Գ.
«ՀԱՅՈՑ
ՊԱՏՐԻԱՐՔՆ .
—
Այս
պատրիարքս
նախ
եպիսկոպոս
էր
Իթֆիհի
(որ
հիմայ
Աթֆիհ
կոչուի,
եւ
փոքր
քաղաք
մ՚է
ի
հարաւակողմն
Գահիրէի,
իբր
2800
բնակչօք).
յետոյ
Ալ-Հաֆիզի
խալիֆայութեան
ատեն՝
(1130–49)
մտածեց
պատրիարք
ըլլալ,
կաշառք
տալով։
Դաշինք
դրաւ
ամիրապետին
հետ,
անոր
պատմական
գիտութիւններ
հաղորդելու,
եւ
սա՝
հաճելով՝
թոյլ
տուաւ
անոր՝
որ
շաբաթն
երկու
անգամ՝
երկուշաբթի
եւ
հինգշաբթի,
գայ
ի
պալատ,
էմիրներու
եւ
պաշտօնէից
հետ,
նա
եւ
տօնական
օրեր,
զինքը
բարեւելու,
եւ
նոր
գտած
տեղեկութիւնները
տալու:
Այս
կերպով
երբ
պատրիարքն
այցելութեան
գար
ի
Զմրխտեայ
պալատն,
կու
հաղորդէր
ինչ
որ
գտեր
էր
ի
կենսագրութիւնս,
ի
պատմիութիւնս
պատերազմաց,
ի
ժամանակագրութիւնս
եւ
ի
տարէգիրս
առաջին
տիրապետաց.
եւ
այս
կերպով
զրուցակից
կ՚ըլլար
Ալ-Հաֆիզի
հետ,
ինչուան
ասոր
մահը,
որ
հանդիպեցաւ
երկրորդ
Ճումահա
ամսոյն
544
տարւոյ»
(հիճր.
որ
է
Փրկչին
1149)։
Յիշեալ
Զմրըխտեայ
պալատն
(Գասր
ալ–զիւմրիւտ)
ֆաթիմեան
խալիֆայից
արքունական
մեծ
ապարանից
մասն
էր,
յարեւելեան
կողմ
Գահիրէի,
քաղքին
Զմրուխտ
կոչուած
դըրան
անուամբ։
Յիշելի
է
այս
տեղ՝
որ
նոյն
տարիները
(1135-7)
խալիֆային
վզրուկն
էր
Պահլաւունին
Վահրամ,
որ
յետոյ
պիտի
յիշուի։
«Վերոյիշեալ
վանքէն
դուրս՝
բայց
ոչ
հեռի,
բրտարանէն
(հողէ
ամաններու
գործարան)
զատ
փոքր
եկեղեցի
մի
կար,
Ալ-ամիր
պի–Ահքամի՚լլահ
խալիֆային
ատեն
շինուած
(որ
է
նախորդ
Հաֆըզի),
ի
պէտս
Մելքիտաց,
փոխանակ
Հարա
Զաւիլայի
մէջ
եղած
եկեղեցւոյն,
որ
եւ
արուած
էր
անոր
ատեն,
եւ
Հաֆըզի
ատեն
ի
մզկիթ
փոխուեցաւ։…
Կամարներու
վրայ
շինուած
էր
եկեղեցին.
ներքեւն
այլ
մեռելոց
համար
գերեզմանատուն
մի
կար:
Երբ
Ղօզք
եւ
Քուրդք
Հայոց
վրայ
հարուած
բերին,
պատրիարքնին
թողուց
զԵգիպտոս
եւ
ելաւ
գնաց
յԵրուսաղէմ.
հետը
տանելով
75
Սուրբ
Գիրք,
որոց
մէջ
կար
եւ
օրինակ
մի
չորից
Աւետարանաց
պէսպէս
գոյներով
եւ
ոսկւով՝
պայծառազարդ
պատկերօք
հրաշագործութեանց
Քրիստոսի,
որ
փառաւորեալ
ըլլայ»:
-
Բանասիրաց
ցանկալի
եւ
անակնկալ
մարմաջ
մ՚է
այս
ձեռագրաց
յիշատակն,
ոչ
այնքան
թուովն՝
որքան
անոնց
ընտիր
եւ
պատուական
ըլլալովն,
մանաւանդ
այն
ընտրելագոյն
Աւետարանն,
որ
թուի
թէ
եւ
հնագոյն
էր։
Այսպէս
կարծելով
եւ
թարգմանիչ
գրոցս,
համարի
թէ
յոյն
կամ
ասորի
ճարտարաց
գործ
ըլլան
զարդերն.
