ՄԻԱԲԱՆՔ ԵՒ ԱՅՑԵԼՈՒՔ ՀԱՅ ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԻ

ԱԲԳԱՐ ՍՐԿ.

1610ին, կամ նախորդ տարին, Երուսաղէմ ուխտի եկած է. ինչպէս կը կարդանք ԺԴ-ԺԵ դարու Ձեռ. Շարականի մը յիշատակարանին մէջ: Նոյն ձեռագրին գրիչը, տէրն ու տեղը անծանօթ են, միայն թէ վերջին ստացողքն եղած են Աբգար սարկաւագ եւ Մելիտոն: Աբգար սարկաւագի մասին կայ հետեւեալ յիշատակարանը. «Աստուած աւրհնէ զԱբգար սարկաւագն. գնացեր Երուսաղէմ, եղեր մահտեսի. Աստուած զինքը փառաւորէ. ամէն»: Շարակնոցիս վերջին նորոգողը եղած է էր Սարգիս, ի թվականիս Հայոց ՌԾԹ (=1610):

(Տաշ. Ցուց. էջ 506)

ԱԲԳԱՐ ՎՐԴ. ԵՕԹՆԵՂԲԱՅՐԵԱՆ, ԵԴԵՍԱՑԻ, Մբ. -Ծ.

1870. Ձռ. 1909, գնձ. ծանուցս: 1909ին կը մեկնի Կ. Պոլիս, եւ անտի Խնուս իբրեւ առաջ. փխ. եւ կը նահատակուի 1915ին:

 

ԱԲԳԱՐ ՔՀ. Տ. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ, ԲԱԳՈՒՑԻ.

1906ին ուխտի կուգայ Ս. Յակոբ. կը վարէ վանքին գործակալութիւնը Բագուի մէջ. կը վախճանի 1912:

 

ԱԲԴԱԼ (ՄՀՏ. ) ԵՒ ԿՈՂԱԿԻՑՆ ՄՀՏ. ՄԱՐԻԱՄ: -ՌՀԱ=

1622ին Աւընդոնց գիւղը ընդօրինակուած Աւետարանի մը (ՄՁ. թ. 1961) մէջ կը կարդանք հետեւեալը. «դարձեալ յիշեցէք ի Քրիստոս զՄահտասի Աբդալն եւ կողակիցն զՄահտասի Մարիամն որ ստացան զսա յիշատակ եւ ետուն Սբ. Երուսաղիմայ: Դարձեալ յիշեցէք ի Քս. զԱղաբչին եւ զկողակիցն զՇաղզատէն եւ զՄախսուտն եւ զՄաղտումայն, որ ստացան զՍուրբ Աւետարանս եւ եդին ի դուռն Երուսաղեմայ ի յիշատակ իւրեանց հոգւոյն…: Դարձեալ յիշեցէք ի Քրիստոս զՄահտասի Գօզալն…»: (Խապ. Ցուց. տետր, ԺԵ. էջ, 1185. նաեւ ՄՁ. Ձեռ. թ. 532): Հաւանաբար ասոնց որդին է Մհտ. Գրիգորը` որ կը կոչուի «Աբդալի տղա» եւ 1655ին, ՄՁ. կը նուիրէ Ձեռ. Շարակնոց մը (թ. 1659) ընդօրինակուած Աւտոնց գիւղին մէջ, 1644ին, Աւետիս գրչի ձեռքով: :

(Խապ. Ցուց. տետր. Ի. էջ 1517)

ԱԲԴԼՄՍԵՀ ՍՐԿ. Մբ.

Կոստանդին կթղ. (1430-39) իր կողմէն Ամիդ կը ղրկէ 1435ին, Մկրտիչ Նաղաշ եպս. ին մօտ, Փլորենտեան ժողովին մասնակցելու մասին անոր կարծիքը ստանալու համար. Աբդլմսեհ կը բերէ Նաղաշի պատասխանը.:

(Ազգպտմ. էջ 2077)

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԲ. Մբ.

Երուսաղէմի Լեռնակողման (Այն Քեարիմ) Հայոց Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ վանքին վանահայրը.:

(ՄՁ. թ. 1662 որ «Աղօթագիրքն» է Վարդան վրդի. Մարաթացւոյ, ընդօրինակուած 1466-69ին)

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԲ. Մբ.

Երուսաղէմի Ս. Յակոբայ վանքին մէջ ընդօրինակած է ՌՃԳ (=1654)ին Գրիգոր վրդ. Ծերենցի Մեկն. Արարածոց աշխատութեան համառօտը, ինչպէս նաեւ կատարած է Տիրատուր, Գրիգոր վարդապետաց, Որոտնեցիին եւ Վանականի ճառերուն ընդօրինակութիւնները:

(Էջմ. Ցուց. թ. 1090, էջ 144)

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԲ. ԲԻՒԶԱՆԴԱՑԻ, Մբ.

1729ին, Ս. Յակոբայ վանքին մէջ կ՚ընդօրինակէ Հաւաքածոյն (ՄՁ. թ. 813) «թուին Հայոց ՌՃՀԸ (=1729) ամին փութանակի (տարբեր գրով) գրեալ եղեւ յԱբրահամ իբր յԱբեղայէ Բիւզանդացւոյ, ի թաղէն Պալատ կոչեցեալ, որդի առն բարեպաշտի Պետրոսի եւ Բրաբիոնի դ. անգամ յԵրուսաղէմ գալողաց…»:

(Խապ. Ցուց. տետր ԼԶ. էջ 2770)

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱՅՎԱԶԵԱՆ ՊՈԼՍԵՑԻ, (1846-1909).

Աշակերտ Գումգաբուի Մայր։Վարժարանի, ուսուցիչի Խարբերդ (1865), պարբերաբար հոգաբարձու, թաղական, երեսփոխան. եղբօրը` Գէորգի հետ կը հիմնէ 1869ին Մամուլ երգիծաթերթը. 30 աշակերտներ կը տանի Էջմիածին (1882). բազմիցս այցելած է Ս. Յակոբ, եւ անոր պայծառութեան ջերմ նախանձախնդիր մը եղած է. իր սաղիմական ուղեւորութիւններն հրատարակած է այլեւայլ թերթերու մէջ. թողած է քերթուածներու հատորիկ մը… եւ Շար. Հայ Կենսագրութեանց անուն գործը (տպ. Գ. Պաղտատլեան, Կ. Պոլիս. 1893):

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ԵՊՍ. ՄԱՐՑԻ, Մբ.

Նուիրակութեան պաշտօնով կը մեկնի Դավրէժ 1444ին, եւ 1445ին ալ Արղնի, «Երկայնընկուզեաց» վանքը: Ղալայի 1311 թուական Աւետարանի մը յիշատակարանին մէջ կը կարդանք հետեւեալը «…Ով դասք քահանայից յորժամ ընթեռնուք զսուրբ Աւետարանս յիշեցէք ի սուրբ աղաւթս ձեր զանարժան զսուտանուն եպ. եմա, զտէր Աբրահամ Մսրցին որ հանդիպեցայ ի Դաւրիզ. ի թուին Հայոց մեծաց ՊՂԳ (=1444) յաւգոստոսէ, զյիշողքս Քս. յիշէ».:

(ՑԱ. թ. 1, էջ 73): Այս Աբրահամ եպս. ի մասին տեսնել ՄՁ. թ. 25 եւ թ. 1853 Ձեռագրաց յիշատակարանները

ԱԲՐԱՀԱՄ ԿԹՂ. ԿՐԵՏԱՑԻ, Մբ.

Աշակերտ «Յովսէփ աստուածաբան վարդապետի» (Տաշ. Ցուց. էջ, 1039, իր կոնդակը, 1733 թուականաւ). Նւ. Երուսաղեմի (1711-1717). ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ (1719-1721), եւ այս մասին գրած է իր ինքնագիր յիշատակարանը ՄՁ. թ. 23 Վարք Հարանց մէջ. «…նախ գնալ ի Ս. Սաղէմ ի թուին ՌՃԿԸ` (=1719), մնալով անդ երկու ամ ի Յարութիւն, եւ յամենայն սուրբ տեղիս տնօրինականս ի տասներորդի ամի առաջնորդութեան իմոյ` Թրակիոյ… իսկ ի թուին Հայոց ՌՃՁԳ (1734) եւ ապրիլի ԻԳ. չուեցի ի Թրակիոյ գնալ ի Ս. Էջմիածին եւայլն» (Պտմ. Անցից. էջ 2): Առ. Թրակիոյ. -իր առաջնորդութեան օրով ընդօրինակած է Յովհաննէս Ոսկեբերանի մէկ գործը. իր ինքնագիր յիշատակարանէն կը հասկցուի իր ծագումը եւ Երուսաղէմի միաբան Պրոխորոն վարդապետի նկարագիրը. «աւարտեցաւ մարգարիտ գիրքս Յովհ. Ոսկ։ի թուականիս մերոյ յաբեթեանս տոհմի ՌՃԿԴ (=1715) ամի եւ ամսեանն դեկտ. տասն օր եղեւ սկիզբն գրչագրութեան սորա ի տէր Պրոխորօնէ կրօնաւորէ եւ անկատար թողեալ չոքաւ յԵրուսաղէմ կամապաշտն, եւ ես մնացեալ ի մէջ տառապանաց հազիւ ուրեմն կարացի աւարտ հանել վասն բազում զբաղմանս: Արդ աւարտեցաւ ձեռամբ իմով Աբրահամ բանասիրիս Կրետացւոյ ի չորրորդ ամի առաջնորդութեան իմոյ ի նահանգն Թրակացւոց ի քաղաքն Թէքիրտաղի… արդ աղտչեմ յիշել ի տէր… զծնողս իմ զհայրն իմ` զԿեսարացի Թօսունենց Արզուման գալֆան» (Պտմ. Հայ Դպր. էջ, 142): Կաթ. Ամենայն Հայոց (1734-1737), ունի կոնդակ մը (ՍԻՕՆ 1877, էջ 49-53. 73-77), որմէ կը հասկցուի որ իր տեղը Առ. կը նշանակէ իր ձեռնասուն` Յովհաննէս Արքեպսը. 1734՚ին: Աբրահամ կաթողիկոս ունի երկասիրութիւն մը Պատմագրութիւն անցիցն իւրոց եւ Նատր Շահին Պարսից խորագրով Բ. տպ. ի ս. Էջմիածին. 1870: Պրոսէ նոյն գործը թարգմանված է ֆրանսերէնի (Collection des Historiens Arméniens. Tome ll. էջ. 257-337): Կրետացին ընդօրինակած է (1772) նաեւ ի Ս. Յակոբ, նօտրագիր Մայր Մաշտոց մը, Առաքել Սիւնեաց եպիսկոպոսի, Մատթէոս եւ Տիրատուր վարդապետաց քարոզներովն, ըստ խնդրանաց Լիսնայ իշխան Աբիսողոմի (Էջմ. Ցուց. թ. 956 էջ 138. ):

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ԿԹՂ. ԽՕՇԱԲԵՑԻ.

Աշակերտ եւ մօրեղբօրորդի Շղթայակիր Գրիգոր պատրիարքի (իր մասին տեսնել ՄՁ. թ. 532): Առաջնորդ Մշոյ, ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ 1727ին Ս. Յակոբ, Ս. Յարութեան տաճարի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյն Յովհ. Մկրտչի սեղանին համար կը նուիրէ պատկեր մը հետեւեալ յիշատակարանաւ, «Յիշատակ է սբ. պատկերքս Մշոյ սբ. Կարապետի առաջնորդ Աբրահեմ աստուածաբան վարդապետին ի սբ. յԵրուսաղէմ ի մէջ Ս. Յարութեան, ի խորանն սրբոյն Յովհաննու Մկրտչին ի պատրիարքութեան Գրիգորի վարդապետին ի թվին ՌՃՀԷ (=1728) ամին, յիշեցէք ի Քս. »: Խօշաբեցիի յիշատակին կայ նաեւ Ս. Յակորի տանիքին վրայ Սուրբ Հոգի մատրան կից սենեկի պատին դուրսը խաչքարի մը սա' արձանագրութիւնը. «ի թվին ՌՃՀԶ (=1727) ամին կանգնեցաւ սբ. խաչս բարեխօս առ Ած. վս. տն. Յովհաննու պտրգ. վրդպի սրբոյ աթոռոյս սպասաւորի, եւ տն. Աբրահամու դիտի Մշոյ սբ. Կարապետի, ծնողաց նց. յիշեցէք ի տր. եւ Ած. ողորմի ասացէք ամէն»: Խօչաբեցին կթղ. Ամենայն Հայոց (1730-34): Սուրբ Կարապետի վանքին ընծայած յիշատակաց համար:

(ՄՁ. թ. 532)

ԱԲՐԱՀԱՄ (ՄՀՏ. ) ՀԱԶԱՐԱՊԵՏԵԱՆ ՍԱՐԳՍՈՎ, ԱԽԼՑԽԱՑԻ ԵՒ ՄՀՏ. ՇԱՀԶԱՏԷ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆՑԻ.

Ուխտաւորութեամբ կ՚այցելեն Ս. Յակոբ. 1858ին, եւ Ս. Հոգի մատրան կը նուիրեն մէյ մէկ արծաթապատ եւ ոսկեզօծ աւետարան, ի յիշատակ իրենց ննջեցելոց:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՍՐԿ. ՍԱՄՈՒԷԼԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ, Մբ.

1729ին ընդօրինակած է Պատմութիւն գործոց եւ շինութեանց Գրիգոր Պատրիարք Շղթայակրի գիրքը:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ, ՊԵ.

Ս. Տեղեաց ազգային սեփականութեանց համար անձամբ Մէքքէ կ՚երթայ եւ 629ին Իսլամաց Ամիրապետէն կ՚ստանայ հրամանագիր մը, որում վրայ ապա կը հիմնուին Օմարի եւ Սալաէտտինի հայ քրիստոնէից տուած հրովարտակներն:

Օմար Խադդապ Պաղեստինը գրաւելէ վերջ, 640ի միջոցին Ս. Յակոբայ Միաբանութեան պետ կարգած է Աբրահամ եպիսկոպոսը, որ Գրիգոր եպիսկոպոս Եդեսիացիին հետ Ամիրապետ Ալիէն եւս 641ին հրովարտակ կ՚ստանայ: Շէյխ իւլ Համպալի արաբացի պատմիչը Մէքքէցի Շէյխի մը ճամբորդութիւնը նկարագրող գործին մէջ կը յիշէ սոյն Աբրահամ եպիսկոպոսը. ինչպէս նաեւ Յոպպէի Հայոց վանքը, ընդ իշխանութեամբ Աբրահամու:

(ՅՊԵ. էջ 31-32)

ԱԲՐԱՀԱՄ Բ., ՊԵ.

Երուսաղէմի Միաբանութեան պետ կը կարգուի 885ին Աշոտ Բագրատունւոյ ժամանակ, 24 տարի իշխանութիւն կը վարէ:

(ՅՊԵ էջ 34)

ԱԲՐԱՀԱՄ Գ. ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԱՑԻ, ՊԵ.

Ասոր օրով Սալաէտտինը կը զրաւէ Երուսաղէմը Լատիններէն, ինչպէս նաեւ Հայոց Ս. Յովակիմ Աննա եկեղեցին. 1187ին, ըստ Հաննէի (էջ 89), գրաւել ուզած է նաեւ Հայոց Ս. Յակոբայ վանքը, բայց աւանդութեան մը համաձայն, եկեղեցին եօթն տարի փակ պահելէ վերջ, կը շնորհէ Հայոց, Աբրահամ Գ։ի խնդրանաց վրայ: Թուղթ Գրիգոր Տղայ կաթողիկոսի (1173-1193) առ Սալաէտտին, ըստ արաբացի պատմչաց` (ԺՊԵ. Ա. էջ 166-68): Զէքի Էտտին արաբացի պատմիչը իր Յաղթութիւն Երուսաղեմի գիրքին մէջ կը յիշատակէ այս Աբրահամ եպիսկոպոսը: Ս. Յակոբայ փոքր գաւթին մէջ, Աբեղաթաղին տակ, կը գտնուի անոր տապանաքարը, հետեւեալ արձանագրութեամբ.

«Այս է տապան եւ պահարան,

Սրբասնեալ մարմնոյ տեառն

Աբրահամու եպիսկի. Երուսաղէմացւոյ,

Երջանիկ պատրիարքի Սրբոյ Աթոռոյս.

Որ հանգի յիշխանութեան Սուլ

Թան Սալահէտտէնի. թ. ՈԽ եւ Ա» (=1192):

(Ուղեցոյց Ս. Տեղեաց, էջ 394)

ԱԲՐԱՀԱՄ Դ., ՊԵ. (1205-1218).

Իր կենդանութեան պաշտօնը կը փոխանցէ յաջորդին` Առաքելի (1218-1230), Աբրահամ Դ. կ՚ստանայ Բեթղեհէմի Ս. Ծննդեան եկեղեցւոյն նորոգութեան հրովարտակը: Իր մասին, ինչպէս յաջորդին նկատմամբ Ս. Ծննդեան եկեղեցւոյ դրան վրայ կը գտնուի հետեւեալ յիշատակարանը. «ի թուիս Հայոց Ո. Հ եւ Զ: (=1227) կազմեցաւ դուռս Ս. Աստուածածնիս ձեռամբ Տէր Աբրահամու եւ Տէր Առաքելոյ: Ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ որդւոյ Կոստանդէի. Քրիստոս Աստուած ողորմեսցի աշխատաւորաց»: Դուռը շինուած է ծաղիկներու եւ խաչ նկարներու մանրաքանդակ զարդերով, արձանագրութեան գիրերն երկաթագիր են. նոյնին դիմացը, դրան միւս փեղկին վրայ` կայ հետեւեալ արաբերէն յիշատակարանը, Եգիպտոսի սուլթանին անունով եւ հիճրէթի թուականաւ. (արաբերեն……)

(ԺՊԵ. Ա. էջ 182, ՅՊԵ. էջ 39) ( արաբերեն……)

ԱԲՐԱՀԱՄ Ե., Պե. (1485-1492).

