Դ.
«ՀԱՅՈՑ՝
ԱՅԳԵՍՏԱՆԻ
ԵՒ
ԶՈՒՀՐԵԱՅ
ՄԷՋ
ԵՂԱԾ՝
ԵԿԵՂԵՑԵԱՑ՝
ՅԵՏՈՅ
Ի՛ՆՉ
ԸԼԼԱԼՆ։
—
Երբ
եւ
ոչ
մէկ
գլխաւոր
Հայու
մի
թողուցին
մնալ
յԵգիպտոս,
Ղպտիք
ստացան
այս
ընդարձակ
եւ
հին
եկեղեցին,
մեր
տիրոջ
սուլտանի
վճռով,
եւ
միջնորդութեամբ
Շէյխ
ար-Ռայիս
Սաֆի
ատտաւլա
իպն
ապու՝
Մաալի
դպրի
(կամ
գրագրի),
որ
եւ
իպն
Շարաֆի
կոչուէր։
Յետոյ
Հայոց
(համբարապետն
կամ
պաշտպանն)
Վահրամ
Սայիտ
ատ–տաւլա
նորոգեց
այս
իրաց
յարմարութիւնը»:
Յիշեալ
սուլտանն՝
կամ
Նուրէտտինն
է
կամ
Սալահէտտին։
Վահրամդ
այդ
իշխանաւոր՝
չէր
այն
Շնորհալւոյ
հօրեղբօր
որդի
եւ
եղբայր
Գրիգորի
եպիսկոպոսի
մեծ
իշխան
Վահրամ,
որ
յետոյ
պիտի
յիշուի
ի
պատմչէս,
եւ
որ
այս
պատմածին
թուականէն
40
կամ
50
տարի
առաջ
պայծառանար
յԵգիպտոս,
բայց
գուցէ
ասոնց
ցեղէն
ըլլայ.
իսկ
ասոր
գործն
կամ
պաշտօն՝
զոր
Աբուսահլ
Հայոց
կոչէ,
եւ
անգլ.
թարգմանիչն
steward
of
the
Armenians
գրէ,
կարծեմ
փակագծելոցս
մէկը
նշանակէ,
եւ
որ
եւ
է
կերպով՝
գործակալ
մի
էր
Հայոց:
Իր
ըրած
գործն
այլ
(որ
քիչ
մի
մութ
է)
գրելէն
ետեւ,
պատմիչն
յիշէ
եկեղեցւոյն
նորոգութիւնն
իպն–Շարաֆի
ձեռօք
եւ
Աղեքսանդրիոյ
պատրիարքէն
օծուիլը,
եւ
անոր
աթոռանիստ
ըլլալը,
ուր
տեղ
Հարաթ–ար–Ռում
(հռովմէաբնակ)
թաղի
Ս.
Աստուածածնի
եկեղեցիէն
քահանայք
գային
պաշտօնը
կատարելու.
յիշէ
եւ
եկեղեցւոյն
պատկերաց
նկարողները,
որոց
ամենուն
գործն
աւարտեր
է
յամին
1177։
«Այս
ատեններս
եկաւ
ի
Հայոց
եպիսկոպոս
մի,
հետն
այլ
երեք
քահանայ,
Հայոց
թագաւորէն
եւ
պատրիարքէն
ղրկուած.
երկուքէն
այլ
մէկ
մէկ
պատգամ,
եւ
երկու
այլ
թուղթ
բերելով.
որոց
մէկը
գրած
էր
Մէլիք
Սալահատտին,
միւսը՝
անոր
եղբայրն
Մէլիք
Սայֆատտին
Ապուպէքր,
առ
Մէլիք
Թաքիատտին,
որք
պատուիրէին
այսոր՝
իրենց
թղթերովը,
պատուով
ընդունիլ
զեպիսկոպոսը.
եւ
Հայոց
երկու
եկեղեցիները՝
որ
յԱյգեստանն
եւ
ի
Զուհրի՝
դարձընել
տալ
անոնց:
Եպիսկոպոսն
իջաւ
յեկեղեցի
Ս.
Յովհաննու
Մկրտչի՝
որ
ի
Հարա—Զաւիլա.
բայց
Ֆաքիհ՝
ատ–Թուuի
չհաւանեցաւ
այս
բանիս,
եպիսկոպոսն
այլ
հակառակելով
անոր
դէմ՝
ամիսներով
կեցաւ
հօն,
մինչեւ
հիւանդանալով
մեռաւ,
առանց
իր
նպատակին
հասնելու,
թաղուեցաւ
Հայոց
Զուհրի
եկեղեցւոյն
մէջ.
Աստուած
ողորմի
հոգւոյն»:
Ֆաքիհ՝
դամասկացի
մ՚էր,
Այգեստանին
կալուածատէր։
Մեզի
նշանակելին
է
այդ
անծանօթ
մնացած
դիպուածն,
եպիսկոպոսի
մի
պատգամաւորութեան,
ի
քաղաքական
եւ
եկեղեցական
գլխոց
Հայոց։
Յետինն
յայտ
է
ի
ժամանակէն՝
որ
էր
ճարտար
եւ
փառաւոր
կաթողիկոսն
Գրիգոր
Տղայ.
առաջինը՝
թարգմանիչն
կարծէ
թէ
մեր
մեծագործ
Ա.
Լեւոնն
ըլլայ.
այլ
չէ.
հապա
իր
եղբայրն
է,
Պարոնաց
Պարոնն
Ռուբէն,
որ
վախով
զիջած
էր
առ
Սալահատտին,
առ
որ
եւ
Գր.
Տղայոց
գրած
մէկ
մտերմական
թուղթն
յիշուի,
թէ
եւ
ստուգութիւնն
երկբայական
է,
իսկ
Լեւոն
ի՞նչպէս
վարուեցաւ
Սալահատտինի
հետ,
ծանօթ
է
մեզ
(ի
Սիսուան),
որոյ
պատմական
մասին
փռանկերէն
թարգմանութեան՝
խաւրէ
անգլիացի
թարգմանիչն՝
զընթերցողը
(բայց
ոչ
համաձայն
հայ
հեղինակին)։
Սալահատտինի
եւ
Սայֆատտինի
թուղթերն
ընդունողն
Թաքիատտին՝
էր
ետքինիս
որդին,
փոխարքայ
դրուած
յԵգիպտոս՝
յամի
1183,
ուստի
կանչուեցաւ
յԱսորիս
յամի
1186.
ուրեմն
այս
երկու
թուականաց
միջոց
եղաւ
Հայոց
եպիսկոպոսին
գալն,
որով՝
եւ
մեր
Ռուբենի
իշխանապետութեան
ատեն,
մինչ
Լեւոն
ոչ
թէ
միայն
չէր
թագաւորած՝
այլ
եւ
ոչ
պայազատած։
Այս
դիպուածէն
քիչ
վերջը,
պատմէ
Աբուսահլ՝
Ղփտեաց
գողութեան
կասկած
ունենալն՝
եկեղեցեաց
պահապան
մսլիմանաց
վրայ,
եւ
զանոնք
ծեծելը.
ասոնց
այդ
բողոքելն
առ
Ֆաքիհ,
որ
փակել
կու
տայ
զեկեղեցիս,
յետոյ
սուլտանն
հրովարտակաւ
շնորհ
է
բանալ
եւ
պաշտօն
կատարել։
Բայց
Ֆաքիհի
մեռնելէն
ետեւ՝
նոր
կալուածատէրն,
Պարսկաստանի
Տուս
(Tus)
քաղքէն
եկած
իմամ
մի,
«Սկսաւ
նեղել
զքրիստոնեայս,
եւ
պարգեւներ
պահանջել
կաշառի
կերպով,
ինչուան
ուր
որ
իր
իշխանութիւնն
հասնէր,
յետոյ
այն
երկու
եկեղեցիներն
այլ
փակել
տուաւ,
մեծին
սպասները
կողոպտելով,
եւ
դրան
արգելք
դնելով
խոշոր
գերան
մի.
ինչուան
հիճր.
581
(Քրիստոuի
1185)
տարւոյ
Շապան
ամսոյ
13ին,
ուրբաթ
օր։
Այս
ատեն
Հայ
մի
եկաւ,
որ
կ՚ըսէր
թէ
բարեկամ
էր
Թաճ
ատ–տաւլա
(թագ
պետութեան
մականուանեալ)
Վահրամայ
Հայոյ,
(Շնորհալւոյ
հօրեղբօր)
որ
Ար-իմամ
Հաֆըզ
(խալիֆայի)
վզուրկն
էր.
եւ
կ՚ըսէր,
թէ
այս
վզըրկին
ստակները
թաղած
էր
մեծ
եկեղեցւոյն
մէջ,
եւ
հիմայ
եկած
էր
զանոնց
հանելու:
Բայց
իր
ըսածին
մտադրութիւն
չըրին.
սակայն
ինքն,
կ՚ըսուի,
թէ
այնքան
պնդեց
իր
երեւակայածը,
որ
եկեղեցին
բացին
իրեն,
եւ
սկսաւ
տեղ
տեղ
փորել.
յետոյ
ըսաւ.
Ստակն
աներեւոյթ
եղեր
է
այս
տեղէս.
եկեղեցին
կողոպտողներն
առած
են,
եւ
սկսաւ
գանգատիլ,
թէ
անիրաւութիւն
մ՚եղած
է։
Եկեղեցին
իրեն
համար
բաց
մնաց,
եւ
քանի
որ
այս
երեւակայութեան
մէջ
էր,
կեցաւ
հօն,
եւ
երկրորդ
կնիք
մ՚այլ
դրա
Մէլիք
ալ-Մուզաֆֆարի
(վերոյիշեալ
Թաքիատտին)
դրածին
վրայ։
Բայց
նոր
նորոգութիւն
մի
չեղաւ
հօն։
Երբ
Թաքիատտին
յԱսորիս
գնաց,
հիճր.
582
Շապան
ամսուն
(1186
Քր.
)
եւ
եկաւ
Ալ
մէլիք
ապու–Պէքր
(Սալահատտինի
եղբայրն,
իբրեւ
խնամակալ
անոր
որդւոյն),
հրամայեց՝
որ
այդ
երկու
եկեղեցիները
զատեն
իրարմէ,
նոյն
տարին՝
Ռամազանի
10ին,
եւ
Ղփտիք
եւ
Հայք
տիրացան
եկեղեցեաց
եւ
սկսան
գործածել,
յետ
տարի
մի
եւ
15
օր
գոց
գնալու:
Ղպտից
մեծ
եկեղեցւոյն
մէջ
պաշտօն
կատարէին,
Քուհիաք
(կամ
Խոյաք
ըստ
Ղփտեաց)
օրհնեալ
ամսոյ
առաջին
օր
(նոյեմ–
դեկտ.
),
ամբիծ
Մարտիրոսաց
901
թուին
(1187
Քր.
).
եւ
անկէ
ետեւ
Ղպտիք
թող
չտուին
Հայոց՝
մեծ
եկեղեցւոյն
մէջ
պաշտել։
Այս
բանիս
համար
ժողովք
ըրին
գլխաւոր
անձինք.
եւ
երկու
եկեղեցիքն
այլ
նորէն
Հայոց
ստացուած
եղան»։
Որքան
ատեն
մնացին
եկեղեցիքն
ի
ձեռս
Հայոց
ծանօթ
չէ
մեզ.
գոնէ
Աբուսահլի
ատեն
իրենք
էին
տէր.
իր
գրոց
Յաւելուած
եւ
մեր
յառաջաբանի
մէջ
յիշուած
Մաքրիզի՝
երկար
գրէ
այս
տեղւոյ
յիշատակին.
եւ
թէ,
վերը
յիշուած
դիպուածներէն
դար
մի
վերջը՝
Իպն
Քալաուն
Նասր
սուլտանին՝
ջրադարձներ
եւ
լճակ
մը
շինել
տուած
ատեն՝
այդ
եկեղեցեաց
չորս
կողմը,
ժողովուրդն
ինքնօրէն
աւրեր
փլուցեր
կողոպտեր
է
զանոնք
եւ
ուրիշ
եկեղեցիներ
այլ։
Իսկ
մեր
պատմիչն՝
վերջի
ըսածէն
ետեւ,
զանոնք
այլ
զՀայս
այլ
կու
թողու,
եւ
կ՚անցնի
ուրիշ
եւ
ուրիշներուն
եկեղեցեաց
ստորագրութեան.
զորս
մենք
այլ
թողլով
իրենց,
մերայոց
վերաբերեալ
տեղիցն
եւ
մեծ
պաշտօնեայքը
յիշենք՝
իր
ըսածներովը
եւ
ուրիշներու
ծանօթութեամբք:
