Աբուսահլ հայ

Ա.

ԺԷ դարուն կիսէն վերջ՝ Սաքս–Կոթայ դուքսն՝ իր ազգակից եւ կրօնակից (լութերական) եթովպագէտ Յհ. Միքայէլ Վանսլէբ (Wansleb կամ Vansleb, ծնեալ Էրֆուրդ, 1635 -1679), երիտասարդը խաւրեց յԱփրիկէ, Ղփտեաց եւ Եթովպացւոց կրօնից վրայ տեղեկութիւն եւ արեւելեան հին ձեռագիրներ ստանալու, զոր եւ ըրաւ սա, բայց չկըրցաւ գոհացընել զդուքսը։ Ինքն ալ տժգոհ՝ գնաց ի Հռովմ, կաթուղիկեայ դաւանանքն ընդունեցաւ, եւ մտաւ ի կրօն Դոմինիկեանց. յետոյ գնաց ի Պարիս, ուր ԺԴ Լուդովիկոսի բանասէր պաշտօնեայն Քոլպերտ՝ նորէն ղրկեց զնա յԵգիպտոս, արեւելեան ձեռագիրներ ժողովելու. որ եւ յաջողեցաւ 330էն աւելի արաբերէն, թուրքարէն եւ պարսկերէն գրքեր հաւաքել եւ բերել։ Ասոնց թուէն էր եւ արաբերէն պատմութիւն մի Աբու Սալիհ Հայ անուանելոյն: Ձեռագիրն բաւական հին է, 1338ին գրուած, հեղինակն յայտնապէս հնագոյն, ԺԳ դարուն սկիզբները վախճանած։ Գրքին առաջին 20 թուղթերն կորած ըլլալով՝ անոր բուն վերնագիրն կամ՝ անունն այլ չկայ. բայց ետեւի գրուածներէն՝ (որ բովանդակեն 113 թուղթ ), յայտնուի՝ որ պատմութեան նիւթն է՝ մեր վերը նշանակածը: — Արաբագէտ եւ արեւելաքրքիր բանասէրք, ինչպէս Գատրմէր այս դարում, եւ մանաւանդ Րենոդոյ (Renaudot) ԺԸ դարու սկիզբում, շատ բան քաղեցին այս պատմչէս, արեւելեան՝ եւ յատկապէս Աղեքսանդրիոյ եկեղեցւոյ կամ պատրիարքաց վրայօք։ Ասոնց թարգմանած կտորներէն մենք այլ ատենօք օգտուելով՝ ազգային տեղեկութիւններ տուած էինք (ի Ներս. Շնորհալի եւ Պարագայ իւր. երես 162–70)։ Աբուսահլ՝ ասոնցմէ աւելի Հայոց վրայօք գրած կարծուի ի բանասիրաց. որովհետեւ հիմայ Հայոց վրայ պատմելով կու սկսի գիրքն, ուսկից հետեւցնեն՝ թէ կորսուած առաջին մասն այլ առաւելապէս մերայոց վրայօք էր։

Երկու դարէ աւելի շատ օտարաց այլ մեզ այլ ցանկալի՝ բայց գրեթէ անմատչելի եղած այս պատմագիրքս, (թէ արաբերէն լեզուով եւ թէ դժուարընթերց գրչութեամբ ըլլալուն), վերջապէս այս տարուանս սկըզբում՝ փռանկաց ուսմանց պաշտօնէի շնորհիւ առ Անգլիացի գիտնականս, ի լոյս  ընծայեցաւ, թէ բնագիր լեզուաւն եւ թէ անգլիարէն թարգմանութեամբ, Եւետտս անուամբ (B. T. Evetts M. A. ) գիտնականի համալսարանին Օքսֆորտի, ուր եւ տպագրեալ է, ճոխ ծանօթութեամբք, որ գրեթէ հեղինակին գրածէն աւելի են. եւ զորս շատ մասամբ տուած է գիտնագոյն մի, Բըտլեր Ալփրետ (Butler), հեղինակ հետաքննելի գրքի մի՝ Եգիպտական հին եկեղեցեաց վրայօք, (The ancient Coptic Churches of Egypt). ձեռնտու եղած է մասամբ եւ բազմահմուտ հայագէտ, եւ քանի մի տարիէ ի վեր ծանօթ մեր ազգային բանասիրաց եւ ասոնց օրագրաց մէջ՝ Կոնիբիեր (F. Fr. Conybeare), որ եւ զուարթառատ ազնուութեամբ ընծայեց մեզ օրինակ մի Աբուսահլի թանկ եւ հետաքրքրական գրոց, որոյ համար կարեւոր պարտք համարիմք հրապարակել հոս մեր շնորհակալութիւնը: 

