Աբուսահլ հայ

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ 

Որքան եւ մեր նպատակն էր լոկ Աբուսահլի աւանդած ազգային յիշատակները հրատարակել, գրեթէ անհրաժեշտ հարկ եղաւ անոր ըսածները բացատրել կամ՝ լրացընել, մանաւանդ իր նման եւ իր լեզուով գրողներով։ Բաղդն այլ բերաւ այսպիսի մի. մեր (դիմացի երեսին) վերջին ծանօթութեան մէջ յիշեալ գրոց հետ, զատ յայլոց՝ կային փռանկաց պետութեան ուսմանց պաշտօնէի յանձնարարութեամբ՝ ի Գահիրէ եղած հնաբանական քննողաց տեղեկութիւններ, (Mémoires publiés par les membres de la Mission Archéologique française au Caire). որոց մէջ կայ (Դ. Պրակ Գ. հատորի. 1890) ճոխ գրուած մ՚այլ, Պօղոս Ռաւէս գիտնականի, Մաքրիզի արաբ հեղինակին՝ Գահիրէի տեղագրութեան վրայօք. (Essai sur l՚Histoire et sur la Topographie du Caire, d՚après Makrizi. p. Paul Ravaisse)։ Ծանօթ է եւ յիշած այլ եմք, որ այս բազմահմուտ արաբացի հեղինակն (յատուկ անուամբ Թաքիատտին) ԺԵ դարուն առաջին կիսում կու գրէր (1441-2). շատ գրքեր քննելով եւ շատ ծերերու հարցնելով, Եգիպտոսի՝ եւ առանձինն անոր մայրաքաղաքի (Գահիրէի) վրայօք՝ այնքան ծանօթութիւն ժողոված է՝ որքան ոչ ոք, եւ երկար համբերութեամբ մանրամասն ստորագրած է. բնագիրն՝ որ Խիթաթ (Տեղագրութիւն) կոչուի, արդէն տպագրուած է ի Պուլագ, յամի 1853. ամբողջ թարգմանութիւնն այլ սկսուած է տպագրիլ, իսկ մասամբ՝ արդէն ծանօթ էր արեւելագիտաց։ Սպասելով հրատարակման ամբողջական թարգմանութեանն, առ այժմ Ռաւեսայ գրածէն կ՚ուզեմք աւելցընել, Աբուսահլի եւ մեր յիշած ազգային եգիպտական վզըրկաց վրայ՝ քանի մի տեղեկութիւն այլ։

Արաբացւոց Եգիպտոսի նոր մայրաքաղաքն՝ Գահիրէ՝ շինուած է իբր ի վերջ Ժ դարու, (970 փրկչական թուին). մէկ մասին (վաճառափողոցի) շինող կըրնայ ըսուիլ նոյն ատեն՝ ուրացեալ զօրավարն Վարդան, որոյ անուամբ յիշուէր շէնքն շատ դարեր, եւ դեռ լսուի այդ անունն (կամ նոյն իրեն կամ ուրիշ անձին)։ Անկէ դար մի վերջը՝ (107) իր համազգի մեծահամբաւ եւ զօրաւոր վզուրկն Պատր ալ Ճամալի էմիր էլ Ճիյիւշ՝ նորոգելով մայրաքաղաքը, իր մեծութեան եւ խալիֆայից զօրութեան յարմար՝ նոր եւ մեծ Վզրկարան մի շինեց (Sար էլ–Վիզարահ) ի Պէրճուան անուանեալ թաղի, որ յետոյ դեսպանաց ընդունարան եղաւ, եւ այնպէս ալ կոչուեցաւ (Sար էզ–զիյաֆաթ) [1] ։ Իր մեծոգի եւ գոռոզ որդին եւ յաջորդն Շահնշահ, որ խալիֆայէն աւելի փառօք եւ զօրութեամբ կ՚ապրէր [2], գոհ չեղաւ իւր հօր շինածովը. այլ արքունեաց եւ պետական շինուածոց հիւսիսային արեւելեան անկեան ընդարձակ կողմ մի գրաւելով, իբր 15 քառակուսի բնամղոն (քիլոմետր), շինեց հոյակապ ամենաճոխ նոր վզըրկարան ապարանք մի, որ իր արաբական անուամբ կոչուեցաւ Տար էլ–Աֆգալիյէ, եւ շէնքին գմբէթներուն համար՝ սովորաբար կոչուէր Տար էլ-Քուպապ (Գմբեթաւոր [3] ապարանք), եւ աւելի յաճախ՝ Տոսր էլ-Վեզիրն է»– Քուպրաս • Շահնշահի ամենայն յաջորդ վըզուրկք՝ մինչեւ ի բարձումն խալիֆայութեան եւ ի տիրապետութիւն Սալահատտին սուլդանի (1174). այս նոր վզըրկարանի մէջ բնակեցան, նոյն ինքն Սալահատտին այլ եւ իր առաջին չորս յաջորդը՝ մինչեւ  ի շինութիւն նոր արքունեաց. եւ այսոր համար վզըրկատունն այլ այն ատեն (1174 -228) կոչուեցաւ Sար էս Սուլդանիյէ. յետոյ Շահնշահի շքեղ շէնքն այլ իր հօր շինածին պէս՝ դեսպանաց բնակարան կարգեցա, մինչեւ ի վերջ ԺԳ դարու, անկէ վերջը այլեւայլ իշխանազունք եւ պաշտօնեայք գնելով այդ ընդարձակ ապարանքը՝ իրենց ճաշակին համեմատ ձեւացուցին, մասն մասն քակեցին, նոր շէնքեր կանգնեցին, բայց մինչեւ ի ԺԵ դար այլ կ՚երեւէին հին շէնքին մասեր, գուցէ դեռ շոշորդ մ՚այլ նշմարուի:

Հիմակուան տեղագրութեամբ՝ այդ վզըրկարանին արեւմտեան կողմն է Պապ էն-Նասր փողոցն. արեւելեան եւ հարաւային կողմն՝ Մապիյատա փողոցն. հիւսիսայինն՝ Ճուվվանիյէ։ Շահնշահի դաստակերտն բոլոր քարաշէն էր եւ լաւ յղկած, այլեւայլ դստիկոններ եւ յարկեր բաժնուած. բազմաթիւ սրահներ եւ սենեակներ, պարտէզներ, բուրաստաններ, աւազաններ, եւ այլն, որոց ամենուն ջուր հասցընելու համար՝  120 ագուգայք յարմարած էին: Ապարանից ամենէն նշանաւոր եւ թանկ մասն կամ տեղին՝ էր գանձարանն, (Խազինա), խալիֆայից գանձատան նման, աւելի կամ պակաս հարուստ, ուր Շահնշահ, եւ յաջորդքն՝ ոչ միայն ոսկի եւ արծաթ, գոհար եւ դիպակներ, այլ եւ պէսպէս չքնաղ արուեստագործ նիւթեր ամբարած էին. որոց գինն եւ գումարն՝ սովորական ոճով՝ բայց իրաւամբ կըրնայ ըսուիլ՝ անբաւ եւ անհամար. արդէն յիշած եմք (յերես 42) Շահնշահի սպանման ատեն՝ իր գանձատան մէջ գտուած միլիոնաւոր ոսկին: Այս չքնաղ եւ անգին նիւթոց ամենէն երեւելին կըրնամք ըսել՝ Շուպպաքը. այսպէս կոչուէր այն վանդակապատը՝ որ խալիֆայից ատենական դահլիճը կամ մեծ սենեակը՝ յերկու բաժնէր. մեծագոյն մասն կոչուէր էլ–Քաահ, ուր կենար ամէն ոք՝ որ տէրութեան պետին պիտի ներկայանար. իսկ սա բազմէր միւս մասին մէջ՝ որ կոչուէր էլ–Մաքստուրա: Պատմեն, թէ քանի որ այս սովորութիւնս չէր եղած՝ օր մի Իւմմիատաց նահապետ Մուավիէ խալիֆայն՝ Դամասկոսի մզկիթին մէջ սըրոյ հարուած մի ընդունելով, հնարեց այս միջարգել շուպպաքը, որ Պաղտատի Ապպասեան աշխարհակալ ամիրապետաց դահլիճին պատուարն  եղաւ, եւ որոյ դիմաց պատկառանօք եւ վախով կենային Ասիոյ՝ (եւ երբեմն Եւրոպիոյ) ամեն պետութեանց դեսպանք եւ իւր յատուկ տէրութեան պաշտօնեայք. եւ ինքն ահարկու ամիրապետն (խալիֆայն) ներսը ի մաքսուրայն՝ բարձր գահու վրայ բազմած եւ ծածկուած, վճռական պատգամները կու հրամայէր։ ԺԱ դարու կիսում մեծ շփոթութիւն եւ ապստամբութիւն մ՚եղաւ ի Պաղտատ, եւ ամիրապետն (էլ-Քայիմ) փախաւ. այն շփոթից ատեն ամբոխարարք կողոպտեցին արքունեաց կահն ու գանձը, եւ ղրկեցին Եգիպտոսի խալիֆայից` երբ Սալահատտին տիրեց ասոնց գահուն, Պաղտատէն կողոպտուած թանկագին իրերն ալ դարձուց անոր ամիրապետին. ասոնց թուէն էր այդ երկդիմի բաղդի վարագոյր շուպպաքն ալ, երկաթե դարբնած շատ ճարտար արուեստով վանդակն, հաւանօրէն՝ աւելի ազնիւ մետաղով օծուած եւ զարդարուած։ Կամ մեծութեանն համար, կամ իրեն յարմար համարելով՝ Սալահատտին չշարժեց զայս տեղէն. իսկ տեղն էր շքեղաշուք Շահնշահի դահլիճն կամ ատեանն. ուր, նմանելով տիրապետ խալիֆայից, իր մեծութեան եւ իրեն դիմողներուն միջաբաժին կանգնել էր այդ նշանաւոր շուպպաքը: Երբ յետ ժամանակաց՝ Գարասոնքոր էմիրն՝  Շահնշահի ապարանից գետնին վրայ շինեց իր հոյակապ շիրիմը, անոր մեծ պատուհանին վանդակ ըրաւ շուպպաքը կամ ասոր մէկ մասը. շիրիմն կանգուն կայ մինչեւ այսօր. բայց այն պատուհանն պատով հիւսուած է, եւ չի գիտցուիր թէ արդեօք հօն ծածկուած մնայ այն խորհրդաւոր վանդակն, որ Շահնշահի ճոխութեանց գըլխաւոր մէկն եղաւ:

Իրմէ վերջը իր գանձարանին մէջ պահուեցաւ պժգալի հաւաքում մ՚այլ» — Խազինաթ էր-թուուս, այսինքն, գանձ (կտրած) գլխոց! երեւելի իշխանաւոր անձանց որոց առաջինն եղաւ Ատիլ իպն–Սալար վզուրկն, յաջորդն Ռոտովանի։ Ի կարգի պատմութեան Աբուսահլի յիշուեցաւ այս ետքինիս գործը, եւ մեր Պահլաւունի Վահրամին նախ դիմադրութիւնը, ապա յետ քաշուիլն. Մաքրիզի՝ որ զսա Թագաւորաց թագ կոչէ, Թաճ էլ Մուլուք, ասկէ առաջ եւ յետ Ապու Ալի Ահմէտի՝ Շահնշահի որդւոյն՝ (զոր եւ Քաթիթաթ կոչէ, ուրիշ հայ վզուրկ մի եւս յիշէ, Եանիս Նազիր–էլ Ճիւյիւշ անուամբ, (1131-4 միջոց), որ գուցէ նոյնպէս Շահնշահի որդի մի էր, եւ նոյնպէս բռնամահ եղած է։ Ասոր յաջորդին յաջորդն էր գլխատեալն Ատիլ (1153). ասոր այլ յաջորդ Ապպաս իպն Ալի՚լ ֆութուհ, խռովութեան ժամանակ. զոր դադրեցուցեր է զօրաւոր Հայ մի, Ապու՚լ Ղալատ Թալայի կոչուած, եօթն կամ ութ տարի (1154-61) նստեր է վզուրկ, բայց ինքն այլ սպանուեր է. սակայն յաջորդեր է իր որդին Ապու խօճայ Ռուզէիք [4]. որ՝ չգիտեմք ինչպէս վախճանած է։ Մաքրիզի յիշէ ասոր կամ՝ իր հօրը շինած գետնափոր տեղ մի` հանդերձ փականօք՝ վզիրկանոցին մէջ։ Սա յետին հայազգի վզուրկ եղած է՝ ի կարգի եօթանց՝ որք դար մի ժամանակի գրեթէ երեք մասին՝ այդ գերագոյն եգիպտական գահը բազմեր են, բաղդով կամ՝ քաջութեամբ, օտարաց մէջ, օտարացեալք ի հայրենի հաւատոց, բաց ի Վահրամայ՝ մինչ ի նմին ժամանակի (ԺԲ դարու) իրենց գրաւած երկրին գրեթէ սահմանակից երկրի (Կիլիկիա) մի մէջ, հաւատարիմ ազգակիցք (Ռուբինեանք) Տօրոսի քարուտ կողերը մագըլցելով՝ ոտն առ ոտն առաջ անցան, իջան կռուելով ու կորզելով եւ լեռ եւ դաշտ եւ ծով, եւ կանգնեցին իրենց տուն եւ տէրութիւն. եւ երկար տարիներ Սալահատինի յաջորդ քուրդ եւ մէմլուք սուլտանաց հետ գործակցութիւն ունեցան՝ բարեկամաբար եւ թշնամաբար. որոց՝ վերջապէս նուազած եւ նուաճուած՝ թողին իրենց ոսկիներով եւ ոսկորներով լի եւ դատարկ երկիրը, բայց թէ հօն եւ թէ դուրսը՝ թողին նաեւ մշտալուր եւ հեշտալուր համբաւ մի. մինչ այդ ընդվզեալ վզըրկաց անուանին՝ հազիւ նշմարուին ի գիրս. եւ թէ քրքրեն զմիտս, ոչ գրգռեն զսիրտս, նա եւ տխրախառն զարմանք մ՚ազդեն, երբ միաժամանակ եւ իբր ի միում թատեր, դէմ ընդ դէմ երեւին՝ այն Միջագետաց եւ Կիլիկիոյ Հայ իշխանք՝ ձեռնտուք, եւ այդ վզուրկքդ՝ հակառակողք Խաչակրաց: Պատմիչք եւ երգիչք յետնոցս՝ հարկ էր որ յիշէին անոնց անունը կամ գործն  եւս: Պատմութեան այս ամենամեծ մէկ դիպուածին ատեն (Խաչակրաց Երուսաղեմի տիրելուն), Եգիպտոսի վզուրկ էր վզրկաց գոռոզագոյնն՝ Շահնշահ, միանգամայն եւ զօրապետ եւ ամենապետ. հարկ էր՝ որ թէ ոչ անձամբ՝ երեսփոխանով մի ելնէր անոնց դէմ. եւ ահա այս նոր դիւցազանց գովասանից դասապետն՝ Դասսոյ, (որոյ՝ յանկարծ մահուանէ զրկած քերդողայաղթ պսակն՝ այս տարի (1895), փառաւորապէս տրուեցաւ ի յիշատակի իր 300ամեայ յոբելինին), իր դիւցազին (Կոփրետոսի) արժանաւոր դիմամարտ հաներ է զՀայն Էմիրեն, որ՝ յետ ամենայն բանից եւ քաջութեանց՝ խոցելով զմեծն այն Բույլիոն (Կոփրետ, il maggior Buglione), ինքնին կանչէ, «Ահա կու գամ քու ձեռքէդ մեռնելու. 

Ecco, per le tue mani a morir vegno.

ինչ որ պատմիչ մեր (Մ. Խորեն. ) փափագէր իր հին դիւցազին (Զարմայրի) համար։ «Կամիմ՝ յԱքիւլլեայ, եւ մի յայլ ումեքէ ի քաջացն»... Աքիւլլէս եւ Կոփրետ. Զարմայր եւ Էմիրէն. Տրոյա եւ Երուսաղէմ. Հոմեր եւ Դասսոյ. Ի՜նչ զարմանալի զուգաւորութիւնք պատմութեան եւ երեւակայութեան!