«Որդի Իսկէնտէրի որդւոյ Ապտուլլահի Բերիացւոյ». սովորական ցուցակներու մէջ կը պակսի այս անունը. կը գահակալէ նախ իբր Աթոռակից Մկրտիչ Իլովացւոյն. եւ ապա առանձինն. :

(ԺՊԵ. էջ 237, ԸՆԴՕՐ, 1901 էջ 292)

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ԱՅՆԹԱՊՑԻ, Մբ.

Պաշտօնեայ Ս. Յարութեան տաճարին (1680):

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ԱՊՏՈՒԼԼԱՀԵԱՆ, Մբ.

1742:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ԱՐԶԸՄԱՆ, Մբ.

Փոխանորդ:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ԲՆՒՐԱԿԱՆՑԻ ԳՈԼԻԿԵԱՆ, Մբ.

[E 1835] Նւ. Հնդկաստանի եւ մտերիմ բարեկամ Կալկաթայի Անգլիկան եպս. Եբրի, որում դիմելով, 1826ին, կը յաջողի Ս. Էջմիածնի սարկաւագ Մեսրոպ Թաղիադեանցը ընդունել տալ Կալկաթայի անգլ. եպիսկոպոսական ճեմարանը. անտի ցայսր նոյն վարժարանին մէջ ձրիաբար կ՚ընդունուին երկու հայ տղաքներ, տարուէ տարի: Վերոյիշեալ Եբր եպս. 1803ին, յօրինած է Պաղեստին անուամբ քերթուած մը, որ հայերէնի թարգմանուած է Մեսրոբ Սրկ. Թաղիադեանցի կողմէն եւ տպադրուած 1830ին, Կալկաթայի Եպիսկոպոսական Ճեմարանի տպարանին մէջ (Մտնգտ. էջ 551): Նոյն քերթուածի յառաջաբանին մէջ, Մ. Թաղիադեանց կարգ մը շահեկան տեղեկութիւններ կուտայ Բիւրականցի վրդ. ին եւ Եբր անկլիքան եպս. ի յարաբերութեանց նկատմամբ. (ԵՀ. 1901, էջ 278-281): Մեսրոբ սարկաւագ. իր Հոգոնի Գրովտիոսի ճշմարտութիւն Քրիստոսական հաւատոյ գրքին թարգմանութեան յառաջաբանին մէջ (տպ. ի Կալկաթա, 1829, Եպիս. Ճեմ. ), իր երախտագիտական զգացումները կը յայտնէ թէ' Բիւրականցի Աբրահամ վրդ. ի եւ թէ' Ռէջինալտ Եբր եպս. ի, որ իր ուսման եւ դաստիարակութեան համար հոգածու գտնուած են:

ՄՁ. թ. 167 Ձեռագրին մէջ Աբրահամ եպս. Բիւրականցիի մասին կը հանդիպինք հետեւեալ ոտանաւորին.

«Աբրահամ եպիսկոպոս Բիւրականցի:

Արդարեւ ազգս հողեղինի

Տուն է ցաւոց յայսմ աշխարհի

Ոչ ոք հմուտ` թէ ե՞րբ իցէ

Թէ եւ չիցէ. տէրն գիտէ:

  Յորս շրջէի տանս պաշտպան

Ջերմ աշխարհին ի Հնդկաստան

Յանկարծ եղեւ ի յըմբռման

Չեղեւ հնար տեղ փրկութեան:

  Իբրեւ զամըս հնգետասան

Համբերաբար տարեալ կրեցի

Ձայգ եւ ցերեկ կսկծալի

Որպէս պսակ ձիր երկնային

Արժան վարկայ իմոյս անձին

Որով ելի յայսմ կենաց

Աւաղելի ցաւօք վըշտաց:

  Իմ հոգեծին ժառանգ որդի

Աւագագոյն լուսարարի

Տեառն Մկրտչի հօր երջանկի

Եպիսկոպոս արհւոյ մեծի

Մաղթեմ ժտիմ որք հանդիպիք

Յիշել զիս տէր մի դանդաղիք

Յիշեսցէ զձեզ յիւր գալստեան

Ըստ իւր մեծի ողորմութեան:

թուին 1835 յամի տեառն, նոյեմբեր քսաներեքին: Գրեցաւ ձեռամբ Մկրտիչ վարդապետի տէր Մարտիրոսեան Բաղիչեցւոյ հոգեծին զաւկին նորին բազմաշխատ աշակերտի:

Վերստին յիշատակեցաւ ի դուռն Սրբոց Յակոբեանց Աթոռոյս ձեռամբ վերոյիշելոյն»:

(Էջմ. Ցուց. էջ 315)

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ ՉՈՌԼՈՒՑԻ, Մբ.

Մականուամբ Պիւլպիւլ. Ձռ. Վրդ. 1851. կը մեկնի Ս. Յակոբայ վանքէն 1856. առ. Պոնտոսի 1859-1862. Ձռ. եպս?:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ԵՂԵԳԱՁՈՐԵՑԻ, Մբ. Ս. Էջմիածնի

1765ին ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ, Սիմէոն Երեւանցի կթղ. ի կոնդակով. :

(ԴԻՒԱՆ Գ. էջ. 151)

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ԵՈԶԿԱՏՑԻ, Մբ.

Կը յիշուի 1857ին:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ «ԿԶԱԿ» ՊԱԼԱՏՑԻ, Մբ.

Խ. Յակոբայ վանքին մէջ ընդօրինակած է Ժողովածու խորագրով գրչագիր մը, ունի հետեւեալ յիշատակարանը. «ես Կզակատես խեղճուկ պանդոյր, Աբրահամ իբր բանի սպասաւորս Պալաթեցի. միաբան Ս. Յակոբայ, գողութեամբ առեալ զօրինակն` սակս այն փութիւ գրեցի անյարմարապէս այսքան ինչ, ի Սուրբ Երուսաղէմ, ՌՃՁԷ (=1738) ամին» (ՅԱ. թ. 51 էջ. 117-118): Ս. Յակոբայ իր յիշատակաց մասին : 

(ՄՁ. թ. 532): Հաւանաբար Աբրահամ Աբ. Բիւզանդացին ըլլայ այս անձը

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ՄԱՐԱՇՑԻ, Մբ.

Նւ. Աժտերխանի 1769 եւ Վանայ 1793. Ձռ. եպս. (1788). Ս. Յարութեան մէջ 1764ինընդօրինակած է Մեկն. հինգ գրոցն Մովսէսի ի Վարդանայ եւ յիշատակ տուած է Ս. Ծննդեան Վանքին (յիշատակարան ՄՁ. թ. 280) կը վախճանի 1806ին: Ս. Գլխադիրի արծաթեայ պատկերն իր յիշատակն է:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ՄԷՐՏԻՆՑԻ, Մբ.

ՏՍՀ. (1331): Նոյն թուականներուն, Եգիպտոսէն զինուորներ Ս. Յակոբայ վանքը գալով կը փնտռէին տեղւոյն առաջնորդը իր վարդապետներով. Ներսէս Կրացի անուամբ վարդապե մը, որ Ս. Հրեշտակապետ Վանքին մէջ կ՚ընդօրինակէր Ճառընտիր մը, ուրիշներուհետ բռնութեամբ կը տարուի Եգիպտոս փնտռուած առաջնորդին նմանութիւնը տեսնելով անոր վրայ. Երուսաղէմի Վարդան պտրքը. եւ Տեսուչը Աբրահամ Վրդ. Մէրտինցի` Եգիպտոս կ՚երթան եւ հազար դահեկան գլխահարկ վճարելով հազիւ կրնան ազատել զանոնք գերութենէ: Ներսէս Կրացի այս դէպքը կը պատմէ իր ընդօրինակած Ճառընտիրին յիշատակարանին մէջ :

(ՄՁ. Ձեռ. թ. 282, Սաւալան, էջ 607)

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ., Մբ.

Նւ. Թիֆլիզի:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ՊՈԼՍԵՑԻ, Մբ.

Ձռ. 1868ին, ժամարար ի Յոպպէ, 1870ին. ՏՓ, կը վախճանի 1876:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ. ՎԱՆՑԻ, Մբ.

Ձռ. 1817. «մկա» կոչեցեալ:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ., Մբ.

Ս. Յարութեան տաճարի յախճապակի աղիւսներու վրայ կը տեսնուի իր անունը 1719ին:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ.

1793ին, իբր Ռէմլէի տեսուչ կը յիշատակուի:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՎՐԴ.

1764ին, իբր Եաֆայի տեսուչ կը յիշատակուի:

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ՓԱՇԱ ԲԱՐԹՈՂ, ԵԳԻՊՏԱՑԻ.

Ծ. յԱղեքսանդրիա 1850ին. եղբօրորդի Կեսարացի Աբրահեմ վարժապետի: Ի վարձատրութիւն` ընդունած է Եգիպտոսի Խտիվ Մէհմէտ Ալի փաշայէն Ղարպէ գիւղը իր հողերով, եւ հոն հիմնած է Ս. Թադէոս եւ Բարդուղիմէոս անուամբ մատուռ մը: Աբրահամ փաշաաշակերտած է Երուսաղէմի Ժառ. Վարժ։ին, սատարած է Աստուածատուր Եպս. Յովհաննէսեանի ԺՊԵ. երկու հատոր գիրքին տպագրութեան ծախուց: Վախճանած է 1911ին եւ թաղուած է Աղեքսանդրիոյ Ս. Պօղոս Պետրոս եկեղեցւոյն կից պարտէզին մէջ:

 

ԱԴԱՄ ԳԱԼՖԱ.

1813ին եօթն հայ գործաւորներով կը ժամանէ Երուսաղէմ, ընկերանալով Եկեղեց. Քննիչ մարմնոյն:

 

ԱԴԱՄ ՎՐԴ.

Կ. Պոլսէն, իր եղբօրորդի նօտար Յովհաննէսի 1776 թ. նամակէն` ուղղեալ առ Յովակիմ ՊԵ., կը հասկըցուի թէ Ադամ վրդ. Երուսաղէմի Ս. Յակոբայ Վանքին մէջ վախճանած է: Սոյն գրդն. աշակերտած է Կ. Պոլսոյ Կոլոտ Յովհաննէս Պտքի. (Կոլոտ. էջ 71): Վարած է Րումէլիի եւ Խրիմի նուիրակութիւնը եւ այդ առթիւ, 1735ին, ժողովրդային նուիրատւութեամբ. Ս. Յ. Վանքին համար չինել տուած է ոսկի եւ ականազարդ սկիհ մը:

(ՄՁ. թ. 532)

ԱԶԱՐԻԱ ԿԱԹ. ՍՍՈՅ., ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ 1584-1601.

Կը յաջորդէ Սսոյ Տիրատուր կաթողիկոսին (E 1595): Հալէպ նստելով հոգ կը տանէր Երուսաղէմի Ս. Յակոբայ վանքին, որում պարտուց համար Դաւիթ ՊԵ. «մերկացուցեր էր զամենայն»: Ազարիա կաթողիկոս Ամիդ երթալով Պետրոս Կարկառեցիին մօտ, վանքին պարտքը վճարելու համար կը համաձայնին որ Ամիդը իր շրջականերով եւ Միջագետքը յանձնուի Ուրֆացի Սրապիոն վրդ. ին: Այս կարգադրութեամբ` Ազարիային կը յանձնուի Սեբաստիան, Եւդոկինա, Գաղատիան, Հալէպը եւ ամբողջ Կիլիկիան. իսկ Կարինը եւ շրջակայ գաւառները կը յանձնուի Պետրոս Կարկառեցիին եւ իր աշակերտներուն, որպէս զի յանուն Ս. Երուսաղէմի դրամահաւաքութիւն ընեն եւ Ազարիա կթղս. ին ղրկեն. հաւաքուած դրամներն Յովհաննէս Այնթապցի վարդապետին ձեռօք կը բերուի Երուսաղէմ եւ կ՚ազատուին գրաւեալ սրբութիւններն (Դարանաղցի էջ 321-322): Եփրեմ կթղ. Սսոյ (E1784) իր Կաթողիկոսաց Վիպագրութեան մէջ հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ Ազարիայ գործունէութիւնը.

«Ազարիան այն սրբազան

Հանդիսանայն յաթոռ յայնժամ.

Վասն պարտուցըն յոգնազան

Սուրբ Աթոռոյն տնօրինական,

Դիմեաց յաշխարհ տարագրական.

Աջապահիւ մեր քաջաբան.

Ի Բերիա առեալ վախճան

յԻւրըն Աթոռ չեղեալ ժաման.

Տեառն Յոհաննու նստեալ փոխան

Այն որ բանիս է վիպաբան» (Սիսուան, էջ 221):

ՄՁ. թ. 698 Յիշատակարանին մէջ կը կարդանք հետեւեալը. «Դարձեալ յիշեցէք ի Քս. Ած. զքաջ եւ զանյաղթ փիլիսոփայն զԱզարիա մեծ կաթողիկոսն, որ ել ի Սսոյ եւ եկն ի յԱրեւելս վսն եմյ. զի բազում պարտս անկեալ էր էր ի վրյ. սբ. եմյ. եւ եկն եհաս ի քաղաքս Բաղէչ եւ տեսեալ զպատմագիրս (Մովսէս Խորենացի, Բիւզանդ եւ Արիստակէս Լաստ. ) եւ ցանկացեալ սմա եւ ետ գրել զսա եռեփափաք սրտիւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց Հօրն Պօղոսին եւ մօրն Օղլան փաչին եւ եղբարցն Արապշին եւ հանգուցեալ եղբարցն Փաշային եւ Նալիջանին եւ եղբօր որդւոցն Նազարին եւ Փաշային, Միրիբէկին եւ Պատիշտային…»: :

Ազարիա կթղ. եղած է նաեւ պտք. Կ. Պոլսի (1591-1592). կը կրէր «Պատրիարք Երուսաղեմայ» տիտղոսը, ինչպէս յայտնի է իր անձնական կնիքէն. (Պալճեան էջ 308), վախճանած է 1601ին, եւ թաղուած Հալէպի Ս. Քառասնից եկեղեցիին մէջ, տապանագիրն է հետեւեալը.

«Յոր վսն. անչափ սիրոյ քոյին.

Բանդ ի կուսէն առեր մարմին.

Աղաչանօք Աստուածածնին.

Թող զյանցանս Տէր Ազարիայ կաթողիկոսին.

Որ եւ հանգեաւ ի մեծ թվին

ՌԾ աւելորդին.

Յորժամ գայցես աշխարհ կրկին

Յարոյ ըզսա փառօք քոյին.

Զիս զհողս (?)…պահեա շնորհիւ քոյին»։

(«Հաւաքածոյ» Տ. Բաբգէն Եպս. Կիւլէսէրեանի, ձեռագիր): Ազարիա կթղ. ընդօրինակած է Յովհան Ծործորեցւոյ Քերականութեան Մեկնութիւնը, որ կը գտնուի   

(Խապ. Ցուց. Տետր ԿԱ. էջ 4721-22, ՄՁ. թ. 338 Ձեռագրին յիշատակարանը) (Խապ. Ցուց. Տետր ԿԱ. էջ 4721-22, ՄՁ. թ. 338 Ձեռագրին յիշատակարանը) (Խապ. Ցուց. Տետր ԿԱ. էջ 4721-22, ՄՁ. թ. 338 Ձեռագրին յիշատակարանը) (Խապ. Ցուց. Տետր ԿԱ. էջ 4721-22, ՄՁ. թ. 338 Ձեռագրին յիշատակարանը)

ՄՁ. թ. 1219 Ձեռագրին մէջ:

ԱԹԱՆԱՍ ՎՐԴ. ԱՐՍԼԱՆԵԱՆ ՄԱԼԱԹԻԱՑԻ, Մբ.

1860, Ձռ. 1892. Հիւրընկալ, 1904. ՏԲ. 1905. ՏՅ. 1907-1910. ՏՓ. 1911-13. ՏՅ. երկրորդ անգամ. 1913-1922. Ժողովական, 1911-1915. ԺՕ. 1923. կը վախճանի 1927 Մայիս 13:

 

ԱԹԱՆԱՍ ՎՐԴ. ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐԵԱՆ, ԶԷՅԹՈՒՆՑԻ, Մբ.

Ծ. 1825. Ձռ. 1853. ՏԲ. 1861. ՏՌ. 1864, կատարած էեկեղեցւոյն նորոգութիւնը, եւ այլ. ՏՅՊ. 1869-1870, շինուածապետ 1871-74. 24 կտոր կալուածներ թողած է Յոպպէի մէջ. կը մարժուի Միաբանութենէն 1877. դաւանափոխ կ՚ըլլայ 1878ին Կ. Պոլիս:

(ԱՏԺ. 1878)

ԱԹԱՆԱՍ ՎՐԴ, Մբ.

Կը վախճանի ի Կ. Պոլիս 1769ին:

 

ԱԹԱՆԱՍ ՎՐԴ. ԳԱՍԱՊԱՑԻ, Մբ.

1866ին ՏԼ.:

 

ԱԹԱՆԱՍ ՎՐԴ,

Մբ. -ԼԱՅ. կը վախճանի 1748ին: Հաւանաբար այս անձին ծախքովը ընդօրինակած է Գրիգոր դպիր Կեսարացի Անտառ նորագոյն մտածմանց եւ Անալոճիա գիրքը, 1740ին, ի Կ. Պոլիս:

(Յիշատակարան ՄՁ. թ. 117: )

ԱԹԱՆԱՍ ԾԱՅՐԵՑԻ (Արձախ).