Գալով առ հեղինակն, զոր ըստ մեր մատենագրաց եւ ազգային սովորութեան՝ Աբուսահլ անուանեմք (փոխանակ Սալիֆ ըսելու), ո՞վ եւ ո՞րոյ որդի եւ ե՞րբ յԵգիպտոս եկած ըլլալն՝ չի յիշուիր, որովհետեւ, ըստ վերոյգրելոցս, գրքին սկիզբն պակաս ըլլալով՝ իր վրայօք ըսածն այլ (եթէ ըսած էր) պակսի, բայց իր պատմութեան մէջ շատ հեղ զինքն եւ իր ժամանակակիցները յիշելէն՝ յայտնուի, որ 1170էն մինչեւ 1208 տարին ներկայ է եղեր ոմանց իր պատմած դիպաց եւ անձանց։ Բայց աւելի ստոյգ ըսելով, ոչ միայն իր գրածին սկիզբն պակսած է, այլ կերպով մի եւ բոլոր գրուածն այլայլեալ, բայց ոչ խանգարեալ։ Վասն զի, ձեռագրին ընդօրինակողն՝ այսպէս կ՚աւարտէ. «Հոս վերջանայ պատմութեանս հեղինակին գործն, զոր՝ անկարելի էր իրեն ամբողջացնել, երկրիս երեսաց ընդարձակութեանն համար՝ ընդ արեւելս եւ ընդ արեւմուտս. սակայն այնչափ նիւթ հաւաքած է՝ որչափ ոչ ոք իրմէ զատ, եւ մեծ խնամքով ըրած է գործը. միանգամայն եւ համառօտ է ի բացատրութեան, վասն զի աւելորդ համարած է ճոխաբանել ի պատմութեան, իսկ խեղճ, թշուառ եւ տկար գերիս՝ ընդօրինակողս, ինչ որ գտայ՝ զայն օրինակեցի, առանց աւելցնելու կամ պակասեցնելու, (բայց վերջը կ՚ըսէ թէ համառօտեր է), առաջնորդութեամբ Շէյխ Ար-Րայիս ալ Աքրամ Ապուլֆարաճի, որդւոյ Շէյխ Ռափայելի, որդւոյ Ապուլ Ֆարապի քահանայի Սանդուք ալ–իլմ (Գիտութեանց սնտուկ) անուանելոյ, որ Մսրայ Աշ-շամ դղեկի եկեղեցւոյ քահանայից աւագերէցն էր։... Ընդօրինակութիւն գրոցս աւարտեցաւ չորեքշաբթի օր, Բաունա ամսոյ երկուքին, անբիծ Մարտիրոսաց 1054 թուականին, որ է 738», (հիճրէդի, եւ 1338 թուին Քրիստոսի)։ — Այս վկայութեամբ այլ հաստատուի որ գիրքը պահողքն, ընդօրինակողն եւ հեղինակն այլ Քրիստոնեայ էին, գուցէ եւ ամենքն այլ քահանայ. Աբուսահլ եւս Շէյխ կոչուի: Յետոյ խոստովանի ընդօրինակողն՝ որ կարեւոր բան մի դուրս չէ թողած ի հեղինակէն։ 