վասն
զի,
կ՚ըսէ,
ԺԳ
դարէն
առաջ
Հայոց
մէջ
այսպիսի
մանրանկար
չկար:
Սակայն
ԺԲ
դարու
վերջերն
այլ
ի
Հայոց
ոսկեզարդ
եւ
գունագոյն
նկարեալ
Աւետարանք
գտուին
հիմայ
(օրինակ
մի
ըլլայ
Սիսուանի
երես
84
պատկերն,
Ս.
Ներսիսի
Լամբրունեցւոյ
Աւետարանին):
Թարգմանիչն
յիշէ
Էջմիածնի
989
թուին
(Քրիստոսի)
գրուածը,
որոյ
պատկերք
յիրաւի
հնագոյն
ասորի
նկարք
են.
յիշէ
նա
եւ
մեր
Ս.
Ղազարու
վանաց
աւետարան
մի՝
բիւզանդական
մանրանկարօք՝
ի
վերջ
Ժ
դարու.
ստուգիւ
չունիմք
մենք
այդպիսի
մի
որոշ
թուականաւ,
բայց
հատ
մի՝
ոչ
շատ
մանր
եւ
ոչ
այլ
խոշոր
արուեստով՝
բայց
նշանաւոր
պատկերօք
եւ
քիչ
ոսկւով,
որ
ըստ
ոմանց
ԺԱ
դարու
գործ
է,
եւ
ըստ
այլոց՝
հնագոյն:
Մնայ
մեր
Երուսաղեմի
հռչակաւոր
Ս.
Յակոբայ
միաբանից՝
քննել
թէ
արդեօք
դեռ
գտուի՞
իրենց
գրատան
կամ
գանձատան
մէջ՝
Աբուսահլի
յիշած
Աւետարանն,
որոյ
ինքն
ականատես
եղած
եւ
հաւնած
գուշակուի,
եւ
մեզ
հաւանական
թուի
թէ
Գր.
Վկայասէր
բերած
էր
զայն.
վասն
զի
յիշուած
է
ի
պատմչաց
մերոց
հետը
ձեռագիրներ
բերելն
եւ
թողուլն
յԵգիպտոս:
Պատրիարքին
ճամփորդութիւնն
սկսաւ
շաբաթ
օր
Հատուր
ամսոյ
15ին
(նոյեմբ).
Մարտիրոսաց
888
թուին
(1172
Քրիստոսի),
որ
համեմատի
հիճր.
568
տարւոյ
Ռապի
էվվէլ
ամսոյ
23ին։
Կ՚ըսուի,
թէ
Երուսաղեմէն
դուրս
վանք
մի
շինեց,
եկեղեցի
մ՚այլ
յանուն
Ս.
Սարգսի,
որ
է
նոյն
Ապու
Սիրճա
կոչուածն.
եւ
այս
եկեղեցւոյս
փոխադրեց
բոլոր
սեղանոյ
սպասքն
եւ
ոսկի
դահեկանքն,
կ՚ըսուի
այլ
թէ
20
միանձունք
կային
այս
վանաց
մէջ»։
Կարծեմ
այն
Ս.
Սարգիս
եկեղեցին
հիմայ
անյայտ
է,
եւ
յիշուած
չէ
մեր
Երուսաղեմի
Ս.
տեղեաց
ստորագրողներէն:
«Պատրիարքն
իրեն
փոխանորդ
քահանայ
մի
թողուց
ի
Գահիրէ,
անոր
որդւոյն
հետ,
որ
ժամասացութիւն
եւ
պատարագ
կատարեն
ըստ
պատշաճ
ժամանակի,
Յովհ.
Մկրտիչի
եկեղեցւոյն
մէջ,
որ
ի
Հարա
Զաւիլա՝
անարատ
Տիրամօր
մատրան
(եկեղեցւոյ)
վրայ
շինուած
է,
ինչպէս
առաջ
ըսինք.
այս
եկեղեցւոյ
մէջ
ժողովէին
ընկերութիւն
մի
Հայոց՝
արանց
եւ
կանանց։
Իսկ
ասոնց
ունեցած
վանքն
եկեղեցիներով
մէկտեղ՝
ամայի
թողուեցան,
եւ
դռներն
այլ
փակուեցան:
—
Երբ
լուր
եղաւ
որ
պատրիարքն
յԵրուսաղէմ
եկաւ
հասաւ
անվտանգ,
բոլոր
քրիստոնեայք
ընդ
առաջ
գնացին
իրեն
ուրախութեամբ
եւ
խնդութեամբ,
հանդերձ
սաղմոսերգութեամբ,
եւ
առջեւնէն
խաչեր
եւ
վառած
ջահեր
տանելով
եւ
բուրվառներով
խնկելով։
—
Ասկէ
վերջը
պատրիարքն
հանգիստ
ապրեցաւ
քիչ
մ՚ատեն,
եւ
ապա
հանգեաւ
ի
շնորհս
Աստուծոյ,
որ
գովեալ
ըլլայ,
Տուբի
ամսոյ
հինգին
(որ
համեմատի
դեկտ.
27
–
յանու.
25),
ի
նոյն
վերոյիշեալ
տարին,
եւ
թաղուեցաւ
ի
վանս
Ս.
Յակովբայ
Զեբեդեան
յԵրուսաղէմ:
—
Սա
ազնուաբարոյ
անձ
մի
էր,
գեղեցիկ
տեսքով,
վայելուչ
հասակաւ,
երեսքն
մօրուօք
եւ
մռուղօք
պատած,
որ
ալեւորած
էին,
եւ
տարօքն
այլ
իբրեւ
ութսունամեայ
էր»:
Այս
նկարագիրս
անտարակոյս
յայտնէ՝
որ
Աբուսահլ
անձամբ
տեսեր
եւ
ճանչցեր
է
իր
պատրիարք
կոչածը.
ափսոս,
որ
անունը
չէ
գրած,
կամ
թէ
կամաւ
լռած
է,
ինչ
պէս
եւ
անոր
ժամանակակից
եւ
ազգակից
Երուսաղէմի
եպիսկոպոսին
անունը,
որոց
վրայ
ըսուած
պժգալի
զրպարտութիւններ
յիշէ,
վկայելով
այլ
որ
նախանձոտաց
չարախօսութիւն
ըլլան
եւ
անստոյգ։
«Կ՚ըսուի,
թէ
յԵրուսաղէմ
նստող
Հայ
եպիսկոպոսն՝
տեսնելով
որ
ամենքն
կ՚երթան
տեսնուելու
այս
սուրբ
պատրիարքին
հետ,
իր
ազնուական
բարուց
համար,
նախանձելով
վրան՝
թոյն
խմցուց,
եւ
մահը
պատճառեց։
Բայց
Աստուած
յաջողութիւն
չտուաւ
այդ
եպիսկոպոսին՝
պատրիարքին
մեռնելէն
վերջը,
եւ
ոչ
երջանիկ
կեանք.
վասն
զի
քսան
օրէն
ետեւ
ինքն
այլ
մեռաւ:
Աստուած
իր
ծածուկ
իմաստութեամբ
գիտէ՝
թէ
որ
չափ
ստոյգ
էր
այդ
եպիսկոպոսին
համար
ըսուածն,
իսկ
պատրիարքն՝
որոյ
համար
էր
խօսքերնիս,
գիտուն
քահանայ
մ՚էր,
լաւ
տեղեակ
Ս.
Գրոց
եւ
զանոնք
յաջող
բացատրող:
Բայց
կային
նախանձոտք
իր
բարի
համբաւոյն
տարածմանն
համար,
եւ
կ՚ըսէին
թէ
յանցաւոր
եղած
էր
ոչ
բարոյական
վարքով:
Այս
զրոյցս
հանեցին
իրեն
անմեղության
ամենէն
աւելի
նախանձոտքն։
Գրոցս
հեղինակն
(ինքն
Աբուսահլ)
վկայէ,
թէ
հանդիպեցաւ
Ասկալոնացի
Ապու՚լ
Գասիմ
Խալիլ
փիլիսոփայ
բժշկի,
որ
կ՚ըսէր՝
թէ
տեսեր
էր
զպատրիարքը՝
Ազ–Զուհրի
վանքում
եղած
ատեն,
իր
խըցկան
մէջ
(եւ
անարատ
գտեր
է)։
Այս
զրոյցս
իր
յԱսորիս
(Եգիպտոսէ
Երուսաղէմ)
երթալէն
եւ
իր
մահուանէն
վերջը
տարածուեցաւ:
Մսրայ
ղատիներուն
գլխաւորին
(որ
էր
Ալ–Ազզ
Հասան
իպն
Սալամա՝
Պախիլանի
մականուանելոյ)
տանը
մէջ՝
ես
այս
գրոց
խեղճ
հեղինակս՝
հանդիպեցայ
(վերոյիշեալ)
Ապուլ
Գասիմի,
Շավվալ
ամսոյ
27ին,
յամին
668».
(հիճր.,
իսկ
Քրիստոսի
1173)։
Այնքան
այլանդակ
են
զրոյցքն,
որ
եւ
ոչ
թարգմանել
արժան
համարուած
են,
եւ
գրեթէ
նախանձու
կիրքն՝
ինք
զինքը
յայտնէ,
փոխանակ
ուրիշներու
ըրածին։
Հրէշ
պիտի
ըլլար
եպիսկոպոսն՝
որ
80
ամեայ
ծեր
պատրիարքի
մի
թոյն
տայ,
որոյ
համբաւն,
գիտութիւն,
կրօնասիրութիւնն՝
իրեն
իսկական
ջատագով
են։
Բայց
Աստուծոյ
գիտութեան
թողլով՝
Աբուսահլի
հետ՝
եթէ
դատելու
բարոյական
բան
մ՚այլ
կար,
պատմականը
կըրնանք
խնդրել,
այլ
գուցէ
եւ
չգտնել,
այսինքն,
այդ
եպիսկոպոսին
ով
ըլլալը
եւ
անունը:
Յառաջ
քան
Երուսաղեմի
պատրիարքներն,
այսինքն
ԺԴ
դարէն
յառաջ
եղած
եպիսկոպոսաց
կարգն
եւ
անուանքն՝
շատ
ստոյգ
չեն,
թէ
եւ
մօտ
ատեններս՝
Ս.
Յակովբայ
հռչակաւոր
աթոռոյն
յաջորդներուն
վրայ
գրողը՝
շարակարգ
մի
հրատարակած
են,
ըստ
որոց՝
վերոյիշեալ
դիպաց
տարին,
1172-3,
Սահակ
էր
եպիսկոպոսն,
այն
որ
Հռոմկլայի
ազգային
եկեղեցական
մեծ
ժողովոյն
մէջ
կու
ստորագրէ,
«Սահակ
արքեպիսկոպոս
աստուածակոխ
քաղաքին
Երուսաղեմի».
եւ
կ՚ըսեն,
թէ`
սա
աթոռակալեր
է
1162
թուականէն
մինչեւ
ի
1180։
Բայց
ժողովոց
պատմութիւնն
եւ
ժամանակակից
Աբուսահլի
պատմածն՝
անտարակոյս
կ՚ընէ,
որ
այս
Սահակս
չէր
այն
տարուան
(1173)
եղած
եւ
մեռած
եպիսկոպոսն.
անկէց
առաջ՝
նոր
գաւազանագիրք
կու
դնեն
Եսայի
եպիսկոպոս,
յամի
1152.
եղբայր
իր
նախորդ
Ներսիսի,
որ
աթոռակալած
ըլլայ
յամի
1109,
ուրեմն
երկու
եղբարք
միանգամայն
45
տարի,
որ
շատ
հաւանական
չերեւնար։
Ինչպէս
այլ
ըլլայ
այս,
հարկ
է
որ
Եսայեայ
եւ
Սակահայ
միջեւ,
1152-1171,
ուրիշ
եպիսկոպոս
այլ
եղած
ըլլայ,
եւ
ինքն
կամ
իրեն
անծանօթ
յաջորդ
մի
ըլլայ
նախանձաբեկ
մեռնողն
ի
1171։
—
Տեղական
խնդրին,
այսինքն
Խալիլ
Գասիմ
բժշկին
եկած
եւ
պատրիարքին
բնակած
Ազ-Զուտրի
վանքն՝
զոր
անմիջապէս
այս
դիպուածէն
վերջը
յատկապէս
պիտի
ստորագրէ
Աբուսահլ,
ծանօթ
եւ
անուանի
էր.
ըստ
թարգմանչացն՝
ընդ
մէջ
Գահիրէի
եւ
Ֆուստատայ,
ուր
նախայիշեալ
այգեստանն
կամ
ընդարձակ
պարտէզներն
կային,
իրենց
առջի
ստացողին
անուամբ
կոչուած,
որ
էր
Աբդ
ալ-Վահապ
իպն
Մուսա
Ազ–
Զուհրի։
