էին զՀայաստան եւ զշրջակայս նորա, եւ ու՞ր Արաբիա եւ խաղալ գնալ նոցա յայնչափ հեռաւոր վայրս։ Եւ դարձեալ առ ՚ի գտանել զնշանակ ութիւն արաբացի եւ եբրայական բառի՝ բաւական է նմա հեռաւոր ինչ ստուգաբան ութիւն կամ նման ութիւն ինչ ՚ի միում վանկի։ Վասն որոյ իմաստունք վասն այսր գրոց նորա՝ կոչեցեալ Սրբազան աշխարհագրութիւն, լի է ասեն միացածին ստուգաբանութեամբք։ Եթէ տեղեակ լինէր սա լեզուի մերում եւ աշխարհագրութեան՝ որչափ ինչ եղեն ՚ի ժամանակիս ոմանք յեւրոպացւոց, զայլ կերպարան զգենոյր մատեան նորա եւ ՚ի յարգի լինէր ամենեցուն։ Բայց յայսր ամենայնի վերայ այս գործ Սրբազան աշխարհագր ութեան Պօշարայ պիտանի է ամենեցուն վասն նոյեան ժամանակի. ոչ վասն ամենայն կարծեաց նորա, այլ վասն գտանելոյ զբանս նախնի մատենագրաց, զորս հաւաքեալ գտցես ՚ի նմա զամենայն յիւրաքանչիւր խնդիրս, որչափ ինչ գտանին գրեալ առ Հրեայս, առ արաբացիս, առ Յոյնս եւ առ հռոմայեցիս. եւ է իբր գանձարան վկայ ութեանց նախնեաց, յորմէ առնուն գրեթէ ամենայն յետագայք ՚ի խօսելն զայնմ ժամանակէ։
       Կալմէտ Օգոստինոս։ Բաց յայլ գործոց ունի ընդհանուր պատմութիւն եւ մեկնութիւն սուրբ գրոց առհասարակ։ Հմտութիւն սորա թէպէտ ոչ հասանէ ՚ի չափ հմտու թեանն Պօշարայ, ոչ ըստ լեզուագիտութեանն արեւելեան ազգաց, եւ ոչ տեղեկութեանն այնչափ գրոց նախնեաց, բայց յայսմ առաւելու քան զնա եւ քան զայլս բազումս, զի զցրուել սերնդոց Նոյի հիմն եդեալ առաջի ՚ի մեկնութեան անդ ծննդոց, նովին հիմամբ յառաջ խաղայ ՚ի պատմութեան իւրում։ Որովհետեւ ասէ, բնակութիւն առաջին նահապետաց սկսեալ ՚ի Նոյէ ՚ի Հայաստան եղեւ, եթէ գտցի ինչ յիշատակարան վասն այսր՝ անդ ՚ի Հայաստան պարտ է խնդրել եւ գտանել զանուանս եւ զտեղիս առաջին նահապետաց։ Զայս դնելով իւր հիմն՝ բազում ինչ գրէ որ մերձենայ ՚ի ճշմարտութիւնն համաձայնելով աշխարհագրութենէ եւ պատմութեան ազգի մերում, եւ բազում ուրեք ուղղէ զՊօշար։ Ամենայն յետագայ մատենագիրք եւրոպացւոց որք որչ կարի զարտուղին ՚ի հետոց պատմութեան ազգիս, եւ յորս տեսանին նոյնպիսի հիմունք որպէս ՚ի Կալմէտ՝ զպատճառս բանից իւրեանց առնուն ՚ի Կալմէտէ. որպէս եւ որք յեբրայեցւոց եւ յարաբացւոց պատմ ութենէ չխոտորին շատ՝ ՚ի Պօշարայ առնուն։ Այլ ցաւէ մեզ այն՝ զի անծանօթ գոլով Կալմէտի բնաւին աշխարհագր ութեան եւ պատմ ութեան ազգիս՝ սխալի ՚ի նշանագրելն զանուանս տեղեաց. զորս ուղղագրեալ եւ յարմարեալ գտանես բազում ուրեք ՚ի մատենիս յայս։
       Զայսչափ ինչ տեղեկութիւն վասն երկուց մատենագրացս՝ որք երեւելի եղեն ՚ի խնդիրն որ յաղագս ցրուելոյ՝ տեղափոխ ութեան եւ գաղթականաց յաւուրս Նոյի եւ որդւոց եւ թոռանց նորա՝ քաջ ՚ի միտ առեալ, կարես իմաստասիրել թէ զինչ արժան է ասել վասն այլոց հնագրաց, որք համարձակ վճռելով գրեցին զոր ինչ եւ կամեցան, սակս անտեղեակ գոլոյ աշխարհին՝ ուր բնակեալ կային նոյն նահապետք, այսինքն է Նոյ եւ որդիք եւ թոռունք նորա։ Յորս Ռուտպէք Օլավս ազգաւ շվէտ, ՚ի լոյս հանեալ մատեան ինչ՝ այսպէս ունելով խորագիր Հաւաստի բնակարան եւ հայրենիք սերնդոցն Յաբեթի, որոշէ զամենայն որպէս եւ կամի. որ եւ գովեալ է յոմանց, որպէս եւ ՚ի Վիռէյ բնաբանէ ՚ի ճառելն իւրում զմարդոյ եւ զսփռելոյ սերնդոց մարդոյն։ Բայց Լանկլէ ՚ի գրելն թէ անունս Թուղիս քանզի ՚ի բարբառ փիւնիկեցւոց նշանակէ երկար գիշեր կամ խաւար, համարեցան փիւնիկեցւոց նաւարկեալ մինչեւ ՚ի Թուղիս կղզի եւ այսպէս անուանեալ. միայն թէ առ ՚ի որոշել զայս Թուղիս կղզի տարաձայնին մատենագիրք. զի ոմանք եդին լինել Սքանտինաւիա, այլք Իսլանտիա, եւ կէսք Շէդլանտ, ապա աէս. «Են եւ բազում մատենագիրք՝ որք գուն գործեցին ցուցանել թէ Նորվեկիան եւ Շվէտն է հաւաստեաւ ոչ միայն Թուղիս կղզին, այլ նաեւ Ադլանտեան կղզին Պղատոնի։ Այս երեւի ինձ մտացածին ինչ, եւ մանաւանդ գործ Ռուտպէքայ, որ պնդէ ցուցանել թէ դիք Յունաց, դպրութիք, արուեստ գրելոյ եւ այլ արհեստք ըստ մեծի մասին, հուսկ ապա գրեթէ ամենայն գաղթականք Եւրոպիոյ՝ ելեալ են յաշխարհէ աստի »։ Ի կարծեաց աստի Ռուտպէքայ թուի իմն այնպէս՝ իբր թէ Նոյ նահապետ յետ ջրհեղեղին զամս 350 յորս եկաց՝ ճանապարհորդաց նաւարկելով ընդ ծովեզերս, յիւրաքանչիւր աշխարհս հանելով գաղթականս 15 կամ 20 անձանց. զոր եւ մերժէ Լանկլէ անդանօր. եւ այլք յիմաստնոց գրեալ են վասն այսր մատենին Ռուտպէքայ, լի հմտութեամբ՝ բայց լի եւ ծանրաբեռնեալ օտարախորթ կարծեօք։ Քանի՛ տարադէպ իրք են տեսանել զարս բազմահմուտս, որոց ընդ գրելն վասն հնութեան նոյնեան ժամանակի՝ առ պակասութեան տեղեկութեան Նոյեան աշխարհի, որ էր զհինն Հայաստան, յօտար սահմանս յածեալ շրջէին, յօտարոտի կարծիս տատանեալ, որք բոլորովին հեռի են ՚ի ճշմարտութենէ զոր սուրբ գիրք առաջի դնեն։ Ընդ սոսին տեսանեմ եւ զՄալդ Պռիւնն՝ զայր տեղեակ աշխարհագրութեան, բայց ՚ի ճառելն յիւրում յառաջաբանութեան զցրուելոյ նախնի նահապետաց՝ իբր ոչինչ համարեալ զՀայաստան, զի չունէր ինչ ծանօթ ութիւն զհին հայասցանեայց, ոչինչ խօսի զցրուելոյ մարդկան ՚ի Հայաստան աշխարհէ ՚ի շրջակայս նորա, եւ անտի յայլ եւ այլ սահմանս, որպէս բնիկ աղբիւրք պատմութեանցն ցուցանեն. այլ ՚ի հեռաւոր վայրս ՚ի խնդիրն ելեալ՝ զսփռեալսն անդ յիշէ. մինչեւ զցրուեալսն ՚ի Սքանտինաւիա եւ յԱդլանտեանս, որք են անորոշք. իսկ զոր սուրբ գիրք յայտնի որոշեն եւ յիշեն, ինքն զանց արարեալ անյիշատակ թողու։
       ՎԱԽՃԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ՀԱՏՈՐՈՅ ՀՆԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