Աբուսահլ հայ

Է.

ԱՅԼԵՒԱՅԼ ՅԻՇԱՏԱԿՔ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԵԱՑ ԵՒ ՎԱՆԱՑ ՅԵԳԻՊՏՈՍ. — Մինչեւ հիմայ մեր փոխադրած պատմական Հայոց յիշատակներէն դուրս, Աբուսահլ ուրիշ երկար կամ նշանաւոր բան մի չի գրեր մերայոց վրայօք, բայց եթէ անոնց ունեցած քանի մի եկեղեցեաց եւ վանաց, որ են հետեւեալքն, ըստ կարգի կամ շարքի իր գրոց, եւ ոչ ըստ դրից տեղեաց կամ աշխարհագրութեան։ 

Եգիպտոսի գերահռչակ բրգանց մօտերը՝ Sահշուր գեղի՝ Գրիգոր Ալ-Քայիսի եպիսկոպոսին շինած Ս. Աստուածածնի եկեղեցւոյն աւրուիլն ի հակառակութեան Ռայիհանեանց եւ Ճիւյիւշեանց՝ յիշելէն ետեւ, Աբուսահլ՝ Նեղոսի արեւմտեան ափէն կ՚անցնի յարեւելս, կու հեռանայ մինչեւ մօտ յափունս Կարմիր ծովու, եւ կու ստորագրէ շատ անուանի եւ ցանկալի տեղ մի, կրօնական եւ կրօնաւորական նկատմամբ, ամենահռչակ Ս. Անտոնի վանքն եւ յետին հանգստարանն, որ քաղաքականօրէն հիմայ Իթֆիհ կամ Աթֆիհ վիճակին վերաբերի։ Այդ անապատ տեղն ընտրեց, կ՚ըսէ, Անպա Անտունայն եգիպտացի, կամ՝ Անտոնիոս, Աստղն անապատի եւ Հայր միանձանց, առաջին անապատակեաց։… Այս վիճակին Իֆթիհի եօթն եկեղեցիք կան, վեցն Ղփտեաց, մէկն Հայոց, որ կոչուի յանուն Ս. Գէորգայ վկայի»։ Շատ վայելուչ եւ գրեթէ անկարելի էր Հայոց՝ որք ամենայն արեւելեայց հետ մեծապէս պատուէն զհասարակաց պատուելի «Նախասկիզբն միանձանց», որում այս բառերով սկսուած արժանավայել շարական մի երգած են եւ երգեն ամեն տարի, - որ անոր վերջին ճգնութեան եւ ճգնակիր մարմնոյն հանգստարանին մօտ յատուկ վանք եւ եկեղեցի մ՚ալ ունենային, որ թուի  թէ եւ շէն էր Աբուսահլի ժամանակ, զի կան կ՚ըսէ եւ ոչ կային եկեղեցիքն: 

ՄԷՅՏՈՒՄ կամ ՍԱՖԴ ՄԱՅՏՈՒՆ՝ Ճիզէ գաւառի Զաւիէ վիճակի մէջ գեղ մի է, «ուր կայ եկեղեցի մի հասարակաց, երեք սեղանովը. մէջտեղին՝ Ղփտեաց է, յանուն քաջ նահատակին Թէոդորոսի, երկրորդն` Հայոց է, յանուն փառաւորեալ վկային Ս. Գէորգայ, երրորդն նուիրեալ Տիրուհւոյ կուսին Մարիամու՝ Մելքիտաց է»:

ՖԱՅՈՒՄ: — Հին եւ անուանի քաղաք է համանուն վիճակի, եւ այսպէս կոչուի Ֆիոմ բառիւ Ղփտեաց, որ լիճ կամ ծով նշանակէ, Քովի անուանի հին Մելիս լճին համար, յորում՝ շատ կոկորդիլոսք կային, այն պատճառաւ Կոկորդիլոպոլիս անուանեցին, նա եւ Արսինոյէ։ Յաշխարհահամարի 1885 տարւոյ՝ 26000 բնակիչ ունէր։ Աբուսահլ կ՚ըսէ, թէ Թիֆդ Մեստրեմի որդին, թոռն Քամայ` շիներ է այս քաղաքս, եւ Յովսէփ նահապետ նորոգեր է, եւ Նիւղոսաչափ մի հաստատեր է. յետ երկար ստորագրութեան՝ վերջացընէ այսպես. «Մելքիտք այլ եկեղեցի մի ունին՝ Հայոց թաղին մէջ». գուշակուի ուրեմն որ մերոնք այլ եկեղեցի մի ունէին, զոր չի յիշեր, եւ թէպէտ այս Ֆայումի վիճակին մէջ 25 վանք կային  կ՚ըսէ, բայց հազիւ երկու կամ երեք եկեղեցի յիշէ, որոց մէկն յանուն Միքայէլ հրեշտակապետի, շատ մեծ եւ շատ գեղեցկաշէն։ 

ՊԱՀՈՒՄԱԼԻՍ. — Այս տեղս յայտնի չէ հիմայ, կ՚ըսէ թարգմանիչն Աբուսահլի. իսկ սա յիշէ հօս քանի մի եկեղեցի, որոց մէկն յանուն Ս. Արմենիոսի, որոյ համար՝ Մաքրիզի գրեր է, թէ հնագոյն ճգնաւորաց մէկն է եւ շատ հռչակաւոր. Ղփտեաց Յայսմաւուրք քանի մի համանուն՝ Հարմանուս, Հարմանս՝ Սուրբեր յիշեն. գուցէ հնագոյնն ազգաւ Հայ էր եւ մեր ազգի արեւմտեան անուամբն ճանչցուած եւ ոչ անձին բնիկ անուամբ։ — Մաքրիզի այլ յիշէ Պու Հարմինա վանքն Քաւ ալ-Խարապ կոչուած մեհենատեղւոյ մօտ, ուր շատ հին արձանագիրք կան, յիշեալն այլ անուանին սուրբ ճգնաւոր մ՚է։ 

ԱԼ– ԽՈՒՍՈՒՍ. — Թէ եւ ոչ որոշակի, բայց յայտնի է ասոր դիրքն, Սիւյիւդ կամ Ասիուդ գաւառի եւ մեծ քաղաքին մօտ, որ հին ատեն Սայիտ կ՚ըսուէր եւ ի Յունաց Լիւկոպոլիս, վերին Եգիպտոսի մայրաքաղաք, եւ հիմայ 30, 000 էն աւելի բնակիչ ունի: «Ի Խուսուս, կ՚ըսէ Աբուսահլ, Ղփտիք եկեղեցի ունին, Հայք՝ վանք մի քաղքին մէջ եւ երկու եկեղեցի, քաղքէն դուրս այլ երկու եկեղեցի»: Այս յայտնէ թէ Խուսուuի մեծութիւնն եւ թէ Հայոց բազմութիւնն այն տեղ, բայց պատմիչն չի յիշեր ասոնց եկեղեցեաց անունները, իսկ Ղփտեաց՝ քիչ շատ. եւ վկայէ որ այս Սիւյուդ գաւառին մէջ ասոնք հարիւրաւոր եկեղեցիներ ունէին։ 

ՇԻՆԱՐԱ. - Գեղ մ՚է ի Միջին Եգիպտոս, Նեղոսի արեւմտեան եզերքում, Ֆաշն կոչուած աւանին այլ արեւմտակողմը՝ 2700 բնակիչ ունէր յամին 1885, Ղփտի եւ Պէտէվի։ «Շինարա վիճակին մէջ, կ՚ըսէ Աբուսահլ, Հայոց քրիստոնէից գաղթական մի հաստատուած էր, որք եօթն եկեղեցի ունէին, շատ բարեկարգ, քահանաներով եւ միաբաններով. եկեղեցեաց մէկն էր յանուն Տիրուհւոյ անարատ կուսին Մարիամու, մէկն յանուն փառաւորեալ Միքայէլ (հրեշտակապետի), միւս երկու եկեղեցին Ս. Մաքսիմոս (?), երկու եկեղեցիք յանուն Գաբրիէլ հրեշտակի, եկեղեցի մի Բաստիդար? կոչուած, եկեղեցի մ՚այլ յանուն փառաւոր վկային Գէորգեայ»: Եօթն ըսաւ, ինն համրեց. հաւանօրէն յանուն Հրեշտակապետաց Գաբրիէլի եւ Միքայէլի մէկ մէկ եկեղեցի ըլլալու էր, որով թիւն հաւասարի. իսկ վերջընթերին անունն եւ իսկն. անծանօթ է մեզ։

ՔԱԼՈՒՍԱՆԱ. – Ըստ Աբուսահլի այս տեղս Մարաղա կամ յոգնաբար Մարաղաթ վիճակին մէջ էր, որ հիմակուան Ճիրճէ վիճակի պատշաճի, եւ կար հօն եկեղեցի մի Ղփտեաց, եկեղեցի մայլ Հայոց։

Աբուսահլի յիշած այսքան Հայոց վանաց եւ եկեղեցիներէ զատ, Մաքրիզի յիշէ մերայոց աւերակ վանք մ՚ալ մօտ ի վանորայս Ս. Յովհաննու Գբեցւոյն եւ Ս. Անուբիոսի. որոց տեղիքն հաւանօրէն անծանօթ չեն գիտնոց: 

Նոյն Մաքրիզի՝ յիշէ Ս. Մինաս անուամբ եկեղեցի մ՚այլ Մսրայ ճամբուն վրայ, ընդ մէջ ջրմուղին եւ հողակոյտից, (իրեն ժամանակին տեղագրութեամբ). մէկ կ՚ըսուի՝ բայց երեք եկեղեցիք էին իրարու կպած, մէկն Յակոբկաց, միւսն Ասորւոց, երրորդն այլ Հայոց. ամէն տարի տօնախմբութիւն կ՚ըլլար ասոնց մէջ, եւ կու ժողովէին քրիստոնեայք ի պաշտօն: Մաքրիզի ԺԵ դարուն առաջին կիսուն ատեն կու գրէր։ 

Աբուսահլի պատմագրոց մէջ կարելի է քանի մի հարեւանցի նկատողութիւնք կամ աւանդութիւնք այլ գտուին՝ մեր ազգին եւ մեր պատմութեան մերձաւորք կամ՝ յիշեցուցիչք. ինչպէս տեղ մի գերեզմանոց յիշելով՝ կ՚ըսէ, թէ Նեստորականք եւ Հայք այլ իրենց եկեղեցեաց մէջ թաղուին. բայց  առջի ըսածէն յայտնուի, թէ այդ տեղ յատուկ գերեզմանոց չունին: — Վերոյիշեալ Սիյուտ (Սայիտ) մեծ քաղաքին ստորագրութեան ատեն, եօթն դուռ ունի կ՚ըսէ, որոց մին՝ յարեւելակողմն կոչուի Պապ ալ-Արման Հայոց դուռն։

Եգիպտոսի բերոց եւ արդեանց վրայ խօսելով (Թղթ. 1), զատ յայլոց յիշէ եւ զըտուած «իւղ Շողգամի, կարմիր Բողկի, Բալասանի իւղ, Ափիոն, Ապրամիս եւ Մեղրօղի»: Թարգմանիչն կ՚ըսէ թէ Ապրամիս  յունարէնէ առնուած άβραμίς, Նեղոսի ձուկ մի է ծանօթ, համեղ եւ կարմիր, եւ զարմանայ, թէ ի՞նչպէս Աբուսահլ` բուսական նիւթոց եւ իւղոց կարգին յիշէ զայն։ Ինձ այլ տարակոյս գայ, միթէ չ՚ըլլայ ի մեր նախնեաց յիշեալ Ապրսամ՝ Բալասանն կամ Բալասանի նման իւղն, որ եւ Ապրսաղիւղ գրուած կայ: 

Շատ տեղ Եգիպտոսի քաղաքաց եւ գաւառաց սկզբնաւորութիւնը պատմելով, Աբուսահլ աւանդական ազգաբանութեամբ Քամայ որդիք եւ թոռունք յիշէ, յատուկ եւ հասարակաց անծանօթ անուամբք, զորս՝ աւելի կամ պակաս՝ գուցէ յիշեն եւ ուրիշ արաբացի պատմիչք՝ նախ քան զանոնք յիշէ եւ Նոյ նահապետի չորրորդ որդի մի՝ Ապու Նաիտուր անուն, իմաստուն  եւ հնարող երկնագընտի, եւ եղանակաց բաժանման, եւ այլն, որ Նեբրովթի ուսուցիչ կ՚ըլլայ։ Թարգմանիչն ամենեւին անծանօթ համարի այսպիսի անուն եւ անձն, որ մեզ թուի Միխայէլի Ասորւոյ, Վարդանայ եւ այլոց յիշած Մանիտոնն, իբր ծնեալ յետ ջրհեղեղի, հմուտ եւ հնարող յիշեալ գիտութեանց, որոյ հարազատ քոյր էր Աստղիկ, ըստ մերոց :

Եգիպտոսի հրաշալեաց մէջ, որ ըստ ոմանց քսան են, մէկ քանին յիշէ եւ Աբուսահլ, յորս եւ Շարժուն սիւնն , մարմար քարէ, 17 կանգուն բարձր, երկու կանգնաչափ տրամագծով, որ տարւոյ մէջ օր մի կու շարժի։ Ուրիշ արաբացի պատմիչք յիշեն՝ ոմն այս ոմն այն մնիրայ, որ՝ թէ մէկն դպչի՝ յաջ ու ձախ կողմ կ՚երերայ եւ մէկն այլ կ՚ըսէ, թէ այնքան զգալի չէ շարժումն աչօք տեսնելով սեան վրայ, հապա անոր շուքին վրայ նայելով կ՚իմացուի։ Այս շարժուն Սիւնն կու յիշեցընէ մեզ Տաթեւու վանաց Գաւազան ըսուած շարժուն սիւնը. (որոյ որպէսն եւ ձեւն այլ նշանակուած է ի Սիսական, երես 234)։

Յիշեցինք որ Աբուսահլի գիրքն վերջանայ քանի մի քաղաքաց անծանօթ շինողաց, յիշատակաւ. անկէ անմիջապէս առաջ, որ  է ըսել վերջընթեր տեղեկութիւնն, է սոսկ անկցորդ հատուած մի Թամանին տեղւոյ վրայօք. եւ է այս. «Թամանին  կոչուած գիւղն։ Ասոր մօտերն է Քարտա (Կորդուաց) լեռն, ուր որ Նոյի ատեն կեցաւ տապանն, Ճիւտի լեռնէն գալով. այնքան բարձր է, որ իրեն հաւասար լեռ չկայ երկրիս վրայ, եւ անկէ երկրիս չորս անկիւններն կ՚երեւին։ Վկայ Հնգամատեանն (Մովսիսի), թէ Աստուած, որ գովեալ ըլլայ, հով մի փչեց երկրիս վրայ, եւ ջուրերն սկսան նուազիլ, եւ աղբիւրք անդնդոց եւ պատուհանք (սահանք) երկնից դադրեցան, եւ ջուրք քաշուեցան յետ 150 օրերու, եւ Նոյի նաւն կամ տապանն՝ նստեցաւ եօթներորդ ամսոյն 27ին Քրդաց լերանց վրայ, ի գիւղն Թամանին կոչուած, համեմատ առաջուց ըսուածին»: Աբուսահլ առաջուց բան ըսած չէ ասոր վրայօք, գուցէ գրքէն դուրս ընկած ըլլայ, կամ՝ սկզբան պակսած թղթոց մէջ յիշուած ըլլար, ուր համարուէր Հայոց վրայօք գրելն։ Գրեթէ համաձայն իրեն՝ շատ դարերով յառաջ գրած է մեր ծանօթ Մովսէս Խորենացին, Հռիփսիմեանց ուղեւորութեան պատմութեան մէջ. «Գաղտ գնացեալ ընդ մէջ Կորդուաց՝ ընդ լեառն Սողոփ (կամ Սաղուփ) ի Բերկրացւոց գաւառին... Վասն այսր լերին ասի յԱսորւոց, թէ ի նուազել ջուրցն հեղեղաց եկաց տապանն ի գլուխ լերինն՝ որ է Սարարադայ. եւ ընդ մէջ անցեալ Սղոցաձուկնն՝ արգելու զնաւն. եւ անուն քաղաքագեղջն կոչեցաւ Թըմնս կամ Թըմենի (կամ Թեւմնի). այսինքն, թէ յայսմ տեղւոջ ոգիք ութ ելին ի տապանէն»։ Աւելցընեմք մեր հին պատմչին (Խորենացւոյ) խորհրդածութիւնն այլ. «Բայց, այսոքիկ թէ արդարք կամ սուտք՝ ինձ ոչ է փոյթ. բայց միայն զի հաճեցուցից (զընթերցողիդ) մտացդ զտարփանս, վասն այնորիկ գրեմ քեզ զբնաւն»։ Եւ դարձեալ աւելցընեմք, որ ինչուան հիմայ այլ լսուի այն կողմերում այն աւանդութիւնն, ութ եւ ըստ ոմանց քառասուն ոգւոց ջրհեղեղէն ետեւ հօն դադրելը։ Սոյն հեղինակք այլ յիշեն այդ տեղ Սոլոփիա գաւառ, ուր եւ հիմայ այլ կայ Պիրքէ տեղ կամ գեղ մի՝ համաձայն Բերկրացւոց, որ պէտք էր գրուիլ Բերկացւոց. օրինակ մ՚այլ գրէ Բագրացւոց: 

Գուցէ հաճոյ ըլլայ մերայոց՝ Աբուսահլի ըսած բան մ՚այլ Ս. Թովմաս առաքելոյ վրայ, որ Հայոց այլ քան զայլ շատ առաքեալս յատուկ սիրելի եւ պաշտելի է, եւ որոյ վրայ քրիստոնէութեան առաջին դարերէն սկսեալ ինչուան մեր օրերուն՝ շատ ստոյգ եւ անստոյգ բան գրուած է։ Գրեթէ ամենքն միաբանին Թովմայի երթալուն ի Հնդկաստան եւ շատ կռապաշտներ՝ ի Քրիստոս հաւատացընելուն. ուր եւ ինչուան հիմայ մեծապէս պատուի նա, ի Մալապար։ Աբուսահլ կ՚ըսէ, թէ յետ քարոզութեանն եւ նահատակութեան՝ թաղեցին զնա մեծ եկեղեցւոյն մէջ՝ որ իր կենդանութեան ատեն շինուած էր, յետոյ իր անուամբ կոչուեցաւ։ Երբ դրին մարմինը թանկագին եւ վայելչակազմ տապանի մէջ, տեսան որ աջն անապական մնացեր էր, այլ աւելի սիրեցին զնա եւ հաստատուեցան ի հաւատս։ Բայց երբ եկեղեցիէն դուրս ելան՝ յանկարծ ծովուն ալիքներն խուժելով վիժելով եկան չորս կողմ պաշարեցին, եւ եկեղեցին անմտանելի եղաւ, սակայն ամեն տարի ի տօնի Սրբոյն՝ յետ քաշուէր ծովն, եկեղեցին բացուէր, եւ ինչուան հեռաւոր կողմերէ գային բազմութիւնը հաւատացելոց. տապանն հանդիսապէս դնէին, եւ մէկ կողմէն ծակէ մի դուրս հանէին Թովմայի անապական աջը, եւ անոր մէջ դնելով զՍուրբ Խորհուրդն, մի առ մի գալով հաղորդուէին. եւ երբ ամենէն ետքը եկողն այլ ընդունէր զՍրբութիւնը, աջն ինքն իրեն կ՚ամփոփուէր, քահանայք այլ դարձընէին զտապանն ի տեղը. երբ ամենքն ալ դուրս ելնէին եւ հեռանային ի ծովեզերքէն, ծովուն ջուրերն նորէն գային շրջապատէին զեկեղեցին, մինչեւ ի միւս տարին: 

Հայք կ՚ընդունին Ս. Թովմայի նահատակուիլն ի Հնդիկս, բայց մարմինը չեն թողուր անոնց, այլ իրենց. վասն զի Առաքելոյն աշկերտներն, կ՚ըսեն ըuտ Յայսմաւուրաց, գողցան բերին յԱսորեստան. ուսկից յետ շատ ժամանակի տարուեցաւ Հայոց Աղձնեաց գաւառին Վան կոչուած տեղին, որ թուի Աւան. անկից այլ յետոյ տարին ու առաջնորդութեամբ լուսափայլ աստեղն, գնացեալ հասին ի գաւառն Ռըշտունեաց, ի վերայ գեղջն որ կոչի Պարծիս. եւ անդ դադարեալ եկաց աստղն՝ ի բարձր եւ ի հայեակ տեղւոջ, եւ անդ եդին զնշխարս Ս. Առաքելոյն ի քարեայ տապանի. եւ շինեալ եկեղեցի՝ եդին ի դրանդի եկեղեցւոյն. եւ շինեցաւ տեղին վանք միաբանակեցաց. եւ է մինչեւ ցայսօր»: Երանի թէ եւ ի մեր մինչեւ ցայսօրս՝ այնպէս ըլլար, յայտնի եւ արժանապէս պատուեալ։

Յետ ամենայն յիշատակաց Աբուսահլի՝ որ մէկ կամ միւս կերպով մերազգեաց կրնային հետաքննական ըլլալ, եւ զոր մենք քաղելով թարգմանեցինք եւ ծանօթաբանեցինք, որովհետեւ հեղինակին բուն նպատակն էր եւ երեւցաւ՝ Ղփտեաց վրայ տեղեկութիւն տալ, ի մէջ բերենք անոնց մարդաթուոյ համար գրածն այլ, թէ եւ իրմէ չորս հինգ դար առաջուան վիճակին, այսինքն Արաբացւոց տիրապետելէն (յամին 640) իբր դար մի ետքը. «Եգիպտոuի Նուաճման գիրքն, որոյ հեղինակն է Ալ-Քինտի, պատմէ, թէ Ալ-Վայիտ իպն Զուվաա եկաւ յԵգիպտոս lարկ ժողուելու, Հիշամ իպն-Աբդլմէլիքի ամիրապետութեան ատեն, (720-43 թու. Քրիստոսի), եւ ժողովըրդեան մարդահամար ընելու, եւ վեց ամիս կեցաւ ի Վերին Եգիպտոս, երեք ամիս ի Ստորինն, 10, 000 գեղէ աւելի համրեց, որոց ամենէն փոքրին մէջ այլ 500 արու Ղփտի կար, որով բոլոր (արու) Ղփտեաց թիւն էր 5, 000, 000»։ - Հիմայ այլ ըստ 1877 տարւոյ եղած ազգահամարի, Եգիպտոսի բոլոր բնակիչքն (բաց ի Նուբիոյ) 5, 500, 000 համարուին. յորս քրիստոնեայ Ղպտիք իբր կէս միլիոն, իսկ Ֆէլլահք (կամ Ֆէլլահինք) որ են արաբախօս եւ մահմէտական Ղփտիք՝ 4, 50O, OOO. մնացեալքն են Պետէվիք 30O, OOO, Թուրքք 10, 000, նոյնքան եւ Հայք, Հրեայք 20, 000, Եթովպացիք, Նուբիք, Սուտանցիք 43, 000, Ասորիք 7000, Յոյնք 20, 000, այլեւայլ օտարականք, եւրոպացիք 90, 000։ Անցեալ դարուն վերջը փռանկաց քննիչ գիտնականք 2, 500, OOO համարէին. հիմայ ոմանք ինչուան 7 միլիոն։ Իսկ բնակութեան տեղիքն՝ 40 քաղաք, Յ600 գիւղ. ըստ 1847 հաշուի ոմանց՝ 4450 էին գեօղք եւ քաղաք։ Հիմայ, բաց ի Սիւէզի պարանոցին կողմի երկիրներէն (Սիւէզ, Իսմայիլիէ, Բորդ Սաիտ) համարուին 60 վիճակք, 113 քաղաքք, ՅՅ40 գիւղք։ Միջին իմն հաշուով թէ բնակարանաց թէ բնակչաց թիւն իբրեւ կէսն է Աբուսահլի գրածին եւ Ը դարու մէջ եղածին։ Հաւանօրէն մօտաւոր վերջի տարիներ աւելի ստոյգ մարդահամար եղած պիտի ըլլայ, զոր դեռ չունիմք ի ձեռին [1] ։