Աբուսահլի պատմածներն շատ ճիշդ եւ ստոյգ են, նա եւ ժամանակագրական եւ տեղագրական մասամբք, միայն թէ շատ տեղ ոճով կարգ մի չունի գիրքն. ետեւ առաջ գրէ պատմելիքը. վանքի կամ եկեղեցւոյ մի վրայ գրելէն՝ կ՚անցնի Եգիպտոսի եկամտից կամ Նեղոս գետոյն ստորագրութեան, կամ նշանաւոր անձի մի վարուց. շատ հեղ այլ կրկնէ առաջուան ըսածը, կամ մէկ մասն առաջ պատմէ, միւսը շատ ետեւ: Այլ ինչ եւ է, շատ հետաքննական եւ հարուստ գիտելիք ունի՝ Ղփտեաց ճգնաւորաց, վանորէից, եկեղեցեաց, պատրիարքաց, նա եւ մասամբ Նուրիոյ եւ Եթովպիոյ վրայ, ուր եւ թուի անձամբ գնացած եւ տեսած. աւելի առաջ այլ անցնելով՝ Ափրիկէի հիւսիսային կողմանց եւ Արաբիոյ, եւ ինչուան ի Հնդկաստան կ՚ակնարկէ: Երբեմն, եւս քաղաքական դիպուածոց վրայօք, որոց ներկայ եղած է, ինչպէս Սալահ էտտինի Եգիպտոսի տիրելուն եւ արածներուն. երկայն գրուած մ՚այլ Մարկոս Ալ-Քանպար անուամբ ղպտի քահանայի եւ կրօնաւորի վրայ, որ իբրեւ քաղկեդոնական՝ հաճոյ չէ իրեն, եւ այլանդակ մոլորութիւններ այլ ընծայէ անոր: 

Աբուսահլ հնագոյն տեղեկութիւններն առած է իրմէ առաջ գրողներէն, որոց մէջ ամենէն անուանի եւ գտնելը փափագելին է՝ Աբուլ-Հասան Շարուրի անուամբ մէկն (Ash–Shabushti), Ժ դարու վերջ կամ ի սկիզբն ԺԱ ին մեռած. որ գրեր է Վանորէից անուամբ գիրք մի (Քիթապ ալ-Sիարաթ): Շատ բան այլ առած է Թ դարու հեղինակ Սեւերոս եպիսկոպոսի գրած Աղեքսանդրիոյ կամ Յակոբկաց պատրիարքաց պատմութենէն, ուսկից նոր հեղինակք այլ շատ օգտուած են, բայց ամբողջ գործն դեռ չէ թարգմանուած յեւրոպական լեզուս: Ուրիշ աղբիւր մ՚այլ է Եւտիքիոս անուանեալ բայց բնիկ անուամբ Սայիտ իպն էլ-Պատրիկ պատրիարքն Մելքիդաց,  յամի 940։ Այսոր գրածն թարգմանուած է լատինարէն եւ տպագրուած Օքսֆըրտ, յամի 1654-6։ Դարձեալ նոյնպէս եկեղեցական պատմիչ մի՝ Մահպուպ, Յակոբիկ եպիսկոպոս Մըմբեճացի։