Իր եղբօրը Բասիլի հետ ուխտաւորութեամս կ՚այցելէ Ս. Եէմ, 1696ին: Ճառընտիր մը ունի հետեւեալ յիշատակարանը. «ի թուահաշուոց հայկականի, հազարերորդ հարիւրակի. քառ տասն եւ թէ նհգեակէ աւելի. (=1696) զոր Աթանաս իմ Ծայրեցի հանդերձ եղբաւրն իմ Բասիլի. եկաք ի քաղաքս Կոստանդնի` որ է մայրաց մայր քաղաքի` նախ եւ յառաջ է Բիւզանդի. կայերական նախագահի: … Հոկտեմբերի մուտն ծրի, ի դրան տիրամօր Սուրբ Աստուածածնի` ի Սուրբ Երուսաղեմայ ճանապարհի որ եւ զաղօթս յիշողաց մեզ պաշար լիցի երկնաձիգ ռահի ամէն: » Այս ճառընտիր գրչութեան տեղն անյայտ է, հաւանաբար Երուսաղէմի Ս. Յակոբայ Վանքը ըլլայ. առաջին ստացողն է Պօղոս երէց եւ գրիչն է Կիւրեղ կրօնաւոր. թերեւս ԺԳ. դարուն ընդօրինակուած: Իսկ Աթանաս Ծայրեցին` նոյն ճառընտիրին հանդիպած ըլլալով` գրած է անոր մէջ վերոգրեալ յիշատակագրութիւնը:

(Տե'ս, Սրգս. Ցուց. Բ. թ. 985. էջ, 132-34, նաեւ Սիոն, 1927, էջ 178-82 մեր յօդուածը): ՄՁ. թ. 390 ձեռագիրը ունի յիշատակագրութիւն մը Աթանաս Ծայրեցւոյ եւ իր եղբօրը Բասիլի համար, վերջինս` այս յիշատակագրութեան մէջ նշանակուած է Բարսեղ Վարդապետ. «նուաստ պարտաւոր բանասիրի Աթանասի Ծայրեցւոյ սկսեալ մատենիս Սրբոյն Գրիգորի Նիւսացւոյ ընթերցեալ յանկ ածի ՌՃԽԶ (=1697)ի թուին, յորժամ ես եւ իմ եղբայր Բարսեղ վարդապետ Ս. Երուսաղէմ եկաք: » (Խապ. Ցուց. տետր Թ. էջ 947):

ԱԹԱՆԱՍ ՔՀ.

Դիզափայտի վկաներէն ին է այս քահանան, որ Ս. Մեսրոպի աշակերտն ըլլալով` Երուսաղէմ եկած էր ուխտի. վերադարձին կը նահատակուի Արցախի Խաչէն գաւառի մէջ, ինչպէս կը յիշատակէ Հայոց Յայսմաւուրքը:

 

ԱԼԻՔՍԻԱՆՈՍ ՎՐԴ. ԱՄԱՍԻԱՑԻ, Մբ.

 

Ձռ. 1801ին. Նւ. Թիֆլիզի (E1813):

ԱԼԻՔՍԱՆ ՎՐԴ. ՈՒՆՃԵԱՆ, Պոլսեցի, Մբ.

Պաշտօնեայ Պոլսոյ Ազգ. Պատրիարքարանին (1869):

 

ԱԼԻՔՍԱՆ (ՏԻՐԱՑՈՒ).

Ուխտաւորութեամբ այցելած է Ս. Յակոբ 1692ին, ՓԿԵ, հաւանաբար յաջորդ Մինաս Վրդ. Ամդեցւոյ: Յովհաննէս ՊԵ., 1692ին, Զատկի Ճրագալոյցի հրովարտակները նորոգել տալու համար, զանոնք կը ղրկէ Կ. Պոլիս ՓԿԵ. տիրացու Ալիքսանին: 

(ժՊԵ. Ա. էջ 412):

ԱՀԱՐՈՆ (ՄՀՏ. )

1667ին ՄՁ. ի կը նուիրէ Ձեռ. Շարակնոց մը (թ. 1140) ըստ հետեւեալ յիշատակարանի. «Յիշատակ է սբ. մատեանս որ կոչի Շարակնոց ի սբ. յեմ. ի դուռն սբ. Յակոբայ, մահտեսի Ահարոնին հոգոյն կողակցին մահտեսի Սաթ մէլիքին, եւ որդւոյն Ներսէսին, եւ դստերն Թուրվանտին եւ թոռանն Կարապետին, ի թվականիս մերոյ, հազար հարիւր եւ տասն եւ վեց (=1667)…»:

(Խապ. Ցուց. տետր ԺԸ. էջ 1405):

ԱՀԱՐՈՆ ՎՐԴ, Մբ.

Երուսաղէմի Ամդեցի Մինաս Պտք։ի Պոլիս երթալուն առթիւ ուղեկից կ՚ըլլայ անոր. կ՚երթայ Եգիպտոս եւ անկից ալ կը վերադառնայ Երուսաղէմ 1699ին

ԱՄԴԵՑԻ

ԱՀԱՐՈՆ ՎՐԴ.

Ծ. 1825. Ձռ. 1853. վեղար կ՚ստանայ Լիմ անապատի մէջ 1866ին. վանահայր Կարնոյ վանքին: Ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ 1876ին. կը վախճանի ի Ֆրէզնօ (1910):

 

ԱՀԱՐՈՆ ՎՐԴ. ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ, ՎԱՆՑԻ, Մբ.

 

Ձռ. (1884). Հիւրընկալ:

ԱՀԱՐՈՆ ՎՐԴ. ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ, Մբ.

Նւ. Ասպահանի, Շղթայակրի օրէն սկսեալ: Նալեան Յակոբ Պտք. անոր մասին (ՄՁ. թ. 532) իր նամակներուն մէջ լաւ վկայութիւն կուտայ գրեոլվ տեղւոյն ազգայնոց «… յարգանօք ընդունելով զԱհարոն Աստուածաբան Վրդ. եղբայր մեր. որ զանձն նուիրեալ է կենօքն հանդերձ ի ծառայութիւն սրբոյ աթոռոյս»:

Այս Ահարոն վրդ. Ջուղա գտնուած ժամանակ, իր հսկողութեամբ, 1745ին, Սպահանի մէջ, Աւետիս քհ։ի ընդօրինակել կուտայ Ատենի Ժամագիրք մը Ջուղայեցի Պարոն Աստուածատուր Խարտալեանցի համար. վերջինս` նոյն Ձեռագիրը (ՄՁ. Թ. 2244) Ահարոն վրդ։ի միջոցաւ կը ղրկէ Երուսաղէմ Ս. Յակոբայ վանքը. ուր նոյն ատեն իր մայրը Մհտ. Խաթուն Մարիամ տատիկ ուխտի եկած էր: Այդ Ձեռագրին յիշատակարանէն կը քաղենք հետեւեալ տեղեկութիւնները. Պարոն Աստուածատուրին հօրը անունն է Յակոբճան. եղբայրներն են Խաչիկ, Գրիգոր, Մինաս, Յովհանջան, Աւետիս Սարկաւագ, Ստեփանոս, քոյրն` Վարդենի, կինը Մէրխաթուն. զաւակները` Մարգարէ, Գէորգ, Դաւիթ: Ահարոն Վրդ. այդ յիշատակարանին մէջ կոչուած է «համեղախօս եւ քաղցրաբան»: Մանրամասնութիւնները տեսնել նոյն ձեռագրին յիշատակարանին մէջ:

Խապ. Ցուց. տետր ԻԸ. էջ 2082-87

ԱՀԱՐՈՆ ՔՀ.

ՊԽԴ=1395ին Ապրիլ ամսոյ 11ին ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբայ Վանքը եւ նուէր կուտայ թանկագին գրչագիր Աւետարան մը: Այս ձեռագրի մասին յիշատակարաններէ կը քաղենք հետեւեալ տեղեկութիւնը: Աւետիս գրիչը ընդօրինակած է 1262ին այս Աւետարանը թագաժառանգ Լեւոնի եւ Կեռան Տիկնոջ համար, Հեթումի թագաւորութեան ժամանակ` Հռոմկլայի մէջ. Ռոսլինն ալ ծաղկած է զայն. երկրոդ ստացիչը եղած է 1312ին Աւչին, կինը` Զապլուն եւ որդիքը Թիանայ եւ Գրիգոր. երրորդ ստացողը` Պետրոս քհ., որ Սիս երթալով` Մեսրոպ կաթողիկոսէն կ՚ստանայ 1371ին եւ կը նուիրէ Մելիտինէի Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյն. չորրորդը` Ահարոն քհ. հայրը` Պրն. Պէկլար. մայրը` մեծ Խաթուն, որ իր հալալ ինչքովը կ՚ստանայ 1379ին սոյն գրչագիրը եւ Երուսաղէմ կուգայ անձամբ յիշատակ դնելու Ս. Յակոբայ վանքին: Սոյն ձեռագրին իբր կազմող կը յիշուին Առաքել Հնազանդենց, ուսուցիչ Սարգիս քհ., եւ 1359ին Սիմօն որ վերստին կը կազմէ զայն: 

Մանրամասնութիւնքը ՄՁ. թ. 2660 յիշատակարաններում մէջ

ԱՄԲԱԿՈՒՄ (ՄՀՏ) ՆԱՐՎԵՐՑԻ (ԱԿՆ).

Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանցի մօրը քեռին. Ճէլալիներուն զօրանալուն ժամանակ, հօրը հետ կը գաղթէ (1594) Կ. Պոլիս եւ հացագործներուն արհեստապետը կ՚ըլլայ: (Թորոս Աղբար էջ. բ. 403), ուխտով կ՚այցելէ Ս. Յակոբ ՌՅԳ (=1634), Պարոնտէր Գրիգոր Պտրք։ի ատեն, ծռագատիկի տարին: Երուսաղէմէն Պոլիս դարձին` Ս. Յակոբայ երեսփոխան կը կարգուի, եւ 12 տարի կը կատարէ գանձապետութեան պաշտօնը. հաշիւներուն վրայ կը հսկէր Երեմիտ Չէլէպին: Մհտ. Ամբակում օրհնութեան գրեր կ՚ստանայ Մովսէս եւ Փիլիպպոս կաթողիկոսներէն. վերջնոյս հրաւիրանօք կրկին կ՚այցելէ Ս. Յակոբ ՌՂԸ (=1649), որում կ՚ընկերանար Երեմիա Չէլէպի, դեռ պատանի: Փիլիպպոս կթղ. այդ տարին չը կրցաւ Երուսաղէմ գալ. մհտ. Ամբակում իր ուխտը կատարելէ յետոյ, կ՚այցելէ Մշոյ Ս. Կարապետ վանքը, Դարանաղեաց գաւառը եւ անկից ալ իր ծննդավայրը: Փիլիպպոս կթղի. խնդրանքով Էջմիածնի կը նուիրէ Ձեռ. Աստուածաշունչ մը, որ հազիւ կ՚աւարտի 3-4 տարիէն: Ամբակումի մահէն վերջ, ըստ կտակի, Ձեռ։ը կը ղրկուի Էջմիածին: Մհտ. Ամբակում Ամբակում Նարվերի եկեղեցւոյն ալ յիշատակ տուած է (1640) Ձեռ. Յայսմաւուրք մը` որուն Յիշատակարանէն կը տեղեկանանք թէ` Մհտ. Ամբակում առաջին անգամ Երուսաղէմ կ՚այցելէ 1634ին, Ծռազատիկի տարին: Նոյն Յիշատակարանը կը պատմէ նաեւ Ծռազատիկի պատճառաւ պատահած աղմուկներն ու դէպքերը. Արաբկիրցի Մինաս քհ։ի եւ Սեբաստացի Սէֆէր անուն հայու մը գլխատումը: Յայսմաւուրքս ընդ օրինակուած է Կ. Պոլսի Ս. Սարգիս եկեղեցին, Սարգիս գրչին ձեռքով (Հ. Ակնայ էջ 97):

Ամբակում Նորվերցիին այս կրկին ուխտաւորութեան համար Երեմիա Չէլէպի հետեւեալ ծանօթութիւնը կուտայ իր Տարեգրական Պատմութեան մէջ (անտիպ). «սա (Ամբակում) մեծարեցաւ ի գր. հպտէն. Եմի. (Գրիգոր Պարոնտէր)ուր ի թվկնն. ՌՁԳ (=1634) գնաց յեմ. յամին յորում վասն Զատկին էր խռովութիւն յունաց եւ հայոց. եւ յետ ամաց զհրզտն մեր առաքէ առ հտպն. առնելով քհնյ. պատուեցաւ ի մեծէն Փիլիպպոսէ եւ հրաւիրեցաւ թէ եկեսցես յեմ. զի ի միասին արասցուք զուխտն. որ եւ սբն. Փիլպս. յամեալ եղեւ եւ ինքն ել տանելով ընդ իւր եւ զիս ի թվկնն ՌՂԸ», այսինքն 1649 (ԹԾՍՊ. էջ 45): Արղնի Բարձրահայեաց Ս. Աստուածածնի վանքին նուիրած է 1651ին մագաղաթ Յայսմաւուրք մը, (Թորոս Աղբար Բ. էջ 403):  

 

ԱՄԲԱԿՈՒՄ ՎՐԴ. ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄԵԱՆ, ԳՈՒՐԴՊԷԼԷՆՑԻ.

Մբ. Ծ. 1845, Ձռ. 1871, վանքէն կը մեկնի 1875. դաւանափոխ կ՚ըլլայ 1898ին. յետոյ կը զղջայ եւ կը դառնայ Մայրենի եկեղեցին, կը վախճանի 1904 Գուրդպէլէն:

 

ԱՄԻՐԽԱՆ կամ ԱՄԻՐԱԶԻԶ, ՈՐՆԵԼ ԳԻՒՂԱՑԻ, (Բաղէշ).

Հայրը` Սիմէոն, եղբայրը Միքայէլ եպս., Պարոնտէր Գրիգոր պտրք։ի օրով Հռովմայ ուխտաւորութենէն կուգայ Ս. Յակոբ եւ 47 տարի կարեւոր պաշտօններ կը վարէ, շինութեանց տեսչութիւններ եւ նուիրակութիւններ կ՚ընէ եւ խոր ծերութեան մէջ կը վախճանի Երուսաղէմ:

Յիշ. ՄՁ. թ. 2626 ԺՊԵ. Ա. 233, Սիօն 1867, Յուլիս, թ. 7: Ամիրխանի խնդրանքով գրչագրուած է մագաղաթ Հարանց Վարք մը ի մի տուփ ամփոփուած Սաղմոսարան, Աղօթամատոյց, Տօնացոյց եւ Պարգատումար եւ այլ գրքերով (ՄՁ. թ. 410) ուր կը գտնուի անոր վարուց մասին յիշատակարան մը: Ըստ նոյն յիշատակարանին, Ամիրազիզ Ս. Յակոբին կը նուիրէ նաեւ երկու մագաղաթ աւետարան ոսկէզօծ եւ ադամանդակուռ կազմով: Ամիրազիզ Ս. Յակոբի մէջ նկարել կուտայ նաեւ 12 պատկերներ. Ս. Յակոբայ, Ս. Առաքելոց եւ Ս. Հրեշտակապետաց դռները, մաքրել կուտայ ջրհոր մը. ինքն գրած է «ի ՌԽ (=1591) մտի ի Ս. յեմ. եւ ի ՌՃ (1651) թվն. զայս ամենայն աւարտեցի կամօքն Այ…»: (ՄՁ. թ. 2626, Խապ. Ցուց. Տետր Զ. էջ 395-96):

ԱՅՎԱԶ (ՊԱՐՈՆ) ԿԱՐԲԵՑԻ.

Ասոր մեծ հայրն էր վաճառական Յակոբճան որ կը մեռնի Պուրսա` հայրը Տէվլէթ բէկ, որ եւ կը հոգար վանքեր եւ անապատներ. մետաքսի համար Գանձակ երթալով` կը մեռնի հոն եւ մարմինը կը բերուի Կարբի եւ կը թաղուի (1676) Ս. Կիրակոս եկեղեցիի կից շինել տուած գերեքմանին մէջ: Պարոն Այվազ հօրմէն աւելի ճոխացուց հարստութիւնը եւ հետեւող էր բարի գործերու. փորել տուաւ Կարբւոյ դաշտ կոչուած ծովը: Սիրելի էր Նահապետ կթղին. Կարբիի մէջ կառուցանել տուաւ եկեղեցի մը հոգալով անոր բոլոր անօթները: Որոտան գիւղէն ջուր բերել տալով` շինեց աղբիւր մը: «Եւ յետ այսր ամենայննի… առեալ գանձս բազումս ի բաժին Ս. Երուսաղէմի եւ գնաց ի թուին ՌՃԽԸ (=1699):

(Տե'ս ԲԲ. Կարբի բառը): Ամդեցի Մինաս ՊԵ. կը յիշէ Պարոն Այվազը իր օրագրութեանց մէջ, անոր ուխտաւորութեան առթիւ:

ԱՆԱՆԻԱ ՎՐԴ. ԱՐԱՊԿԻՐՑԻ, Մբ.

 

Կը յիշուի, 1702ին, Ամդեցի Մինաս ՊԵ։ի օրագրութեանց մէջ:

ԱՆԱՆԻԱ ՎՐԴ. ՀԱԶԱՐԱՊԵՏԵԱՆ ՏԷՐԷՆՏԷՑԻ, Մբ.

 

Ձռ. 1892. ՏՓ. 1894-95. Առ. Եդեսիոյ 1896 1907. ապա Բաղէշի` 1913, նահատակուած 1915 ի Բաղէշ:

ԱՆԱՆԻԱ ՎՐԴ. ՄԲ. ԼԻՄ ԱՆԱՊԱՏԻ.

Ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ 1859ին:

 

ԱՆԱՆԻԱ ՎՐԴ. ՄՈՎՍԷՍԵԱՆ, ՊՕԼՈՒՑԻ, Մբ.

Ծ. 1838, Ձռ. 1868, Ժամասաց 1870-81, կ՚այցելէ Պօլու (1881-82), Խոստ. 1883-1890. մասնագէտ Ձայնագրութեան եւ քաջ երաժիշտ. կը վախճանի 1891ին. յիշատակ կը թողու Ռումելիի երկաթուղւոյ ութ հատ արժեթուղթեր:

 

ԱՆԱՆԻԱ ՎՐԴ. ՇԻՐԱԿԱՑԻ, (Է. դար).

Աշակերտ հայագէտ եւ գիտնական յոյն Տիւքիկոսի` որ ի Տրապիզոն: Անանիա վրդ. Տոմարագիտութիւն եւ ուսողական գիտութիւններ ուսանելով` փափաքեցաւ որ նոյն ուսումները տարածուին Հայոց մէջ ալ ինչպէս իր Ինքնակենսագրութեան մէջ կը կարդանք. ուր եւ կը գրէ. «… եւ պարգեւեաց Աստուած զխնդրուածս իմ. գնացի ողջացեալ ի քաղաքն Երուսաղէմ եւ անտի յԱղեքսանդրիա եւ դարձայ ի Կ. Պոլիս. եւ կատարեալ իմաստութեամբ դարձայ ի տեղիս եւ սկսայ ուսուցանել եւ վարդապետել»: Սամուէլ քհ. Անեցի իր Պատմութեան մէջ (էջ 85), Անանիա վրդ. ի աշակերտաց սադիմական ուղեւորութեան մասին կուտայ հետեւեալ տեղեկութիւնը. «Աշակերտքն Անանիայի Հերմոն եւ Տրդատ` եւ Ազարիա, Եզեկիէլ եւ Կիրակոս` երթեալ յԵրուսաղէմ հաւանեցան երկաբնակացն, եւ ի դարձին ո'չ ընկալաւ զնոսա ճշմարիտ վարդապետն Անանիա: Իսկ նոքա ուր հասանէին` զնա ասէին պատճառ հայհոյութեան` զոր մի' ոք իշխեսցէ ասել կամ հաւատալ»:

 

ԱՆԱՆՈՒՆ ՍԱՂԻՄԱԿԱՆ ԳՐԻՉՆԵՐ.

Մեր հետազօտութեանց համաձայն, գտած ենք հետեւեալ սաղիմական անանուն գրիչները, զորս կը դնենք հոս թուականի կարգաւ, անթուականներն ալ յարելով անոնց:

 

1. Ճառընտիր բոլորգիր, գրեալ յԵրուսաղէմ, ի Սուրբ Յակոբ, ի թուին ՈԿԴ. (1251), յաւուրս Լեւոնի արքային հայոց. ընդունարան վարուց եւ վկայաբանութեանց: Ձեռ. ի Վենետիկ. Ս. Ղազար:

Լիակ. Վ. Սրբ. Հատ. 11. էջ ՀՏ.

2. Աւետարան, ընդօրինակուած ի Ս. Երուսաղէմ, 1439ին. եւ յիշատակ դրուած Ս. Թորոս եկեղեցւոյն, 1516ին. սոյն ձեռագիրը կը տարուի Սդանօզի Ս. Քառասունք եկեղեցին եւ այս առթիւ կը գրուի յիշատակարան մը Աստուածատուրի ձեռքով. «ի յառաջնորդ. Հայոց Տռն. Տէր Յովհ. Կթղի. (Թլկուրանցի) եւ եպիսկ. Էնկիւրիոյ Տէր Ստեփաննոսին:

Հայ Անկիւրիա. Տ. Բաբգէն եպսի. անտիպ

3. Աւետարան պատկերազարդ, այս ձեռագիրը կը գտնուի Արղնի Բարձրահայեաց Ս. Աստուածածնի վանքին մատենադարանին մէջ, ան ունի հետեւեալ յիշատակարանը. «Գրեալ ի թվին ՌԺԹ. (=1570) յԵրուսաղէմ ի Ս. Յակոբ, ի հայրապետութեան Հայոց Տէր Միքայէլ կաթողիկոսի, եւ ի հայրապետութեան Կիլիկեցւոց Տէր Խաչատուր կաթողիկոսի, ի թագաւորութեան Սուլթան Սէլիմին: Յայսմ ամի Կիպրոս ի Ֆրանկաց առաւ… եւ ի յառաջնորդութեան Սուրբ Քաղաքին Երուսաղիմայ Տէր Անդրէաս արքեպիսկոպոսին: Մխիթար եպիսկոպոս սոյն ձեռագրին մէջ կը գրէ ուրիշ յիշատակարան մը, ի Բալու:

Թորոս Աղբար, Բ. էջ 392-93

4. Ներսիսի Լամբրոնացւոյ Մեկն. Առականց Սողոմոնի ի Ս. Երուսաղէմ, ի թուին Հայոց ՌԿԹ. (=1620):

Էջմ. Ցուց. Թ. 1107

5. Հարանց Վարք, իՍ. Երուսաղէմ, ի թուին Հայոց ՌՁԱ. (=1632):

թերի. Էջմ. Ցուց. թ. 791, էջ, 49

6. Տաղարան (ՄՁ. թ. 1417), ընդօրինակուած Ս. Յակոբայ վանքին մէջ, 1644ին:

7. Իգնատիոս Վրդ. ի Մեկն. յաւետարանագիրն Ղուկայ, Յովհ. Որոտնեցւոյն քաղուածոյ Մեկն. յաւետարանն Յովհաննու, Վանական վրդ. ի Բան Հաւատալի, եւ այլն. գրուածները պարունակող ձեռագիրն ընդօրինակուած է Երուսաղէմ Ս. Յակոբայ վանքին մէջ, ի պատրք. Յովհաննու, աշկ. Աստուածատրոյ ՌՃԽԱ (=1692)թուին. որ տարին, կ՚ըսէ յիշատակարանը, նորոգուած է Ս. Փրկչի վանքը:

ՄՁ. թ. 727

8. Քարոզգիրք Ժողովածու, ընդօրինակուած յԵրուսաղէմ, ի թուին Հայոց ՌՃԽԲ (1693) յիշատակարան ունի:

Էջմ. Ցուց. թ. 2219. էջ 223

9. Դիոնեսիոսի Արիսպագացւոյ Աստուածաբանութիւն յաղագս երկնային քահանայապետութեանց, գրեալ ի Ս. Երուսաղէմ. ի թուին Հայոց ՌՃՁԷ (=1738):

Էջմ. Ցուց. թ. 73. էջ 5

10. Աղօթագիրք, ընդօրինակուած Երուսաղէմի Ս. Յարութեան տաճարին մէջ, ի թուականութեանս Հայոց ՌՃՁԹ (=1740 Յունվարի ե. ):

ՄՁ. թ. 1720:

11. Կարգ եւ կանոն Աղօթից եւ հատուածներ Նարեկի եւ Աւետարանի. «Գրեցաւ ի քաղաքն Երուսաղէմ, ի մէջ Ս. Յարութեան տաճարին ի թուականութեանս մեր ՌՃՂԴ (=1745):

ՄՁ. թ. 1347:

12. Առաքինութեանց Գիրք Արիստոտէլի. որ կը պարունակէ նաեւ քարոզ մի ի Գէորգ վրդ. է յԵրուսաղէմ, անհմուտ գրչութեամբ:

Էջմ. Ցուց. թ. 54 էջ 4:

13. Մեկն. Աւետարանին Յովհ. ընդօրինակուած ի Ս. Երուսաղէմ. «ունի զքանի մը ճառս, զկանոնս, զխրատ եւ զբանս պիտանիս, զմեկնութիւն Ս. Պատարագին եւ զյիշատակարան»:

Էջմ. Ցուց. թ. 1430 էջ 159:

14. Նարեկ գրեալ յԵրուսաղէմ, (թերի)

Էջմ. Ցուց. թ. 1525 էջ 173:

15. Քերականութիւն, Բառարան, գրեալ ի քաղաքն Երուսաղէմ, կը բովանդակէ ԺԵ. այլ եւ այլ ճառեր:

Էջմ. Ցուց. թ. 2237, էջ 229-30:

16. Վարդան վրդ. Մարաթացւոյն եւ Յովհաննէս Գառնեցւոյն աղօթքները եւ այլ ճառեր կը պարունակէ այս ձեռագիրը որ ընդօրինակուած է ի Ս. Յակոբ:

ՄՁ. թ. 1485:

17. Կիւմիւշխանէի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ մատենադարանին (թ. 7) ձեռ. Աւետարանին յիշատակարանին մէջ կը կարդանք հետեւեալը. «Գրեալ եղեւ սա ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելական աթոռոյս, ուր հանգուցեալ կայ գլուխ աստուածարեալ Ս. Առաքելոյ Յակոբայ որդւոյն Զեբեդեայ…»:

Արարատ, 1905, էջ 724:

18. Մանուկ Աւետարան, ընդօրինակուած ի Լիմ. ՌՄԾԱ (=1802) գրիչ Կարապետ քհ. որ կուտայ այս ծանօթութիւնը. «եւ գտի զօրինակ սրբոյ աւետարանիս, որ գրեալ էր ի սբ. քաղաքն Երուսաղէմ, ի մէջ սբ. Յարութեան»:

C. G. թ. 5460, էջ, 230:

ԱՆԴՐԷԱՍ ԱԲ. ՊԱՐՈՆԵԱՆ, ՉԱԼԿԱՐԱՑԻ.

Ծ. 1862, աւազանի անունը Յակոբ. աշկ. տեղւոյն Ազգ. Վարժարանին, գործով առեւտրական, քհ. կը ձեռնադրունի 1891ին, Արմաշ. Չալկարայի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյն վրայ: 1914ին կը տարագրուի իր գիւղացիներուն հետ ու կը յաջողի մնալ ընտանեօք Էսկիչէհիր, կը պաշտօնավարէ հոն եւ զինադադարէն վերջ կը մեկնի Չալկարա. քէմալական արշաւանքին հետեւանքով դարձեալ կը տարագրուի ընտանեօք` գիւղացւոց հետ: 1922ին, երէցկինը կը մեռնի Պուրսա, կը փոխադրուի Էտիրնէ, ապա Ռուսճուգ, ուր կը մնայ մինչեւ 1923. նոյն թուականին ուխտաւորութեամբ կուգայ Ս. Յակոբ, կը ծառայէ իբրեւ ժամարար Սուրբ Տեղերու մէջ եւ Յոպպէ, 1925ին կ՚ստանայ վեղար եւ կը շարունակէ ծառայել Սուրբ Տեղերու:

 

ԱՆԴՐԷԱՍ ԳԱՆՋԵՆՑԵԱՆՑ, ՇՈՒՇԵՑԻ.

Ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ (1870). Ս. Յարութեան տաճարին համար նուէր կը ղրկէ 1871ին, 60 հատ պղձէ խոշոր եւ ընտիր կանթեղներ:

Սիօն, 1871, էջ 72

ԱՆԴՐԷԱՍ ԵՊՍ. ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ.

Աշկ. եւ գաւազանակիր Մատթէոս Ա. կթղի. (1858-1865). 1866ին ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ եւ կը նւիրէ Անի քաղաքին հնութիւններէն մնացորդ չորս կտոր քանդակուած քարեր, ագուցուած քառակուսի ընկուզէ փայտի վրայ:

Սիօն, 1867, էջ 79

ԱՆԴՐԷԱՍ ՊԵ. ՄԷՐՏԻՆՑԻ.

(1567-1589). եղբօրորդի Մէրտինցի Աստուածատուր պտքի. կը կոչուէր Պարոնտէր. Ս. Տեղեաց խնդիրներու կարգադրութեանց համար Պոլիս կ՚ուղեւորի եւ վերադարձին կը նորոգէ Ս. Համբարձման եկեղեցւոյն գմբէթը եւ յարակից մասերը (1570): Սիոնի վերնատան եկեղեցւոյն գրաւման պատճառաւ փրանկիսկեան կրօնաւորք այս միջոցին կը հիւրընկալուին Հայոց Ս. Հրեշտակապետի վանքը, ուրկէ կը փոխադրուին Վրաց Ս. Յովհաննու վանքը` զոր գնած եւ կոչած էին Ս. Փրկիչ: Անդրէաս պտք. Երուսաղէմի Մբ. եւ Լսպ. Սամուէլ արքեպս։ի հետ ներկայ կ՚ըլլայ` 1583ին` Միքայէլ Սեբաստացի կթղ։ին Սեբաստիա գումարած Ժողովին, ուր, Աբգար դպրի որդւոյն Սուլթանշահի Հռովմէն առ Թադէոս եպս. Լեհաստանցի (աթոռակից կթղ. ) գրած նամակին համաձայն, Աբգարին եւ անոր որդւոյն արքայական ընտանիքէ սերած ըլլալուն վկայականը կ՚ստորագրուի եւ Հռովմ կը ղրկուի:  

ՄՁ. թ. 25

ՀԱ. 1906, էջ 323, Յիշատակարան, էջ 256:

ԱՆԴՐԷԱՍ ՎՐԴ. Մբ.

Յատուկ պաշտօնով մը, 1819ին Կ. Պոլսէն Երուսաղէմ կը բերէ Գաբրիէլ պատրիարքին տրուած կայսերական հրովարտակը, ու կը դառնայ Պոլիս:

ԺՊԵ. Բ. էջ 368:

ԱՆԴՐԷԱՍ ՎՐԴ. ԶԻԼԵՑԻ, Մբ.

Ժամասաց եւ Նւ. Հընդկաց (1773-1777). իր յիշատակն է Ս. Յակոբայ Տաճարին աւագ սեղանին կարմիր կերպասէ վարագոյրը:

 

ԱՆԴՐԷԱՍ ՎՐԴ. ԼԱԹԱՔԻՈՅ, Մբ.

Լաթաքիոյ մատրան խորանին ետեւը գտնուած մարմարեայ քարի մը արձանագրութեան համեմատ, 1776ին Տեսուչ եղած է հոն.

«Յորժամ որ եկի

Ի տեղս այս հասի

Եւ աստէն կացի

Ի Հոգետան ի

Սուրբն Սաղէմի

Ընտրեալ քաղաքի

Նոյնոյ Ս. Գահի

Անդրէաս փոշի

Աբեղայ մոլի

Ծառայ ծառայի

ՌՄԻԵ» (=1776):

Ս. Ղազարու ԺԳ Ճառընտիրը (թ. 463)` գրչի յիշատակարանէնզատ, ունի սա յիշատակարանն ալ (էջ 277). «Ի ՌՄԻԴ (=1775) թուին մերոյ` եկեալ եղէ մեղաւորս եւ անպիտան ծառայս ծառայիցն Աստուծոյ Անդրէաս իբր վարդապետ, ի մեծ մայրաքաղաքս այս ի Տրօադայ (որ է Ատանայ), վասն մեծի գործոյ նուիրակութեան Սրբոյ եւ մեծի Աթոռոյն Երուսաղիմայ… եւ այլն» (Աթանաս):

Միեւնոյն ձեռագիրը ունի նաեւ (էջ 297) հետեւեալ անանուն յուշագրութիւնը նոր գրչով. «Գիրս ես գրեցի. որ եմ սբ. Երուսաղիմայ, բնական սուրբ լուսաբուխ գերեզմանին Քի. բնիկ ծառայ եւ ի սուրբ արեան թաթախ սրբոցն Յակոբեանց եւ միաբան, որ եմ ծննդեամբ յերկրէն Խարբերդու ի գիւղն որ կոչի Իջման. բաւ է գրեցի յիշել ի տէր աղաչեմ հայր մեղայիւ»:

Սիւր. Տար. 1925, էջ 218

ԱՆԴՐԷԱՍ ՎՐԴ. ԼՈՔՄԱՃԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ, Մբ.

Ծ. 1861. Ձռ. 1909. Խոստ. 1915:

 

ԱՆԴՐԷԱՍ ՎՐԴ., Մբ.

1876ին, խորհրդական Ներսէս պատրիարքին ի Կ. Պոլիս:

 

ԱՆԴՐԷԱՍ ՎՐԴ. ՄԻՐԶԱԵԱՆ, ԲԱՂԻՇԵՑԻ, Մբ.

Աշկ. Յովհաննէս վարժապետ Վանանդեցւոյ. աւազանի անունը Բարսեղ. Ծ. 1820. Ձռ. 1867. ՏՓ. 1871-73, ՏՊ. 1874-75, ՏՅՊ. 1876-84. Ժողովական եւ մատակարար 1885-1893. ՏՅ. 1894-97. ՏԲ. 1897-98. դարձեալ ժողովական 1898-1901. կը վախճանի 1903ին: Ս. Յակոբի յիշատակ թողած է Յոպպէի մէջ իր ծախքով շինած վեց մաղազա եւ երկու տուն. ինչպէս նաեւ Րումելիի երկաթուղւոյ հինգ արժէթուղթեր: 1896ին, Ս. Աթոռիս տպարանին մէջ, իր ծախքովը տպագրուած է Քահանայաթաղը:

 

ԱՆԴՐԷԱՍ ՄՀՏ. ՓԻԼԱՒ ՕՂԼՈՒ, ՆԱՐՎԵՐՑԻ. (Ակն).

Ըւխտաւորութեամբ կուգայ Ս. Յակոբ, եւ կը վախճանի 1763ին ի Յոպպէ եւ հոն կը թաղուի. իր եղբայրն է Նարվերցի Երամ, որդի ՄՀՏ. Գասպարի, որ Նարեկի Ե. տպագրութեան ծախքը հոգացած է:

Յիշատակարան Նարեկի, տպ. Ե. 1763:

ԱՆՆԱ (ՄՀՏ. ) ՊՈՊՈՎԵԱՆ, ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆՑԻ.

Կ՚այցելէ 1897ին. Մհտ. Աննայի` Ս. Յակոբայ վանքին ի նպաստ ըրած նուիրատուութեան համար կը հաստատուի «մշտնջենական յիշատակարան» մը:

 

ԱՆՏՈՆ ԱԲ. ՏՓԽԻՍԵՑԻ, Մբ.

Հայրը` Առաքել, մայրը` Թամար. Նւ. Տփխիսի եւ Հնդկաց 1822ին, նախ քան զայդ, սարկաւագի աստիճանով Ս. Յակոբ կուգայ 1710ին. Ձռ. 1811ին, 1812ին ալ ի Ս. Յակոբ կ՚ընդօրինակէ Ս. Էջմիածնի Մբ. Նախիջեւանցի Պետրոս արքեպս. Աղամալեանի Գիրք Մեկն. Առակաց Ս. Աւետարանի աշխատութիւնը. իր Հակադրութիւն բարառնաբար ոգեալ ոտանաւոր չափով քերթուածը (1839) հրատարակուած է: Անտոն տբ. յետոյ միաբան արձանագրուած է Սեւանի, ուր 1833ին եւ 1835ին ընդօրինակած է, զանազան կրօնական գրուածքներ: 

Կան. Ցուց. էջ 25:

Սիօն, 1874. էջ 90-91:

Գեղարքունի, էջ 395-412:

ԱՆՏՈՆ ԱԲ., Մբ.

Կը յիշուի Ամդեցի Մինաս պտք։ի Օրագրութեան մէջ:

 

ԱՆՏՈՆ ԱՄԻՐԱՅ ՉՕՓԵՆՑ, (ԱԿՆԱՅ ԱՊՈՒՉԵԽ ԳԻՒՂԷՆ).

Նաբոլէոնի Պաղեստին արշաւելու ատեն, 1800ին, Չօփենց Անտոն ամիրան, իբր սեղանաւոր, մեծ վէզիր Քէօր Եուսուֆ փաշայի հետ կուգայ Յոպպէի մօտերը: Անտոն ամիրայ Ս. Յակոբայ վանքին հատուցմանց խնդրոյն համար կը միջամտէ թէ' մեծ վէզիրին եւ թէ' կուսակալի որդւոյն` Ապու Մարախի մօտ, որպէս զի գթութեամբ վարուին Ս. Յակոբայ վանքին հետ. եւ կուզայ Ս. Յակոբ, պատրիարքին եւ միաբանութեան հետ տեսակցելու համար: Այս հատուցմանց խնդրոյն դիւրացման կը սատարեն նաեւ Մատենցի Ստեփան եւ Փիլիպպոս ամիրաներ:

ԺՊԵ. Բ. 132-38, նաեւ ՄՁ. թ. 25:

ԱՆՏՈՆ (ՍՈՒՐԲ) ՄԻԱՅՆԱԿԵԱՑ ԹԵԲԱՑԻՏՑԻ.

Կ՚ապրէր (251-356). վարքը գրած է Աղեքսանդրիոյ Ս. Աթանաս հայրապետը (299-373). այս վարքագրութեան թարգմանութեան տպագրութիւնը (1855, ի Վենետիկ), կը պարունակէ հետեւեալ ծանօթութիւնը ՊԾԲ=1403 թուականաւ. «Թարգմանեցաւ գիրս այս ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ յամի Ն երորդի Ծ երորդի գալստեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, յամին յորում հանգեաւ քաջընթաց երանելին Մաշտոց». ձեռագրին մանրամասնութիւնք տեսնել: Յիշատակարանիս թուական պիտի ըլլայ ՆԽ եւ ո'չ ՆԾ ըստ ծանօթութեան:

Երեւակ, 1858, Բ. վեցամսեայ, 43:

Աթանաս, էջ, Ի

ԱՆՏՈՆ ՎՐԴ. ԱՆԱՊԱՏՑԻ.

Ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբ, 1840ին:

 

ԱՆՏՈՆ ՎՐԴ. ԵՒԴՈԿԻԱՑԻ, Մբ.

Ձռ. 1801. Ս. Յարութեան Տաճարին հրկիզման առթիւ (1808) յօրինած է ողբ մը, ուր նկարագրած է հրդեհին պարագաները: Անտոն վրդ. նորոգած է Պարոնտէր Գրիգոր պտք։ի շիրիմը. որու եզերքի յիշատակարանն է. «վերստին նորոգեցաւ շիրիմս Եւդոկիացի Ռէիզ Անտոն Վարդապետի ձեռամբ. թուին Հայոց ՌՄԿԴ» (=1815): Անտոն վրդ. նոյն տարին շինած է նաեւ Ս. Փրկիչ վանքին երկրորդ բանտի մատրան ոսկեզօծ սաչախները եւ գրաց է արձանագրութիւն մը` նոյն մատրան սեղանին ձախակողմի խորհրդանոցի փայտեայ փեղկին դրսի մասին վրայ. ներքին կողմը կը կրէ Փրկչին խաչելութեան պատկերը, որուն վարի մասը նկարուած է սկիհի մը մէջ. արձանագրութիւնը նոյնութեամբ կը գնենք հոս. «Շինեցաւ նորաշէն սաչախս ի պատրիարքութեան Տն. Թէոդորոսի գերերջանիկ րաբունապետին հոգեւոր հօրն մերոյ ի րէյիզութեան Անտօն աբեղայի Թօգաթցւոյ արդեամբ նորին յիշատակ է հոգեւոր եւ մարմնաւոր ծնողացն եւ համայն ննջեցելոց. ՌՄԿԴ (=1815) Հոկտ. Ա. ին»:

 

ԱՆՏՈՆ ՎՐԴ. ԷՏԻՐՆԷՑԻ, Մբ.

Կը յիշուի 1763ին:

 

ԱՆՏՈՆ ՎՐԴ. ԹԷՔԻՐՏԱՂՑԻ, Մբ.

Վախճանած է 1715ին, Տապանագիրն է. «Այս է տապան հանգստի Տէր Անտոն վրդ։ի որ էր տեղեաւն Թէքիրտաղցի ի ՌՃԿԴ (=1715) թվին տեսողք տուք ողորմի»:

 

ԱՆՏՈՆ ՎՐԴ. ՉՈՒԽԱՃԻ, Մբ.

Ժամասաց 1828ին:

 

ԱՇՈՏ ՎՐԴ. ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ, ՍԵՒԵՐԷԿՑԻ, Մբ.

Ծ. 1884. Ձռ. 1909. Շինուածապետ 1908-10. ՏՓ. 1912-19. ՏԴ. 1920-22. ՏՅ. 1923-24. Թարգման 1924-25. ՏԲ. 1927:

 

ԱՌԱՔԵԼ ԱԲ., Մբ.

1468ին, Միաբան Ս. Փրկչի:

 

ԱՌԱՔԵԼ ԵՊՍ. ԲԱԲԵՐԴՑԻ, Մբ.

Փիլիպպոս կթղի. Երուսաղէմ Ս. Յակոբայ վանքին մէջ գումարած Ժողովին (1651) ներկայ կ՚ըլլայ յանուն միաբանութեան:

Ազգպտմ. էջ 2457

ԱՌԱՔԵԼ ՊԵ.

1218ին, կը յաջորդէ Աբրահամ պտք։ի որուն կենդանութեան ժամանակ հրովարտակաց մէջ կը յիշուին երկուքին անուաններն ալ: Ասոր օրով է հաւանաբար, ըստ պատմութեան Յովհաննէս Գառնեցւոյ, Ս. Յակոբայ վանուց մէջ Ապրիլ 7ի Աւետման տօնին պատահած պատկերած հրաշքը, զոր կը յիշեն Գիրք Թղթոց եւ Կիրակոս:

 

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ., Մբ.

Կը յիշուի 1793ին:

 

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ., Մբ.

Լսպ. 1609-99. ըստ օրագրութեան Ամդեցի Մինաս պտք։ի վանքին աշխարհական նազըրներու ժամանակ (1690) պաշտօնանկ ըլլալէ յետոյ, կը վերահաստատուի իր պաշտօնին մէջ:

 

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ. ԴԱՎՐԻԺԵՑԻ, Մբ.

Ս. Էջմիածնի եւ աշկ. Փիլիպպոս կթղի., իբրեւ նւ. Ցունաց աշխարհի, շրջագայած է Ամասիա, Սեբաստիա, Ուռհա, Ասպահան, եւ այլն. ուխտաւորութեամբ այցելած է Ս. Յակոբ. իր Պատմութեան մէջ կը գրէ. «Եւ եղեւ ի գալն մեր յԵրուսաղէմ, յորժամ հասաք ի Հալէպ` պատահեցաք այս Սարգիս քահանային». վերջինս ակնավաճառ եւ լեզուագէտ հայ քահանայ մը ըլլալով` իր Վասն ականց գրուածքը կը յանձնէ Առաքել վրդ։ի, որ կը կցէ զայն իր Պատմութեան` զոր գրած է Փիլիպպոս կթղի. հրամանով: Դավրիժեցին վախճանած է 1670ին, ծեր հասակին մէջ եւ թաղուած Ս. Էջմիածնի գերեզմանատունը:

 

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ. ԷՏԻՐՆԷՑԻ, Մբ.

1680ին, Լս. Ս. Յակոբայ:

 

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ: ԼԻՎՈՌՆԻՈՅ, Մբ.

Աստուածատուր ՊԵ., ըստ Սիսականի (էջ 451) նամակ մը կը գրէ (1657 Մարտ 14) խօջայ Քթռեչենց Թէոդորոսի խնդրելու համար Լիվոռնիոյ հովիւ կամ նուիրակ Առաքել վրդ։ի հոգեբաժինը եւ կը յիշէ խօջայ Գրիգոր Բաբերդցին. «Եւ նպաստ հայցելով յայլոց եւս վաճառականաց տեղւոյն. որպէս ամաւ յառաջ գրեալ էր. եւ առ խօջայ Աւագ»:

 

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ. ԿԷՕԼՊԱՇԵՑԻ, «ի նահանգէն Կոստանդինի», Մբ.

ՌՃԻԲ (=1673)ին Ս. Յակոբի մէջ ընդօրինակեր կուտայ Նարեկացիին Աղօթագիրքը. հաւանաբար նոյն անձն է որ 1658ին, Ս. Յակոբայ Մատ։ին կը յիշատակէ Ձեռ. Շարական մը հետեւեալ յիշատակարանաւ. «Այլ եւ ես Կօլպաչցի լուսարար տէր Առաքելն կրկին ստացա զչարակնոցս ի հալալ արդեանցս ի թվական հայկազուն սեռի ՌՃԷ (=1658)ին, եւ եդի յիշատակ ի դուռն սբ. Յակոբայ»: Վերի Աղօթագրքին չահեկան յիշատակարանն է հետեւեալը

«Ես Առաքելս Կօլպաչեցի,

Ի նահանգէն Կոստանդնի

Եռափափաք սիրով մեծի`

Դիմեալ յերկիրս Պաղեստինի,

յԵրուսաղէմ սբ. քաղաքի,

Ողորմութեամբ ամենակալի

Տեառն մերոյ կենարարի`

Եկեալ ի սբ. երկիրս հասի:

Ի թվականի Հայոց մեծի,

ՌՃԷ աւելի (=1658)

Կացեալ առ ոտս Սբ. Յակոբի`

Առաքելոյն սրբազանի

Եւ յարդարոյն Յակոբոսի.

Ի ժամանակս վերադիտողի,

Տեառն Եղիազար վարդապետի,

Որ եւ եղեւ յայնմ ամի

Ազատութիւն սբ. Աթոռի.

Որ էր ի ձեռն Յունաց գերի.

Ի թագաւորութեան այլասեռի

Սուլթան Մէհմէտ անուն կոչի.

Ի վէզիրութեան Քօբրուլուի,

Զի հրամանաւն վէզիրի

Մնաց ի ձեռն յունաց ազգին մին տարի

Եւ զ. ամիս յաւելորդի:

Մինչ որ Ածն. ամենայնի

Ողորմեցաւ Հայոց ազգի.

Կրկին առ մեզ դարձեալ լինի

Հռչակաւոր վանքս գովելի,

Եւ է պարծանք Հայոց ազգի

Ողորմութեամբ տեառն Յսի.:

Դարձ եւ նորին առ մեզ լինի

Ձեռամբ մերոյ քաջ հռետորի.

Եղիազար վարդապետի,

Աղօթիւք սբ. Լուսաւորչի,

Զոր գոհութիւն մեր փրկչի

Այժմ եւ յաւէտ միշտ լինիցի:

Ես Առաքելս մեղօք ի լի

Եւ սպասաւոր սրբոյ ուխտի.

Վառել զջահսն կանթեղի

Եւ գլապտերսն խորանի`

Հրամանաւ տեառն Եղիազարի,

Հայրապետի Հայոց մեծի,

Մինչ ի Հայոց թվականի

ՌՃԻԲ (=1673), կուսի:

Ողորմութեամբ մերոյ փրկչի

Առի զկարգ կրօնաւորի

Եւ աստիճան քահանայի

Ձեռօք մերոյ հայրապետի,

Տեառն Եղիազար կաթողիկոսի,

Կացի սպասու սբ. Աթոռի,

Ետու գրել զգիրս Նարեկի

Եւ զլուծմունք իւր գովելի.

Ընդ հովանիաւ սբ. Յակոբի

Յիշատակ անձին իմ եղկելի

Եւ ծնողաց հօրս Բարունակի

Եւ մօրս մերոյ Հայոց կոչի.

Եղբօրն իմոյ Խաչատուրի

Եւ քվերս իմ Ալթունի

Եւ այլ արեան մերձաւորի

Տէրն Քս. ողորմեսցի…»:

ՄՁ. թ. 227

ՄՁ. թ. 389

Խապ. ցուց. տետր. ԻԹ. էջ 2155-2157

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ. ՀԱՄԹԵՑԻ, Մբ.

1680ին Խոստ. Ս. Յակոբայ:

 

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ ՀԸԶՈՒԵՑԻ, Մբ.

յիշատակ ունի Ս. Յակոբայ մէջ

ՄՁ. թ. 532

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ: ՄԱԶԼՈՒՄԵԱՆ, ԹԷՔԻՐՏԱՂՑԻ, Մբ. 

Կը մեկնի վանքէն. 1862-63 կը վարէ Ռումանիոյ, Մոլտաւիոյ եւ Վալաքիոյ պտրք. փոխանորդութեան պաշտօնը. կ՚երթայ Վան 1868ին, եւ յետոյ Մանճըլըխի Ս. Թէոդորոս վանքին վանահայր 1882ին. կը վերադառնայ Ս. Յակոբ 1884ին: Առ. Մալաթիոյ եւ քարոզիչ Ադալիոյ մէջ, 1890ին կը վերադառնայ Ս. Յակոբ, ուր կը վախճանի 1891ին. յիշատակ թողած է մթերանոց մը Երուսաղէմի մէջ: 1856ին Եգիպտոսի մէջ ընդօրինակած է Քարոզգիրք մը, որ այժմ Կիպրոսի վանքին մէջ:

(ROC. 1922-23, էջ 187):

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ. ՇՈՌՕԹԵՑԻ, (Նախիջեւան).

Փիլիպպոս կթղի. կ՚ընկերանայ Երուսաղէմ եւ Կ. Պոլիս եւ այլուր: Ասորի Սահակ գրիչէն ընդօրինակուած (ԺԳ. դար) Ձեռ. Աստուածաշունչ մը կ՚ստանայ եւ կը նորոգէ զայն 1653ին Կ. Պոլսոյ մէջ, եւ կը գրէ յիշատակարան մը, ուր նկարագրէ Փիլիպպոս կթղին. Երուսաղէմ այցելութիւնը եւ ժողովոյ գումարումը. Կ. Պոլիս գալը ու կատարած գործերը, քսան հազար ղրչ. պարտուց վճարումը. ինչպէս նաեւ նոյն օրերը պատահած Պէզէսթէնի հրդեհը, որուն պատճառաւ այրած են հարիւր հազար տուներ եւ խանութներ: Շառօթեցի վրդ։ին այս գրչագիրը, որուն ստացողը եղած է Կնիազ Նիկ. Երկ. Արղութեան, իր կողմէն 1831ին նուէր կուտայ Վենետիկ Ս. Ղազարու մատենադարանին: Փիլիպպոս կթղի. Երուսաղէմ գումարած ժողովին յիշատակը յաւերժացնելու համար, մարմարեայ քարի մը վրայ յիշատակարան մը հաստատուած է Ս. Յակոբայ վանքին մէջ. բայց յետոյ դժբախատաբար այդ մարմարը մէջտեղէն կոտրուած եւ վնասուած կը մնայ. հոն յիշատակուած են ժողովին մասնակցող տասներկու վարդապետաց անունները, որոցմէ ոմանք անընթեռնլի դարձած են յիշատակարանին վնասուելուն պատճառաւ. սակայն Առաքել վրդ։ի անունը կը կարդացուի: Յիշատակարանին խմբագիրն ալ ինքն է, Առաքել վրդ. գծող սորա Շոռոդեցի:

Սրգս. Ցուց. Հտր. Ա. էջ 170-173

ԱՌԱՔԵԼ ՎՐԴ.

(ՊՁԴ. =1435) Երկայն Ընկուզիք վանքին մէջ ընդօրինակուած Ձեռ. «Յայսմաւուրք» մը, (ՄՁ. թ. 25) ՊՂԴ. Հայոց թուական (=1445), Ս. Յակոբայ վանքին յիշատակ կը տրուի հայազգի Արեւշահին կողմէն, Դամասկոսի մէջ` ըստ այս յիշատակարանին. «Ես Առաքել վրդ։ս եւ Պրն. Արեւշահ Խօշադամ աղայս տուաք զգիրքս այս ի սբ. քաղաքն Երուսաղէմ ի դուռն Ս. Յակոբ կաթուղիկէի. յիշատակ մեզ եւ ծնօղաց մերոց եւ ամենայն արեան մերձաւորաց: Ձեռամբ եւ վկայութեամբ տէր Աբրահամ եպս։ի Երուսաղէմի եւ վկայութեամբ տէր Յովհաննէս եպս։ի Արղնու…:

Ուրիշ յիշատակարան մըն ալ նոյն ձեռագրին մէջ կը հաստատէ այս նուիրատուութիւնը. «Ես նուաստ ոգիս տէր Աբրահամ Երուսաղիմա եպ. ` որ հանդիպեցայ ի Արղնին եւ երետ նուէրք Սբ. Յակովբայ Եմա. եկեղեցւոյն զգիրքս զայս եւ շուրջառ այլ պարոն Արեւշահ յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց եւ ամ. արեան մերձաւորաց իւրոց ամէն: … Գրեցաւ ի մեծ թուին Հայոց մեծաց: ՊՂԴ. (=1445). մարտ ամսոյ, ի գ. ի փառս Այ. հաւր ամէն: Յաւուր աւագ շաբթու գշաշաբաթի աւրն: Ի Դամասկոս քաղաքղ» (Նոյն անդ):

Խապ. Ցուց. էջ 118

ԱՌԱՔԵԼ ՔՀ. ԿԷՆՃԵՑԻ, Մբ.

  Աւետարանի փակարանին վրայ գրուած է հետեւեալ յիշատակարանը. «կազմեցաւ արծթ. սբ. աւետարանս ի պատրիարքութեան Տեառն Գրիգորի գերերջանին հայրապետին, յիշատակ Կէնճեցի միաբան տէր Առաքելին եւ ծնողացն Սիմէոնին եւ Նուրիխանին, ի սբ. ծնունդն Քսի. ի Հայոց եկեղեցին. Հոգաբարձութեամբ Գաբրիէլ վրդպտ։ին, թվին ՌՃՂԷ=1748…»

Խապ. Ցուց. տետր Ե. էջ 310-11

  ՄՁ. թ. 44

ԱՍԱՏԽԱՆ ԱՄԴԵՑԻ.

1660ին, Աւետարան մը ընդօրինակել տալով կը նուիրէ Ս. Յակոբի, որու յիշատակարանէն կը քաղենք հետեւեալը. «…ի հայկազեան տոհմէն, ի մայրաքաղաքէն Համդայ, քրիստոնեայ ոմն Ասատխան անուն, ցանկացաւ սբ. մատենիս, որ եւ ետ գրել զսբ. աւետարանս Յովհաննէս ումեմն սարկաւագի յիշատակ իւրն եւ ծնողաց իւրոց, հաւրն Աստուածատուին եւ մաւրն Պալաչխիին եւ կենակցուն Շահպակուն եւ որդւոցն Կարապետին, Յովհաննէսին եւ Յունանին եւ ամենայն արիւնառու մերձաւորացն, եւ ետ զսա անջնջելի յիշատակ ի աստուածակոխ քաղաքն Երուսաղէմ. ի դուռն սրբոյն Յակոբայ… Արդ ծաղկեցաւ կազմեցաւ սբ. աւետարանս ձեռամբ սուտ եւ փուտ Խաչատուր գրչի ի մայրաքաղաքն Տիգրանակերտ, որ այժմ ասի Համիթ …ի թուաբերութեան հայկազեան տումարիս ՌՃԹ (=1660) ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս…»: Ասատխանի մասին տեսնել նաեւ: 

ՄՁ. թ. 532

Խապ. Ցուց. տետր Է. էջ 548-549

Թորոս Աղբար Բ. 439

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԱԲ. ԲԱՂԻՇԵՑԻ, Մբ.

1728ին միաբան էր. այս վարդապետը կը յիշուի Երեմիա վրդ։ի Բառգիրքին (տպ. 1728) անթուական յիշատակարանին մէջ. «ես Ագուլեցի Եաղուբի որդի մհտ. Կոստանդելս որ զայս բառագիրքս առի հալալ ընչից իմոց, եւ ետու սբ. յԵրուսաղէմայ միաբան Բաղիշեցի նորընծայ աբ. Աստուածատուրին» (տպագիրք թ. 35):

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԱԲ. ՏՐԱՊԻԶՈՆՑԻ, Մբ.

ՋԺԷ =1468ին Ս. Փրկիչ վանքին մէջ ընդօրինակած է Մաշտոց մը ի խնդրոյ Առաքել աբ։ին:

Թորոս Աղբսր Բ. էջ 461

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԵՊՍ. Կ. ՊՈԼՍԵՑԻ, Մբ.

1804ին եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի, Նւ. Կ. Պոլսոյ եւ շրջակայից. 1820ին, E 1830ին:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԵՊՍ, ՄԱՐԱՇՑԻ, Մբ.

ՌԽԲ (=1593)ին առաջին անգամ կը նորոգէ Հայոց Սմբատ թագաւորին մագաղաթեայ շարականը որ ընդօրինակուած է 1296 կամ 1297ին, ըստ յուշագրութեան մը, գրուած ձեռագրին լուսանցքին վրայ, բուն յիշատակարանը ինկած է:

ՄՁ. թ. 503

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԵՊՍ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ, ԽԱՐԲԵՐԴՑԻ, Մբ.

արաբագէտ եւ պատմագիր, Ծ. 1830. Ձռ. 1857. Տեսուչ Աղեքսանրիոյ Երուսաղէմի կալուածոց 1870ին, ՏՅՊ. 1858-59. Նւ. Պաղեստինի եւ Ասորիքի 1866ին, Ձռ. եպս. 1876, բազմիցս անդամակցած է Տնօրէն Ժողովոյ. յօրինած է Ժամանակագրական Պատմութիւն Երուսաղէմի երկու հատոր, տաճկերէնէ թարգմանած է Լէնկ Թիմուրի Պատմութիւնը (տպ. 1873). E 1900 Երուսաղէմի մէջ: Ս. Աթոռոյ յիշատակ թողած է չորս մթերանոցներ, երկուք Երուսաղէմ եւ երկուք Յոպպէ, վերջինները վաճառուած են ի հաշիւ Ս. Յակոբայ վանքին:

Սաւալան էջ 1402

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԵՊՍ. ՏԱՐՕՆԵՑԻ կամ ՄՇԵՑԻ.

Երուսաղէմի Լեռնակողման Հայոց Ս. Կարապետ վանքին մէջ, Ս. Յակոբայ փակակալ Յովհաննէս կրօնաւորի յորդորանքով եւ Ստեփանոս գրչի ձեռքով ընդօրինակուած ՊԼԹ=1390ին Մաշտոցի մը յիշատակարանէն կը հասկցուի թէ Աստուածատուր եպս. Տարօնեցի ուխտաւորութեամբ այցելած է Ս. Յակոբ ՌԼԱ=1582ին: Տարօնեցին հաւանաբար Գլակայ վանքին առաջնորդն էր 1549ին:

Աստուածատուր եպս. Մշեցի վերջին կազմողը եղած է Սաղմոսարանին եւ Ժամագիրքին եւ նոյն ձեռագրին մէջ գրած է ՌԼԹ=1590ին, հետեւեալ յիշատակարանը. «Զվերջին կազմող սբ. գրոցս սորա զանարժան եւ զանպիտան մեղաւք մեռեալ ամ. յետնոցս զԱծատուր Մշեցի եպսն. եւ զիւր ննջեցեալքն յիշեցէք առ Քս. եւ Ած. զձեզ յիշէ յիւր սբ. արքայութեանն թվն. ՌԼՖ (=1590) ամին, աւգոստոս ամսոյ ի ԺԴ. Ի յԱծակոխ սբ. քաղաքն յԵրսղմ. ընդ հովանեաւ սրբոյն Յակոբայ եւ տեառն եղբաւրն ի հայրապետութեան Կիլիկեցւոց տէր Ազարիա կաթողիկոսին ամենայն Հայոց եւ ի յառաջնորդութեան սբյն. Յակոբայ եւ Յովհաննու (?) տէր Դաւիթ աթոռակալ Արքեպիսկոպոսին Եմյ.: Դարձեալ Ած. ողորմի ասացէք Սսեցոյ մհի. Սարգսի հոգւոյն եւ իւր ծնողացն, որ գնեաց ի յանօրինաց զի գողացեալ էին ետուր բ. ֆլորի ու կէս եւ ազատեաց եւ ետ իւր հոգւոյն յիշատակ, ի դուռն սրբոյն Յակոբայ զսաղմոսարան»:

Նոյն եպսն` 1583ին կը նորոգէ Յայսմաւուրք մը կը գրէ յիշատակարան մը. նաեւ` ՌԽ(=1591) թուին Ս. Յակոբի մէջ կ՚ընդօրինակէ Սաղմոս մը : Պարոն տէր Գրի. պտրք. այս ձեռագրին մէջ ունի ինքնագիր յիշատակարան մը այսպէս. «ես տէր գրիգոր արքեպս. սբ. եէմայ. գրեցի այս թվականիս հայոց ՌԿԳ (=1614) մայիս ամսոյն ԻԷ յիշատակ սբ. երեմի. դուռն սբ. Ակոբայ. չունի ոք իշխանութիւն»:

ՄՁ. թ. 661

ՄՁ. թ. 265

Խապ. Ցուց. տետր. Ա. էջ 48

ՄՁ. թ. 28

ՄՁ. թ. 1597

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԵՐԷՑ ՍՏԱՄՊՈԼՑԻ.

Որ Յայսմաւուրք մը կը նուիրէ Ս. Յակոբի, եւ կը յիշատակագրէ այսպէս. « …Առ ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողացն իմոց Յովհաննէսին ու Մարիամին եւ կողակցին իմոյ Աննային եւ ամ. անցաւորացն իմոց եդի յիշատակ ի սբ. Երուսաղէմ ի դուռն սբ. առաքելոցն Յակոբայ որդւոյն Զեբեթեալ…» եւ այլն: Ձեռագրին գրիչն է Յակոբ, որ Ստամպոլ գրած է զայն ՌՃԶ (=1657)ին: 

ՄՁ. թ. 8

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԼԵՌՆԱԿՈՂՄԵՑԻ, Քրձ.

1417-19 կը յիշուի Լեռնակողմեցի Աստուածատուր միակեցը, որ Պօղոս Գառնեցիին ՊԵ. հետ խոշոր Ճառընտիրի գրչութեան նպաստած է. «… եւ ընդ նմին յիշեսջիք զԱստուածատուր միակեցն զլեառնակողմեցին, որ ի ծախսն աւգնական եղեւ…. »

ՄՁ. թ. 1

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԽԱԶԱՏՈՒՐԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ,

Քրձ. Ս. Յակոբայ վանքին մէջ, կ՚ընդօրինակէ ՌՄԺԶ (=1767) Յակոբ դպիր Ամասիացւոյ Գիրք կանոնացը:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ (ՄՀՏ. ) ԽԱՐԲԵՐԴՑԻ.

Աւետարանի յիշատակարանէն կը քաղենք. «Արդ գրեցաւ սբ. աւետարանն ի քաղաքն Քօթահիայ, ի թվաբերութեանս ասքանազեան եւ աբեթական տումարի ՌՂ. (=1641) ձեռամբ մեղապարտ եւ անարժան երիցու ի յըստոյգ եւ յընտիր օրինակէ` ի խնդրոյ աստուածարեալ հոգիասէր Խարբերդցի մահտասի Աստուածատուին, որ մեծաւ փափաքանօք եւ սրտաջան յօժարութեամբ, քաջահաւատ յուսով ետ գրել զսբ. աւետարանս ի փրկութիւն կենաց իւրոց եւ ի լուսաւորութիւն հոգւոյ իւրոյ. յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց մահտասի Մելգոնին եւ Գոհարին եւ եղբարցն Խօջաճանին եւ Հրմուզին եւ քւերն Աղապակի եւ կողակցին Ազիզին, եւ մեծ պապուն Կարապետի եւ մեծ մամուն Կիւլչիչէկին եւ հօրեղբարցն Պալիին եւ Պաղտասարին եւ որդւոյն Մուրատ։Պալիին եւ դստերն Մուլքիին եւ քւեր որդւոյն Սաֆարին եւ զոքանչին մահտասի Մարիամին… եւ ետ յիշատակ ի սբ. քաղաքն երուսաղէմ, ի դուռն սբ. Յակոբայ ի ձեռն տէր Գրիգոր Հայրապետին…»:

ՄՁ. թ. 68

Խապ. Ցուց. տետր Զ. էջ, 445-46

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ԿՐՕՆԱՒՈՐ, Մբ.

1659ին, Ս. Յակոբայ վանքին մէջ կ՚ընդօրինակէ Երեմիա վրդ։ի Աստուածաշունչի Բառգիրքը:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՄԵՐՏԻՆՑԻ.

1624ին, Ս. Յակոբայ մէջ կ՚ընդօրինակէ «Ժամագիրք» մը Պարոնտէր պատրիարքի համար եւ կը գրէ հետեւեալ յիշատակարանը «… Արդ գրեցաւ Ժամագիրքս ձեռամբ անարհեստ գրչի Աստուածատուր Մերտինցւոյ, ի սբ. մայրաքաղաքս Երուսաղէմ, ընդ հովանեաւ սբ. Յարութեան եւ սբ. Յակոբայ գլխադիր սբ. Աթոռոյն … ի յառաջնորդութեան ի հայր. տէր Գրիգոր արհեպիսկոպոսին, որ ստացաւ զայս գիրքս…: Արդ գրեցաւ ի թուականութեանս Հայոց ՌՀԳ (=1624) ամին»:

Խապ. Ցուց. Ի. էջ, 2328, ՄՁ. թ. 1833

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ Ա. ՊԵ.

1313-1316.

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ Բ. ՊԵ. ՄԵՐՏԻՆՑԻ.

1532-1542 Ըստ վաւերագրոց. Յովհաննէս եպս. որդի Ղուկասու. հաւանաբար կթղ. Սսոյ. այդ միջոցներուն Երուսաղէմի Ս. Յակոբ վանքին գործոց գլուխը կը գտնուի, 1532ին, պատրիարքական իշխանութիւնը դատարանի միջոցաւ կը յանձնէ Աստուածատուր եպս։ի որ բաւական ժամանակ պաշտօնավարելէ վերջ, իշխանութիւնը կը յանձնէ Փիլիպպոս եպս։ի. որուն մահուամբ դարձեալ կը վարէ իշխանութիւնը երկու տարւոյ չափ. եւ ծերութեան պատճառաւ յաջորդ կը կարգէ եղբօրորդին` Անդրէաս Պարոնտէրը, 1542ին: (ԺՊԵ. բ., էջ 253-256) Աստուածատուր եպս. իր ինքնագիր յիշատակարանին համաձայն (ՄՁ. թ. 12) այլուր աբեղայ ձեռնադրուած եւ ապա Երուսաղէմ գալով` ընտրուած է պտրք. -«ես տէր Աստուածատուր մերտինցի յայբեղա եկա ի սբ. Երուսաղէմ ի թվ. ՋՀԲ (=1523) մտայ ի Ս. Յակոբ ի սպասաւորութիւն»:

Աստուածատուր պարք. 1540ին, Պոլիս գացած է Ս. Յակոբի նորոգութեան հրովարտակը ձեռք բերելու համար:

ՄՁ. թ. 251 մագաղաթ Աւետարանը, նուիրուած Վահկացի Կոստանդին կթղէն. ունի նոր յիշատակարան մը (ՋՁԹ=1540), ուր կը պատմուի Աստուածատուր պտրքի. Պոլսի մէջ կատարած գործերը եւ նոյն ձեռագրի ստացումը` Սինան Չէլէպիէն, յիշատակ Ս. Յակոբի: «ի թվ. ՋՁԹ. ի թագաւորութեան սուլտան Սուլէյմանին, եւ պատրիարքութեան տր. Աստուածատուր վրդպին: Տր. Աստուածատուր եպկն. Եէմյ. երեկ ի յՍտամբօլ եւ շատ բարութիւն արար. եւ աղէկ հօքումնի հանեց. եւ յԷմ. կրկին նորոգեց. Ած. ողորմի տր. Ած. ատուր վրդպին. ծնողացն հոգուն` որ աղէկ կանգնեցաւ եւ մասնակից եղեւ, եւ զհօքմերն հանեց: Եւ այս Եէմյ. ոսկեզարդ աւետարանս, գերի էր բերած յԱտամբօլ քաղաք. եւ Ածասէր պարոնն` Պօզաճէ որդին` ի գերութենէ ազատեր է զայս աւետարանս, եւ ինքն վախճանեցաւ: Եւ բարեյիշատակ մնաց` Սինան Չալապին: Եւ երբ տեսաւ զտր. Ածատուր եպսն. որ շատ բարութիւն արար Եէմյ. նա ետուր զսբ. աւետարանս` ի ձեռն տր. Ածատուր եպսին. որ տանի իւր ձեռամբն ի սբ. քաղաքն յԷմ. եւ դնէ ի սբ. Յակոբ. յիշատակ հոգոյ Պօզաճէ որդուն եւ Շահրիեար Չալապէ եւ Սինան Չալապէ եւ իւրոց նախնեացն հոգուն Ած. ողորմի եւ վարձահատոյց լիցի նոցա, աստ եւ ի հանդերճեալն: Վկա այս բանիս տր. Ածատուր վրդպն. եւ Անանիա եպսն. Թադէոս եբեղան. եւ Յովհաննէս աբեղան. Պետրոս երեցն. եւ Սիմէոն երեցն. եւ բոլոր սբ. Սարգսին ժողովուրդքն վկայ: Ո~վ որ զայս սբ. աւետարանս յԵէմյ. հանէ. նա զմասն Յուդայի առցէ եւ զպատիժն Կայինի. ամմէն»:

Աստուածատուր պտրք. Մերտինցի ՌԼԸ նոյեմբեր Ը (=1589) թուին, Վասն Ծռազատիկին եւ Վասն Լուսոյն Երուսաղէմի, 1589. խորագրով թուղթ մը կը ղրկէ Լեհահայոց. (Կամինից. 231-238). Այս թուղթին թուականը ճիշտ չթուիր, վասնզի նոյն թուականին արդէն վախճանած էր Աստուածատուր պտրք. եւ անոր եղբօրորդի եւ յաջորդ Անդրէաս Պարոնտէր պատրիարքին ալ մահուան տարին էր, եւ մանաւանդ որ Ծռազատիկը պատահած էր Աստուածատուրի պատրիարքութեան օրով, 1538ին. (ԺՊԵ. Ա. հատոր էջ 254-255). հետեւաբար 1589 թուականը ճշդումի կը կարօտի: 

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ Գ. ՊԵ. ՏԱՐՈՆԵՑԻ.

Աշակերտ Գրիգոր պտրք. Պարոնտէրի, կը գահակալէ 1645ին: Ս. Հրեշտակապետի վանքը նորոգէ 1649ին (ՄՁ. թ. 228): Հակառակորդներու ձեռքով գահընկէց կ՚ըլլայ, բայց կը վերահաստատուի կայսերական պէրաթով 1650ին. ներկայ կ՚ըլլայ Փիլիպպոս կթղի. 1651ին Երուսաղէմի մէջ գումարած ժողովին: 1653ին եւ 1656ին կրկին Պոլիս կ՚ուղեւորի վանական գործերու կարգադրութեան համար. դարձին փոխանորդ կը կարգէ Եղիազար վրդ. Այնթապցին, (ՄՁ. թ. 85 նաեւ Թորոս Աղբար Բ. էջ 399). վերջնոյս յարուցած զանազան խնդրոց եւ ոտնձգութեանց համար, թէեւ երկիցս կը հրաժարի աթոռէն, բայց դարձեալ պաշտօն ստանձնելով կը շարունակէ իշխանութիւնը, գործերու ղեկավարութիւնը կը յանձնէ իր աշակերտին` Կաֆայեցի Մարտիրոս վրդին. կը վախճանի 1670ին: (ԺՊԵ. Հատ. Ա. էջ 333-39 նաեւ ՄՁ. թ. 5). իր տապանագիրն է

-«Նսեմայարկ դիրս ստորին

Ունի աւանդ գանձ գովերին.

Զմաքուր մարմին բազմերջանկին,

Աստուածատուր վարդապետին:

Նըստեալ գահն Յակոբոսին,

Ըստ մարմնոյ եղբօր մերոյ Փրկչին,

Մեծ պատրիարք յաջորդ նմին.

ՅԵրուսաղէմ սուրբ քաղաքին:

Հայրապետաց սրբոց կարգին,

Փայլէր վարուք գեր քան զնոսին.

Էր անձանձիր ի քարոզին,

Աստուածաբան քաջ րաբունին:

Արդ փոխեցաւ ի ցանկալին,

Չուեաց յաստեացս յոյսն վերին,

Լցեալ շրջման ամք հազարին.

Հարիւր քսան յարաբարդին»:

(ՌՃԻ=1671)

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՎՐԴ. ԱԼԱՇԿԵՐՏՑԻ, Մբ.

Լսպ. կնիքը 1733. կը վախճանի 1759ին: Իր տապանագիրը կը գտնուի Ս. Փրկչի վանքին վաստակաւորաց շարքին մէջ:

«Այս է տապան հանգստեան սրբոյն Յակոբայ աւագ լուսարար Ալաշկերտցի ի գիւղէն Նանաճանա, բազմաշխատ եւ շնորհալի Աստուածատուր վարդապետին որ հանգեաւ ի յոյսն վերին ի Ռ. Մ. Ը. (=1759) թվին, որք ընթեռնուք տուք զողորմին»: Ս. Յակոբի տուած իր յիշատականերու մասին (ՄՁ. թ. 532):

1742ին Գրիգոր տտրք. Շղթայակիր հետեւեալ յիշատակարանը կը զետեղէ Ս. Փրկչի տաճարի սեղանին կից պատին վրայ. լուսարար Աստուածատուր, խոստովանահայր Յովհաննէս եւ մոմճի Աստուածատուր վրդց. ի յիշատակ:

«Ի պատրիարքութեան տեառն Գրիգորի սրբազան հայրապետին կանգնեցան սուրբ խաչքս բազումս առ Ած. վասն հոգւոց իւրեանց հարազատից եղբարց տեառն Աստուածատրոյ լուսարար վարդապետին եւ տեառն Յովհաննու խոստովանահայր վարդապետին եւ տեառն Աստուածատրոյ մոմճի վարդապետին եւ իւրեանց ծնողացն. որք հանդիպիք տուք զողորմին ի ՌՃՂԱ (=1742) թուին»:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՎՐԴ., Մբ.

Թարգման, դատաւորի մասնաւոր հրամանով, 1603ին եւ 1606ին կը նորոգէ Ս. Փրկչի եւ Ս. Հրեշտակապետի վանքերը:

ԺՊԵ. Հատ. Ա. էջ 281

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՎՐԴ., Մբ.

1793ին ժամասաց Ս. Յակոբի մէջ:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՎՐԴ. ԽԼԱԹԵՑԻ, Մբ.

Ձեռնասուն աշակերտ Գրիգոր պտրք. Շղթայակրին, որում հրամանոմ կազմած է Ս. Յակոբի գանձատան գոյից տետրը 1744ին:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՎՐԴ. ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Մբ.

«Ծերունի եւ բազմաշխատ», Մոմճի. յիշատակներ ունի Ս. Յակոբի մէջ, կը վխճանի 1769ին:

ՄՁ. թ. 532

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՎՐԴ. ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ, Մբ.

Ամգեցի Մինաս պտրք. 1704ին, կը յիշատակէ զայն իր Օրագրութեան մէջ:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՎՐԴ. ՄԵԼԳՈՆԵԱՆ, ՏԷՎՐԷԿՑԻ, Մբ.

Ձռ. 1820ին, կնիքը 1820, Նւ. Ռուսաստանի, Աժտէրխանի, Կարնոյ, Կարսի եւ Ախիլցխայի 1830ին, յետոյ դարպասընկալ: Փոքր Անտառ կոչուած թարգմանածոյ գիրքը Աստուածատուր վրդ։ի համար ընդօրինակուած է 1831ին, իսկ թարգմանութիւնը կատարուած է 1741ին: Կը վախճանի 1855ին, իննսուն տարեկան:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՍՐԿ. ՈՒՌՀԱՅԵՑԻ, Մբ.

Գրիգոր պտրք. Պարոնտէրի օրով, յիշատակարանը մը համաձայն, վաստակաւոր միաբան Ս. Յակոբի մէջ:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՏԻՐԱՑՈՒ, Մբ.

Կ՚ապրէր 1673ին, Ս. Յակոբի մէջ իբր միաբան: Փարիզի Ազգ. Մատենադարանին մէջ գտնուած Հաւաքածոյ Բժշկութեան եւ Աստուածաբանութեան ձեռագրին վերջին մասը ընդօրինակուած է Երուսաղէմի մէջ, այս յիշատակարանին համաձայն, «Գրեցաւ Տնօրինականքն Քրիստոսի ի ս. քաղաքն յԵրուսաղէմ. թվին Հայոց ՌՃԻԲ (=1673) ամին, ի վայելումն տիրացու Աստուածատուրին»:

CMa. էջ 167

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ՔՀ. ՔԷԹԷՑԻ.

Պաշտօնեայ կամ գործակալ Ս. Յակոբի Քէֆէի մէջ: Ստեփանոս Թօխատեցի իր Գովասանութիւն Կաֆայու քահանայի վրայ քերթուածով` հետեւեալ տողերը կ՚ընծայէ մհտ. Աստուածատուր քհ։ի:

«Տէր Մղտեսի Աստուածատուր,

Սբ. Յակոբայ ես սպասաւոր,

Անունդ ահեղ եւ զօրաւոր,

Զարմանալի եւ փառաւոր»:

Ազգր. հան. Գիրք. IX 1902, էջ 71

 

ԱՏՈՎՄ ՎՐԴ. ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ, ԿՈՐԻՑԻ, (ԿՈՎԿԱՍ), Մբ.

Ծ. 1889 Ձռ. 1922, ժամարար Յոպպէի 1923-24:

 

ԱՏՈՎՄ ԳՐԻՉ.

Ս. Յակոբի վանքին մէջ 1549ին կ՚ընդօրինակէ Հարանց Վարք մը Մշոյ Ս. Կարապետ վանքին համար: Ձեռագրին ստացողն է Թորոս եպս. « …գրեցաւ սա ի թուականիս Հայոց ՋՂԸ (=1549), ի ս. քաղաքն Երուսաղէմ. ի յառաջնորդութեան Գլակայ վանացն Տ. Աստուածատուր եպս։ին եւ Տ. Անդրէասին եղբօրորդւոյ նորին, որ այսմ ամի եւ սա եղեւ եպիսկոպոս»:

Գաւազանագիրք էջ 81

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ԱԲ. ՇԱՄԲԵՑԻ, (ԳՈՂԹՆ) Մբ.

Գրած է յիշատակարան մը (ՄՁ. թ. 89), ուր կը պատմէ թէ, 1610ին, Գրիգոր Պարոնտէրի օրով, Ս. Յակոբի վանքին 20, 000 մառչիլ պարտքը ի՚նչպէս վճարուեցաւ: Նոյն յիշատակարանին վերջը իր մասին կը գրէ հետեւեալը.

«Ռըստակէս կապող յայսմ գրի,

Որ եմ տեղեաւըս Շամբեցի.

Հող եւ փոշի ամենայնի,

Յոյժ մեղաւոր եւ եղկելի:

Ի ցոյցս մարդկան աբեղայի,

Գործով զազիր եւ աղտեղի,

Շըրջիմ իբր թէ կենդանի,

Հոգիս մեռեալ ի մէջ մարմնի:

Զձեզ աղաչեմ եղբարք բարի,

Որք հանդիպիք յայսմ տառի,

Յիշման առնէք զիս արժանի,

Յիշեալ լիջիք յայնմ ատենի:

Վայ. Քզ. Ճ. Ձ. Մ. Ն. Ժ. Ո. Հ. Մ: եղկելի»:

 

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ԵՊՍ. ՄՇՈՅ.

Աշակերտ Եդեսացի Սրապիոն վրդ։ի (յետոյ կթղ. աթոռակից 1603-E1606 Ամիդի մէջ), Սրապիոն վրդ։ի հետ կանուխէն այցելած է Ս. Յակոբ եւ Տնօրինական տեղերը: Կտակով Ս. Յակոբի վանքին կը նուիրէ 1598ին, Մեկնութիւն Թղթոցն Պօղոսի ձեռագիրն որ իր ձեռքով ընդօրինակուած էր 1491ին, Բարձրահայեաց վանքին մէջ:

 

ԱՐԻԱՏԱԿԷՍ ԵՊՍ. ՍԵԴՐԱԿԵՆ, ԳԱԼՖԱԼՈՒՑԻ (ՍՈՒՐՄԱԼՈՒ) Մբ. Ս. Էջմիածնի

Ծ. 1844ին, Ձռ. 1865ին: Յաջորդ Տաթեւի վանուց 1867-69, ուսուցիչ Գէորգեան Ճեմարանի 1874ին, կառավարիչ Ղարապաղի 1876-81, եպս. 1882ին, Առ. Թիֆլիզի 1883-89. անդամ սինօդի եւ տեսուչ Գէորգեան Ճեմարանի 1891-93, առ. Աստրախանի 1895, հրաւիրակ կուգայ Մկրտիչ Ա. Խրիմեան կթղ։ի Ս. Յակոբ վանք, ընկերակցութեամբ Սարգիս եպս. Տէր-Գասպարեանի եւ Եփրեմ Սուքիասեան` Մեսրոպ Տէր-Մովսէսեան վարդապետներուն հետ 1893ին. կը վախճանի 1906ին: Ունի այլեւայլ գրաւոր աշխատութիւններ, որոնց գլխաւորն է Պատկերագրութիւն Հայ Եկեղեցւոյ գիրքը:

 

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ԵՊՍ. ԴԵՐՁԱԿԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ, Մբ.

Աւազանի անունը Գրիգոր, Ծ. 1828ին, կը հրաժարի Միաբանութենէն 1856ին, եպս. 1861ին, առ. Գաղատիոյ, 1867ին, առ. Տեղապահ Կարնոյ 1888-89. առ. Պաղտատի ուր կը վախճանի 1901ին:

 

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ՎՐԴ. ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ, ՎԱՆԵՑԻ, Մբ.

Ծ. 1852ին, Ձռ. 1879ին. ՏՓ. 1881-85, ՏԴ. 1888-91, ՏՊ. 1891-1892, առ Փոխ. Քղիի 1893ին, առ. Ակնայ 1900, առ. փոխ. Բաբերդի 1903, ՏԲ. 1906, ՏԴ. Բ. անգամ 1910-17, կը վախճանի Դամասկոսի մէջ 1917ին:

 

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ՎՐԴ. ՂԸԼԸՃԵԱՆ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼՑԻ.

Մբ. Մշոյ Ս. Կարապետի, 1867ին, կը տարագրուի Ս. Յակոբի վանքը եւ 1868ին, կը մեկնի ներումով Պոլիս:

Սիօն 1867 էջ 14

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ՎՐԴ. ՍԵՒԵՐԵԿՑԻ, Մբ.

Ձռ. 1835ին?, խոստ., երկու անգամ կը ճամբորդէ Եգիպտոս. ՏՅ. 1842ին, պաշտօնով Յոպպէ 1843ին: Իր անձնական մի քանի նամակներուն ընդօրինակութիւնը տեսնել:

Վրթ. ՄՁ. անթիւ

ԱՐԻՍ ՖԷՍՃԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ.

Գործակատար Կ. Պոլսոյ Ազգ. Պատրիարքարանին, իբր քննիչ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը 1906ին, Մանկունի Վահրամ արքեպիսկոպոսի հետ:

 

ԱՐՇԱԿ ՉՕՊԱՆԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ.

Ծ. 1872ին Պէշիկթաշի մէջ շրջանաւարտ Կեդր. Վարժ։ի 1889ին, կ՚այցելէ Փարիզ 1893ին. 1894ին ուսուցիչ Պատմութեան Կեդր. Վարժ։ի մէջ. դարձեալ Փարիզ կը մեկնի 1895ին, հրատարակած է 1898է սկսեալ Անահիտ պարբերականը, եւ ուրիշ գիրքեր, աշխատած է Ֆրանսայի ծանօթացնել հայ մշակոյթը: 1920ին, Ազգ. Պատուիրակութեան կողմէն, Պէյրութ ղրկուած է Ֆրանսայի բարձր Գօմիսէրին մօտ, Կիլիկիոյ Հայոց այլեւայլ գործերու կարգադրութեան համար, 1921ին այցելած է Ս. Յակոբի վանքը, ուր պատրիարքական նոր ընտրութեան պայմաններուն եւ ընտրելեաց մասին անպաշտօն խորհրդակցութիւններ կատարած է Միաբանութեան անդամոց հետ եւ ջանացած է մղում տալ կատարելու պտրք. ընտրութիւնը յօգուտ Ս. Աթոռոյ. 1921 ապրիլ 18ին, պատրիարքարանի դահլիճին մէջ, արտասանած է ֆրանսերէն բանախօսութիւն մը, Հայոց Միջնադարեան Բանաստեղծութեան վրայ, ի ներկայութեան հրաւիրեալ պետական անձնաւորութիւններու, հիւպատոսներու, օտար միաբանութեանց ներկայացուցիչներուն: Ս. Յակոբի ձեռագրաց թանգարանին մէջ կատարած է ուսումնասիրութիւններ: 35ամեայ գրական բեղուն գործունէութեան Յոբոլեանը կատարուած է Փարիզի մէջ 1925 յունուար 3ին: Ունի բազմաթիւ հրատարակութիւններ:

 

ԱՐՍԷՆ ԱԲ., Մբ.

Կը յիշատակուի Ամդեցի Մինաս պտրքի Օրագրութեան մէջ, Մամբրէ եւ Խորէն Մբ. աբեղաներու հետ:

 

ԱՐՍԷՆ ՊԵ. 972-1021.

Արսէն պտրք. յանձնարարական թուղթ կուտայ 1012ին, հայազգի Սիմէոն ճգնաւորին, որ կ՚ուղեւորի Եւրոպա: Այս թուղթը, շատ դարեր պահուեցաւ Սիմէոնի նշխարաց հետ: Սրբոյն կենսագիրներէն Վիոն (ԺԶ. դար) գտած է նոյն նամակը եւ թարգմանած է լատիներէնի աղաւաղ եւ համառօտ ոճով. իսկականը կորսուած է: Վիոն կը պնդէ թէ թուղթը յոյն լեզուով գրուած էր եւ լատիներէն թարգմանուած, բայց շատեր կ՚ըսեն թէ հայերէն գրուած էր: Տոնիսմոնտ ալ, Մանտուայի Եկեցղ. Պատմ. Գ. գրքին մէջ (տպ. 1612-16 հատ. Ա. էջ 159) կը յիշէ նոյն նամակը. Ալիշան Վիոնի թարգմանութիւնը հայերէնի վերածած է (Բազմավէպ Հատ. ԽԲ. ), ուրկէ կը տեսնուի որ Արսէն Սրբոյ Գերեզմանի պահապան եւ պատրիարք Երուսաղէմի տիտղոսը կուտայ իրեն. դրոշմած է նամակը կնքով նշանաւ Ս. Գերեզմանիս Տեառն: Ի վերջոյ կը յիշէ թէ Սիմէոնը միանձն եւ անապատաւոր եւ ազգաւ հայ է: 

 

ԱՐՍԷՆ ՎՐԴ. ԳԷՈՐԳԵԱՆ, ՊՈԼՍԵՑԻ, Մբ.

Ծ. 1865ին, Ձռ. 1889ին, ՏՊ. 1901ին. կը վտարուի միաբանութենէն:

 

ԱՐՍԷՆ ՎՐԴ. ԻԼՈՎՑԻ.

Երաժիշտ. ժամանակ մը բնակած է Ս. Յակոբի վանքին մէջ, եւ ապա դառնալով Իլով` կը պաշտօնավարէ եւ խոստովանահայր կը կարգուի տեղւոյն արքեպս։էն, Արսէն վրդ. «…հաւատացուցանէր զժողովուրդն ի ճշմարտութիւն լուսոյն, որ երեւի ի վերայ գերեզմանին Քրիստոսի… ամենեքեան առ հասարակ ի պատուի ունին զնա քանզի քաջ գիտէ զերգս եկեղեցւոյ».

Բմհլ. էջ 19

ԱՐՍԷՆ ՎՐԴ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ, ԷՏԻՐՆԷՑԻ, Մբ.

Ծ. 1882ին, Ձռ. 1918ին, լս. Ս. Յարութեան, կը մեկնի Սայտա, իբր հովիւ գաղթականաց:

 

ԱՒԵՏԻՍ ԱԲ.

Եղբայր Վարդան վրդ. Բաբերդցիի, ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը, եղբայրը փնտռելուհամար, եւ չգտնելով զայն կը մեկնի Սիս, ուր գացած էր Վարդան վրդ: Աւետիս իր եղբօրը հետ կ՚ուղեւորի Ղրիմ, ուր կը վախճանի 1377ին:

ՄՁ. թ. 189

ԱՒԵՏԻՔ ԲԱՂԻՇԵՑԻ.

Քիւշիւք Ահմէտ Գաբթան փաշայի հանդերձապետը, որ Տիւրոսի եւ Սիդոնի կողմերը եկած էր նոյն փաշային ընկերանալով: Աւետիք` այս ուղեւորութեան առթիւ, ուխտաւորութեամբ 1634ին Գրիգոր պտրք. Պարոնտէրի օրով կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը, եւ ներկայ կ՚ըլլայ զատկական հանդիսաւորութեանց. նոյն տարին, Ծռազատկի պատճառաւ Հայոց եւ Յունաց մէջ շփոթներ կը պատահին. բայց Հայք` Աւետիքի շնորհիւ, խաղաղութեամբ կը կատարեն Զատկի տօնը: Սակայն Պոլիս Մինաս Քհ. եւ Սէֆէր Ալաճաճի կը նահատակուին Ծռազատիկի խռովութեանց հետեւանքով. Գրիգոր պտրք. Պարոնտէրը խնդրանօք ականատես` մը Յովհան Խիզանցի` գրի կ՚առնէ այս դէպքը:

ՄՁ. թ. 1919, Չամշ. Գ. էջ 616, դարձեալ ՄՁ. թ. 85

ԱՒԵՏԻՍ ԵՊՍ. ԿԵՍԱՐԻՈՅ.

Մբ. Ս. Կարապետ վանքին, Ծ. Մունճուսունի մէջ, Առ. Կեսարիոյ 1825ին, քննչութեան պաշտօնով 1820ին այցելած է Ս. Յակոբի վանքը. կը վախճանի 1829ին:

 

ԱՒԵՏԻՍ ԵՊՍ. ՀԱՂԲԱՏԵՑԻ, Մբ.

Ս. Յակոբի վանքին գրիչներէն մին 1473-1485: 1473ին ընդօրինակած է Ոսկեփորիկ հաւաքածոյի մը մէկ մասը (Տաշ. Ցուց. էջ 449, թ. 146, Հա. 1890, էջ 249): Ձեռագրին առաջին մասը ընդօրինակած է Արիստակէս քհ.: Սոյն գիչագիրը կը պարունակէ եկղց. նիւթեր եւ 170է աւելի առակներ, ունի հետաքրքրական յիշատակարան մը, ուրկէ կ՚իմացուի գրչութեան տեղը. « …Երուսաղէմ ս. քաղաքի ի վանս Ս. Աստուածածնի մերձ առ դրունս Բեթխահէմի …ի թուին ՋԻԲ (=1473): Այլ եւ եղբարցս անապատի, որ են բնակեալ յայս սուրբ տեղի, Արիստագեսի եւ Մելքիսեդեկի եւ Յակոբու ճգնաւորի եւ այլն»»: Աւետիս եպս. Ս. Յակոբի վանքին մէջ ալ ընդօրինակած է Աւետարան մը, 1485ին, համաձայն հետեւեալ յիշատակարանին. «փառք…գրիչս Աւետիք սուտ անուն աբեղայս Հաղբատեցի… Խնդրեմ…յիշել…զծնողս իմ եւ զամենայն ազգն իմ եւ զերեխտաւոր քոյրն իմ զՄուղտեսի տովլաթին…եւ զուսուցիչն իմ եւ զվարդապետն մի որ գիրս ծանոյց մեզ…:

Արդ գրեցաւ սայ ի սբ. քաղաքն յԵրուսաղէմ: Ի դուռն սբ. Յակոբայ: Ի հայրապետութեան տր. Մկրտչի արհիեպս։ի, եւ րաբունապետացն արի եւ քաջ…Գրիգոր վրդ։ի եւ Խաչատուր վրդի.

Եւ զբազմերախտ հայրն մեր զԱռաքեալ ճգնաւորն որ ի մարմնի գոլով զանմարմնոցն բերէ յինքեան զնմանութիւն: Որ եւ զթուղտս կոկեաց եւ զկապն ուսոյց մեզ եւ մայրաբար գթով խնամէ զմեզ…

Եղեւ զրաւ սորա ի թուականիս հայոց ՋԼԴ (=1485) յամսեանն ապրիլի ԺԸ. »:   

C. G. էջ 25

ԱՒԵՏԻՍ ԵՊՍ. ՍԱՍՈՒՆՑԻ, Մբ.

Կնիքը 1754, Սսոյ Թէոդորոս կթղի. Օծման կը մասնակցի 1784ին, Կ. Պոլսոյ Ս. Աստուածածին եկեղեցիի մէջ, խորհրդական 1793ին, կը վախճանի 1802ին:

 

ԱՒԵՏԻՍ ՎԱՆՑԻ, Թարգման.

1796ին, իր ծախքով շինել կուտայ Ս. Գլխադրի դասին երկաթեայ տրապէզները, ըստ իւր յիշատակարանի, ինչպէս նաեւ Ս. Հրեշտակապետաց վանքին աւագ սեղանի խաչկալն եւ նոյն վանաց Ս. Հռիփսիմէի պատկերն, ըստ արձանագրութեանց: Կը պաշտօնավարէր Պետրոս Եւդոկիացի եւ Թէոդորոս Վանցի պտրքց. օրով:

ՄՁ. թ. 85

ԱՒԵՏԻՍ ԿԹՂ.

1599ին աթոռակից Դաւիթ Դ. Վաղարշապատեցիի, 1613ին կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը եպիսկոպոսական ձեռնադրութեան համար, միաբանութեան եւ իշխանաւորաց հրաւէրով. ինչպէս կը վկայէ Նազարէթ դպիր իր Պատմ. եւ Վարք Գր. Պտրք Պարոնտէրի գրուածին մէջ (ՄՁ. թ. 322). «Եւ յորժամ տեսին ազգս Հայոց զհաւատարիմ ծառայութիւն սորա (Պարոնտէրի) որ վասն Ս. Երուսաղիմայ, ապա ՌԿԲ (=1613) թվին հարկ ի վերայ եդին եւ կոչեցին զառաքինի աւետիս կաթողիկոսն Ս. Էջմիածնայ, եւ բազում վարդապետք ընդ նմա եւ ետուն զնա ձեռնադրել եւ օրհնել արքեպս. Ս. Երուսաղէմայ»: Գաղատիոյ վանքի Մատենադարանին Ձեռագրին մէջ (թ. 128, էջ 273) կը գտնուի Աւետիս կթղի. Երուսաղէմէն ղրկած մէկ կոնդակի օրինակը որուն մէջ կը յիշէ 1613ին, իր Ս. Յակոբ վանքն այցելելը եւ Պարոնտէրի եպս. ձեռնադրուիլը Զատկի մեռելոց օրը: Գրիգոր վրդ. Դարանաղցին ալ` իր Ժամանակագրութեան մէջ (էջ 286) կը գրէ. «ես զսա (Աւետիս կթղ. ) տարեալ խօճաներն ամենեցուն միաբանութեամբ ի ս. քաղաքն յԵրուսաղէմ. եւ օրհնել ետուն Գրիգոր եպսն. »: Աւետիս կթղ. վախճանած է 1620-1624ին:

Ազգպտմ. էջ 2341

 

ԱՒԵՏԻՔ (Մհտ. ), ԿԻՒԼԼԱՊԻ, Մհտ. ԿԻՒԼՊԷՆԿ ԿԻՒԼՊԷՆԿԵԱՆ ԹԱԼԱՍՑԻ.

Ուխտաւորութեամբ կ՚այցելեն Ս. Յակոբի վանքը, Կիւլպէնկ 1821ին եւ Կիւլլապի 1846ին, ի յիշատակ ննջեցելոց իրենց ծախքով շինել կուտան ուխտաւորներու երեք սենեակներ վանքին Շորաթաղին մէջ, երեք յիշատակարաններու օրինակները հոս կը դնենք.

Ա

«Յշտկէ. շքեղատիպ սենեակս Կեսարացի

օրհնեալ Թալաս գեղէն

Կիւլպէնկեան գերազնիւ մհի. Կիւլ

պէնկին, որ դիմեալ աստ իւրակամ

կամօքն վերստին ստացեալ այս

սենակս եւ եթող յաւիտենական

յշտկ. իւրեան եւ ննջեցելոցն, 1821».

Բ

«Յշտկէ սենեակս Թալասցի առաքինա

սէր Կիւլպէնկեան մահտեսի Աւետիք

աղային վասն պայծառութեան

տոհմից. յշտկ. արդարոց օրհ

նութեամբ եղիցի, յամի Տռն. 1831»

Գ

«Յշտկէ. սենեակս Թալասցի Կիւլ

պէնկեան մհի. Կիւլպէնկի որդի մհի. Կիւլ

լապի աղայի Մամիկոնեանց. 1846»

Կիւլպէնկեաններու յիշատակն է նաեւ Ս. Գերեզմանի դրան պատկերը, որ ունի հետեւեալ յիշատակարանը.

«Յիշատակ է պատկերս Կիւլպէնկեան

գերդաստանին Թալասցոց. 1877.

նկր.

Գ. ս. իսմ. »:

 

ԱՒԵՏԻՔ ՊԿ. եւ ՊԵ. ԵՐԶՆԿԱՑԻ.

Ոմանք Աւետիք պատրիարքը երկաթի դիմակով մարդ կը կոչեն, որդի Քէշիշ օղլու Պաղտասարին, Ձռ. 1691ին եպս. Սեպուհ լերան. ՊԿ. (1702-3). Ամդեցի Մինաս ՊԵ. մասին տեղի ունեցած բողոքներուն վրայ, կ՚ ստանձնէ Երուսաղէմի պատրիարքութեան պաշտօնն ալ, եւ կը միացնէ երկու պատրիարքութիւնները. 1702ին յատուկ հրովարտակով. 1703ին կը հեռանայ աթոռէն, Բ. անգամ կ՚ստանձնէ իր պաշտօնը եւ կը վարէ 1704-1706, իբր Վէքիշ Երուսաղէմ կը ղրկէ 1706ին Սաղաթիէլ, Արջըման անձերը եւ Էրջրումցի Ստեփանոս վրդ.: 1706 թուականով եւ 448 կնիքներով, Աղեքսանդր Ա. կթղի. (1706-1714) ուղղեալ յիշատակարանէ մը կը հասկցուի թէ` ի՚նչ վիճակի մէջ կը գտնուէր Ս. Յակոբի վանքը, երբ Աւետիք ՊԿ. իր անձին վրայ միացուց երկու պատրիարքութիւնները. « …եւ ետես (Աւետիք պտրք. ) Ս. Յակոբայ վանքն ի յԵրուսաղէմ դճ քիսէ պարտուց ներքոյ գրաւեալ` որք թուլամորթ առաջնորդք, եւ չար իշխանք արարեալ զայն, եւ ելեալ ծերակոյտ քրիստոնէիւք, եւ վարդապետօք առ թագաւորն ծանոյց նմա չարիշխանաց էհվալն` եւ զդճ քիսէ պարտն որ նոցա ձեռօք եղեալ: Եւ նոյն ժամայն ել հրաման տիրեսցէ Աւետիք վրդն. զառաջնորդութիւնն յԵրուսաղիմայ եւ առցէ զառաջնոց հիսապն, եւ բարձի իշխանքն եւ արար այնպէս: Եւ ամենեւին հատումն? ձեռք չար իշխանացն որք կողոպտէին յամ ամէ զգանձն սուրբ յԵրուսաղիմայ, եւ աւելուր զպարտսն» (Կռունկ 1861 էջ 669): Աւետիք պտրք. ունի ինքնակենսագրութիւն մը (տպ. Մասիս, Արարատ 1874). ուր իր մասին կը գրէ այս տողերն. «մինչ գնալն ի Ս. Երուսաղէմ նաւավարն խաբէութեամբ էառ զմեզ եւ բերեալ զմեզ ի Ֆռանգստան». կը տարուի Մեսինա, անկէ Մարսիլիա, 1709ին կը փոխադրուի Պասթիլի բանտը, ուր կը գրէ վերոյիշեալ ինքնակենսագրութիւնը եւ ձեռագիր տաղերուն մէկ մասը` զոր տեսած է հայագէտ Տիւլորիէ` Ֆրանս. Արտաքին գործոց նախարարութեան դիւաններուն մէջ, եւ որ կը մնան տակաւին հոն: Բանտէն կ՚ազատի 1710ին, եւ կը վախճանի նոյն թուականին Փարիզի մէջ եւ կը թաղուի Սէն Սիւլբիս եկեղեցին: Աւետիք ունի նաեւ ուրիշ երգեր որ հրատարակուած են Բազմավէպի մէջ, 1884 եւ 1885 տարիներուն: 1710ին, Պասթիլի մէջ ընդօրինակած է Նոր Կտակարան մը 1668ին Ամսթէրտամ տպագրուած օրինակէն, ինչպէս նաեւ Պէլլարմինի քրիստոնէական վարդապետութիւնը. որ 1680ին թարգ մանուած է Պետրոս Պօղոսի ձեռամբ, եւ որ նոյն տարին Հռոմ տպագրուած է: Աւետիք ընդօրինակած եւ նաեւ Կալանոսի Տրամախօսութիւնը որ հրատարակուած է Հռոմ, 1645ին (CMa. ): Ս. Յակոբի վանքին ընծայուած յիշատակներու մասին տեսնել: 

ՄՁ. թ. 532

ԱՒԵՏԻՔ (ՄՀՏ. ) ՍԱՍՆՑԻ.

Լս. Ս. Աստուածածնի, 1653ին Ս. Յակոբի Մատենադարանին կը նուիրէ Ձեռ. Աւետարան մը սա յիշատակարանով, « …յամի թուաբերութեանս մերոյ սեռի ՌՃԲ (=1653) կատարեցաւ սբ. Աւետարանս…: Արդ յիշեցէք ի Քս. Ած. զմահմեսի լուսարար Աւետիքն, որ ցանկացող եղեւ այսմ աստուածախօս մատենիս եւ լուսազարդ սբ. աւետարանիս, եւ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց, եւ ետ զարդարել ի ներքոյ եւ արտաքոյ ոսկով եւ արծաթով, եւ ետ յիշատակ ի Ս. Երուսաղէմ եւ ի դուռն սրբյն. Յակոբայ Տեառնեղբօրն եւ Յակոբայ որդւոյն Զեբեթիա գլխադիր սբ. դամբարանին: Արդ` յերես անկեալ մոխրամած դիմօք աղաչեմ մանկունսդ սբ. եկեղեցւոյ… յիշեցէք ի մաքուր յաղօթս ձեր զսասնի մահտասի Աւետիքն, զլուսարար սբ. Աստուածածնին, եւ զսրբոյն Յակոբայ եւ այլ ամենայն սբ. տնօրինականացն Քսի. Նա', եւ զծնողս իւր, զհայրն Դանիէլ եւ զմայրն Մանուշակ եւ զհօրեղբայրն զՄկրտիչն, եւ զայլ ամ …ամէն»:  

ՄՁ. թ. 44, Խապ. Ցուց. տետր ե. էջ 309-310

ԱՒԵՏԻՔ ՎՐԴ. ԵՒԴՈԿԻԱՑԻ.

Մբ. Ս. Կարապետի, Առ. Կեսարիոյ 1834ին, եւ Նւ. Երուսաղէմի, ուխտաւորութեամբ կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը 1744ին. կը վախճանի (1744): Ս. Յակոբի նուիրած իր յիշատակի մասին:

ՄՁ. թ. 532

ԱՒԵՏԻՔ ՎՐԴ. ՄԱՐԱՇՑԻ, Մբ.

Ձռ. 1835ին, կ՚այրիանայ. այցելութեամբ Ս. Յակոբ կուգայ եւ վեղար կ՚ստանայ, մարգարտեայ թագ մը յիշատակ տուած է Ս. Յակոբի. 1841ին ալ Ս. Յակոբի տպարանին մէջ իր ծախքով տպագրել տուած է Ս. Պատարագի խորհրդատերն որում յիշատակարանին մէջ, Աւետիք վրդ. կը կոչուի աւագ խոստովանահայր եւ ծերունազարդ, վախճանած է 1843ին:

 

ԱՒԵՏԻՍ ՎՐԴ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ, ՄՇԵՑԻ. (ԽԱՍ ԳԻՒՂԷՆ), Մբ.

Ծ. 1842ին, Ձռ. ի Լիմ, 1870ին. կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը 1883ին, կը միաբանակցի 1886ին, ժամարար ի Յոպպէ 1898-1908, խոստ. կանանց եւ ժամօրհնող (1908-1913), կը վախճանի 1913ին: Իր հրատարակութիւններն են, Քրիստոսի չարչարանաց վրայ խորհրդածութիւններ. (բ. տպ. 1906) Երկու ոսոխներ, մարմին եւ հոգին իրարու դէմ. (բ. տպ. 1911) Բանք խրատական Մարկոս Աւրելիոսի, Բանք Սենեկայ իմաստասիրի եւ Բարոյական ոտանաւորք, (եհ 1900):

 

ԱՒԵՏԻՍ ՎՐԴ. Մբ.

Նւ. Իզնիմիտի 1762ին:

 

ԱՒԵՏՍԻ ՎՐԴ. ՇԱՏԱԽՑԻ, Մբ.

Ս. Յակոբի մէջ ունեցած իր յիշատակի մասին:

ՄՁ. թ. 532

ԱՒԵՏԻՍ ՎՐԴ. ՊՈԼՍԵՑԻ, Մբ.

(ՄՁ. թ. 81) յիշատակարանին համաձայն կը ձեռնադրուի Եւդոկիացի Կարապետ եպսէն, որ 1833 հոկտ. 7ին կը նուիրէ անոր Նալեան Յակոբ պտրքի, Քարոզգիրքը:

 

ԱՒԵՏԻՍ ՎՐԴ. ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՑԻ, Մբ.

Նախապէս Մբ. Արղնի վանուց, յետոյ կը միաբանակցի Ս. Յակոբի վանքին եւ կ՚ընտրուի Առ. Դամասկոսի, կը վախճանի 1847ին եւ կը թաղուի Ս. Սարգիս եկեղեցիին բակը, Դամասկոսի մէջ:

 

ԱՒԵՏԻՔ ՔՀ. ՄԻՒՆԵՑԻ.

Սիւնեցի Դաւիթ պէկի ընկերներէն, կատարած է բազմաթիւ քաջագործութիւններ, մանաւանդ 1722ին Խափանու մէջ, թրքաց դէմ մղուած կռիւներուն ժամանակ Դաւիթ պէկի մահուանէն վերջ, 1728ին, թշնամիին ձեռքէն փախչելով Աբրահամ Բ Խօշաբեցի կթղի. հրամանով, 1730ին, ընտանեօք կ՚այցելէ Ս. Յակոբի վանքը եւ կ՚արժանանայ Շղթայակիր Գրիգոր պտրքի. օրհնութեան:

Դաւիթ Բէկ, էջ 61-70, նաեւ Տ. Մովսէսեան Հատ. Բ. էջ 605