Աբուսահլ ի պատմութեան՝ Մարտիրոսաց կոչուած թուականը գործածէ, որ կը սկսի Դիոկղետիանոսի հալածանաց հրովարտակէն, ի 29 օգոստոսի 284 փրկչական տարւոյ՝ երբեմն այլ հիճրէդի թուականը յիշէ։ Հմուտ է մահմէտական օրինաց եւ պատմութեանց, եւ ոչ շատ խորշող. երկար գրելով եւ իբր բուն նպատակ՚Ղփտեաց եկեղեցիքն եւ վանորայքը՝ աւելի յարեալ կ՚երեւի այս ազգի, իբր համակրօն, եւ անոնց մէջ ծնած եւ սնած. թէ եւ հաւանօրէն՝ քանի մի դարէ ի վեր Եգիպտոս գաղթած Հայոց սերունդ է. թուի թէ եւ մեր նոր գաղթականաց նման՝ բնիկ հայրենի լեզուին անգէտ կամ՝ ոչ շատգէտ, արաբերէն գրեր է, իբրեւ գիտնական լեզուաւ, որոյ հմտութիւնն անտարակոյս է, նա եւ շատ պատմիչներ յիշելէն: Բաց ի սկզբան բաւական երկար Հայոց վրայօք գրածէն, այլ եւ այլ տեղ այլ յիշէ զնոյն Հայ պաշտօնեայս եւ Վզրուկս, եւ ուր որ Հայոց եկեղեցի եւ վանք կայ (զորս մենք այլ թարգմանօրէն պիտի յիշեմք). բայց ամենեւին իր հայազգի ըլլալը կամ ազգասիրութիւն՝ չի ցուցըներ. եւ ընդհանրապէս ոչ միայն անկողմնասէր, այլ եւ ցուրտ կ՚երեւի, թէ եւ հաւատարիմ՝ ի պատմութեան: 

Այս մեր յառաջաբանս մասամբ առած եմք թարգմանչին եօթ կամ ութ թուղթ յառաջաբանութենէն, (որուն հաւատարմութեանը կամ արաբագիտութեան չափին չեմք կրնար երաշխաւոր ըլլալ), մասամբ ամբողջ Աբուսահլի գրոց թարգմանութիւնը կարդալով. ուսկից եւ պիտի քաղեմք այն կտորները միայն՝ որ վերաբերին Հայոց, եւ թարգմանութեան ներքեւ կ՚աւելցնեմք երբեմն թարգմանչին եւ իր օգնականաց տուած ծանօթութիւնները, երբեմն մեր կողմանէ ինչ որ հարկաւոր համարիմք։ Յիշեմք եւ զայս, որ թարգմանիչն խնամով երեք չորս ցանկ շինած եւ դրած է ի վերջ թարգմանութեանն, յատուկ անուանց տեղեաց եւ անձանց, եւ ընդհանուր անուանց, որ փափագելի էր մեզ աւելի ճոխ ըլլալ. ասոնցմէ զատ եւ առաջին ցանկ մ՚ալ ըրած՝ եւ համրած է՝ եգիպտական եկեղեցեաց, թուով 707, եւ վանորէից՝ 181. բայց ասոնց վրայ կրնար քանի մ՚այլ աւելցնել [1] ։ Յիշեմք դարձեալ, որ յետ պատմագրութեան Աբուսահլի՝ կայ Յաւելուած՝ թարգմանուած Ալ–Մաքրիզի պատմչին (1441) գրած Եգիպտոսի քրիստոնէից եկեղեցեաց, 72 տեղեաց, եւ 86 վանորէից համառօտ ստորագրութիւն [2] ։ 

Յետ զասոնք յիշելու՝ չեմք կրնար չյիշել խոր զգացմամբ՝ մեր նախնեաց յիշած եւ յանուանէ նշանակած, եօթանասունէն աւելի Հայոց վանքերը յԵրուսաղէմ եւ ի մերձաւոր տեղիս, զատ յեգիպտականաց, Լուսաւորչի օրերէն մինչեւ ի վերջ Զ դարու՝ շինուած, բնակուած, նորոգուած եւ արուած։ Միթէ զուտ ազգային հեղինակ մ՚այլ՝ Աբուսահլի եւ Շաբուշթի նման չէ՞ր գրած չափաւորապէս (եւ աւելի քան զԱնաստաս վարդապետ մեր յ՚Է դարու [3] ) ասոնց պատմութիւնը կամ պիտի ըլլա՞յ մէկ մի՝ որ հետաքննէ անոնց անհետացեալ տեղուանքը, եւ յերեւան հանէ անակնկալ եւ ոչ իսպառ անյուսալի նշխարքը, արձանագրերն, եւ այլ ի՞նչ գիտեմ: