Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Այս երկու Գէորգաց ժամանակակից երորդ մայլ այլ կայ շատ անգամ յիշուած, եւ ազգակցաց մէջ նշանաւոր ` հարըստութեամբ, կամ երկրատէր ըլլալով, իր վաստակի աղբիւրն այլ եղած է միջնորդութիւնն, սէնսար ըլլալն. այլ եւ լեզուագիտութիւնն, որով շատ հեղ թարգման եղած է Թուրքաց. բայց թերեւս յաջողութեանն գլխաւոր պատճառն եղած է իր հայրենիքն կամ հայրն, որ կոչուի Թէոդոր Կեսարացի, որ մի անգամ սխալմամբ նօտարի գրչին կամ ականջին ` Իսդուր գրուած է: Ասոր ի Վենետիկ գալն յայտնի չէ, որով եւ Գէորգայ այս քաղաքիս թէ ի Կեսարիա ծնանիլն, ( որ աւելի հաւանական է ). մահուան թուականն յայտնի է Ժէ դարուն սկիզբները: 96 տարուան նշանակուած, որ իր որդւոց ծննդեա h թուականաց համեմատելով ` չափազանց կերեւի. վասն զի ըստ մահուան թուականին ` ինքն ծնած կըլլայ 1512 ին, իսկ էր պայազատ որդին ( Ստեփան ) ծնանի իր 75 կամ 76 տարուան եղած ատեն: Եւ որովհետեւ  հարկ եղաւ յիշել սերունդը կամ ազգաբանութիւնը, ներկայացընենք նախ ինչ որ յայտնի է մեզ ի մկրտագրոց, մահագրոց, պսակագրոց եւ ի նօտարաց, նա եւ ի կտակէն Գէորգայ. այս ամեն գրուածներէն ձեւանայ այս ազգաթիւս. ( տ. եր. 292). Գէորգ ` մահուանէն տարի մառաջ 7 զաւակ ունէր կենդանի. երկուքն մանչ եւ հինգ աղջիկ.

Եղիսաբեթ կամ Իզապել, մկրտուած ի 20 Հոկտ. 1577

Պաւլա Դոմինիկա, մկ. 3 մարտի, 1580 Սիմոն Յակովբ. մկ. 31 հոկտ. 1581

Չեչիլիա Լուչինա, մկ. 29 հոկտ. 1584

Ստեփան Պետրոս, մկ. 14 ապրիլ, 1587

Գիարա, որոյ ծննդեան թուականը չեմ գտած.

ԱԱ. աղջիկ մ՚այլ ` անծանոթ անուամբ, բայց ամուսնացեալ:

Ասոնց մայրն ` կինն Գէորգայ ` էր դուստր մեզի արդէն ծանօթ Հայոց անպահին ` Սիմոնի, ( տ. եր. 148), Ռուխինա անուամբ (Rubina). Գէորգայ ծանօթ յիշատակխ իբր 40 տարիներու միջոց են (1571-1608). բնակութեան թաղն եղած են ի Ս. Յուլիան, ի տանն Հայոց. ասով կու պարզուի անոր պահապանի ( Սիմոնի ) հետ խնամենալն ` նախ քան զ ` 1577: Առաջին յիշատակն է ` Ochatan թերեւս Յովնաթան անուամբ ազգայնոյ մի գործակալ ըլլալն (3 հոկտ. 1571) անոր 289 դուկատ առնելիքը պահանջելու Տոլֆինոյ կոչուած դրամասեղանէն (banco). այս բանիս վկայ եղած է մեր նախածանօթ Գէորգն Յովհաննիսեան: - Երեք տարի վերջը (1574 մարտ 3) Կարկատէցի Սիմոնի հետ ` որ նոյնպէս ի Հայոց տան բնակէր, կու վկայէ Շառլաթ անուամբ Ջուղայեցւոյ համար, որ ութ ամիս առաջ եկած էր. ինչպէս որ գրուած է անունն ծովային մաքսատան մէջ. ուրիշ ( Հալէպցի ) Շաւալաթի որդի մ՚այլ ( Աղեքսանդր ) այս վկայից վկայ կըլլայ: Իբրեւ թարգման թուրք ( թերեւս եւ պարսիկ լեզուի ) յիշուի (1575 մարտի 18) ուրիշ Ջուղայեցւոյ ( Բասսայ ո. Մարգարէի ) խնդրոյ մէջ: Երկու տարի վերջը (1577 մայիս 14) Պալլի Ահմէտ անուամբ Ամասիացի Թուրքի մի փոխ կու տայ 120 դուկատ, եւ գրաւական կառնու անկէ երեք ծրար երկու տեսակ մետաքսի, որ դեռ ի մաքսատան էր, իր քով պապելու պայմանաւ: Ուրիշ Ահմէտ մայլ ( Պէկպազարցի Հաճի Հիւսէինի որդի ) 1589 տարւոյն սկիզբը (2 յանուարի ) մահուան վտանգի մէջ ըլլալով. նօտարի հետ կու կանչէ զԳէորգ եւ զՄարկոս որդի Յակովբայ, թարգմանելու իր ըսելիքը, որ էր իր ստացուածոց, դրամոց եւ լաթեղինաց ժառանգ  կարգել իր հօրեղբօրորդին ( Եուսուֆ ). երեք հայրենակից Պէկպազարցի Թուրքք այլ վկայ կըլլան կտակին:

Շատ տարիներ այս թուականէս ետքը ` Գէորգայ զաւակաց  ծննդեան յիշատակէն զատ ` ուրիշ բան չեմ ետած իր նկատմամբ, այլ կերեւի թէ այն միջոցին ( իբր 13 տարի ) բաւական յաջողած ըլլայ իր միջնորդութեան արուեստով. վասն զի անկէ ետեւ գետիններ կամ արտեր գնելու զբաղած կու տեսնուի. եւ նախ 1592- ին վերջերը ( դեկտ. 27) Վենետկոյ սահմանէն շատ հեռու Պերկամոյ գաւառին մէջ, Պրեմպանա կամ Պրեմպոյ վիճակին Պիանգոյ կամ Պիանգիվալլէ գեղին, ( որ հիմայ կոչուի 8. Giovanni Bianco) Գաբիդելլի մասին մէջ 12 արտաչափ (campo) մշակուած գետին կու դնէ ` 600 դուկատի, Ալգայինոյ Սարվատոր անուամբ մէկէ  մի, եւ նորէն անոր վարձու կու տայ գնածը պայմանաւ վեց ամսէ վեց ամիս շահն կամ վարձքը առնուլ 5, այսինքն 30 դուկատ տարեկան: Բայց գրեթէ տարի մի վերջը (11 հոկտ. 1593) առուտուրը կու փոխէ. գետինը կու դարձընէ իր հին տիրոջը, ետ ըառնու տուած 600 դուկատը: Յայտ է որ անոր տեղ աւելի մօտ է շահաբեր երկիր մի դնել կուզէր, միանգամայն շատ աւելի ընդարձակ եւ արդէն տեսեր քններ որոշեր էր. վասն զի քիչ որ վերջը (26 հոկտ. ) կու սկսի այս նոր առուտուրը, բուն Վենետկոյ գաւառին նոալէ վիճակին Սալցանոյ գիւղի Վիլլադիկա կոչուած մասին մէջ (1): Այս գետինն 38 արտաչափ էր, կէսն Մարգոյ Տոլչէ անուամբ մէկուն, որ դաշնագրեցաւ վաճառել ամէն մէկ արտը 129 դուկատի, միւս կէսն ալ Լուկրեցիա Կորդեղի (Lucrezia Cortesi) անուամբ ազնուական տիկնոջ մի, որ գրեթէ նոյն գնով կու տայ իր մասը. բովանդակ գինն կամ ծախքն կըլլայ 510 դուկատ, որոյ համար նախ 1000 դուկատ տուաւ Գէորգ. մնացածն այլ քիչ քիչ յետոյ վճարեց: Այս գետնոյն մօտ նոյն Սալցանոյ գիւղի մասն համարուած Ռովիեկոյ տեղւոյ մէջ այլ 1 կամ երկու արտաչափ տեղ գնելով ` բովանդակն 40 արտավար հաշուեցաւ. զոր թէպէտ իբր 10 տարի վերջը (1602 յուլ. 8) Գէորգ 2000 դուկատի վաճառեց Ալվիզէ Կրիմանեայ ազնուականի, ազգականի նոյնացեղ դըքսի ժամանակի, որոյ Մարիամա գրուեցաւ ի դրամանոցն (zecca): Առաջուան գնածին նման ` ինքն ( Գէորգ ) նորէն վարձեց իր ծախածը 120 դուկատի վարձքով. սակայն յետոյ դարձեալ իր եւ իր որդւոց ձեռքը մնաց երկիրն, որ եւ այնպէս յիշուի 40 եւ աւելի տարի ետքն այլ. նա եւ անոր վրայ արտավար մի աւելցընելն, զոր յամի 1597 ( յանու. 24) կու դնէ նոյն Վիլլադիկայի մէջ իր մէկ փեսային ձեռքով. 131 դուկատի. Պրեցցագոյ (Prezzato) Մկրտիչ անուանեալ տեղացիէ մի:

Մինչեւ այս ժամանակներս Գէորգ միջնորդութեան գործն այլ չէր թողածընկերակըցութեամբ ուրիշ նշանաւոր միջնորդի եւ վաճառականի մի, որ էր Մարկոս Մուրատ որդի Յակոբայ, հիմայ ` արդէն տարիքն առած ըլլալով ` ուզեց ետ քաշուիլ ի գործոց: Երկու ընկերակիցք եւ շահակիցքն ներկայացան նօնարի ( ի 28 մայիսի, 1596), յայտնեցին եւ վաւերացուցին իրենց բաժնուիլը, ամեն հաշիւ մաքրած, եւ իրարմէ բնաւ առնելիք տալիք չունենալով, որպէս զի իրենց ժառանգք այլ չկարենան մէկմէկէ բան մի պահանջել: Ասկէ վերջը Գէորգ 12 տարի ալ ապրած է հանգըստեամբ, իր գնած 40 արտավար երկրին բերքը կամ վարձքը վայելելով, իր զաւակաց եւ թոռանց խնամքով եւ սիրով: 1607 ին ( օգոստ. 8) կու կանչէիր տունը ( որ այն ատեն Ս. Փելիքս թաղին մէջ էր ): Տրեվիզան, Zuandrea կամ Giov Trevisan նօտարը, եւ գրել կու տայ համառօտ կտակը, թէ եւ դեռ մտօք եւ մարմնով առողջ եմ, կըսէ, բայց ծերացեր, անոր համար կուզեմ գործերս կարգաւորեալ թողուլ, եւ յետ յանձնելոյ զհոգին առ Աստուած եւ առ Ս. Աստուածածին, առանց մի առ մի յիշելոյ ստացուածքը ` զամենքն այլ կու թողու հաւասար իր երկու որդւոց, Ստէփանի եւ Սիմոնի. իսկ իր հինգ դստերաց ` բան մայլ չեմ թողուր, կըսէ, որովհետեւ զանոնք կարգեցի եւ ամենուն ալ տուի ինչ որ պատշաճ համարեցայ, իսկ բարերարութեան տեղեաց համար ` ինչ որ պատշաճ համարին որդիքս ` թող տան իրենք: Դստերաց տուածէն կու յիշուի միայն Զապելի կամ Եղիսաբեթի տուածը, որ էր 800 դուկատ, զոր անոր այրիկն ( Յուլիան Պիոնտոյ Ֆիորենդին կամ Ֆիորենցացի, ) ընդեղինաց եւ ալեր ամբարապետաց քով շահու գրեր էր. եւ հիմայ ( թերեւս կասկածելով հօրը մահուանէն ետեւ վտանգուելու ) Զապել աղաչեց զհայրը, եւ սա յանձն առաւ ներկայանալ նօտարի, իր կտակն ընելէն ամիս մի վերջը (25 մարտ, 1607), եւ այդ գումարը (800 դուկատ ) դարձընել տալու իր Սալցանոյ գիւղի երկիրներէն տասն արտավարի վրայ, տարին 48 դուկատ շահ տալով Զապելի. եւ այս բանիս հոգը յանձնեց նր Սիմոն որդւոյն: Շատ տարիներ վերջը (1635, մարտ 21), միւս որդին Ստեփան այս գումարը կամ օժիտը ` ամբողջ դարձուց իր քրոջը ` Զապելին, որ այն ատեն այրի էր մնացեր, եւ երկուքն այլ մէկմէկու անդորրագիր տուին: Դստերը օժիտը կամ ժառանգութիւնը ապահովցընելն ` Գէորգայ վերջին յիշուած գործն է. անոր վրայ տարի մի եւ ամիս մի այլ ապրեր է, եւ ի 20 ապրիլի 1608 ին, վախճաներ է, ըստ վերոյգրածիս ` 96 տարուան, ջերմով եւ վէրքով մի հիւանդացեալ: Ս. Փելիքս եկեղեցւոյ թաղին մէջ, ուր եւ թաղուած է հաւանօրէն:

Գէորգայ դստերաց առջինեկին ` Զապելի ` ամուսինն էր Յուլիան Պիոնտոյ. Չեչիլիայի ` Յովհան Ֆիլիպպին. Գիարայ ` Մեմոլի մականուանեալ  Կ. Պօլսեցի. իսկ միւս երկուց. անուանն եւ Պաւլայ Դոմինիկայ, ամուսնաց ` մին կոչուի Յովհ. - Անտոն Ալէաննի (Alleanni Zuan Antonio), միւսոյն Ստեփան Կածարոյ (Gazaro) գրուած, որ թերեւս Ղազար Հայ ըլլայ. բայց ասոնց որն որուն ընկեր էր ` չեմ գտած:

Յիշուեցաւ ի սկզբան Գէորգի մէկ եղբայրն ` Յովսէփ. սա իրմէ քսան տարի վերջը (1627) վախճաներ է յԱնդօնա. յաջորդ տարին (1628 յան. 17) Գէորգ Գաքիլիոյ սէնսարն եւ չորս ազգային վաճառականք `  նօտարի առջեւ երդմամբ կու վկայեն, որ Յովսեփայ գործակալն եւ խաչեղբայրն (compare) Գալուստ Ռաղուրլա (Ventura Ugerin գրուած ) ըսեր է, թէ Յովսէփ պատուիրած է որ իր ստացուածքը Անգոնայի Հայոց տան վերակացու ` Բարդոյի քովն է (Bardo Caster, թերեւս Կողովագործ ), պէտք է առնուլ եւ տալ Զաքարիայի որդի Մարկոս սարկաւագին, որ իր ազգականն է, եւ իր թաղման ծախքը հոգացեր էր:

Գալով հիմայ Գէորգայ որդւոց, Սիմոնի յիշատակ չեմ գտած հօրը մահուանէն վերջը. իսկ Ստեփան շատ հեղ յիշուի, եւ գրեթէ միշտ իր հօրմէն ժառանգած երկրներուն համար, ամբողջ 40 արտաչափին. ուսկից կերեւի որ Սիմոն շուտ վախճանած ըլլայ. 1620 էն առաջ, վասն զի այս թուականէս կու սկսի յիշուիլ Ստեփանի գետինները ծախելն կամ վարձելն. նախ ( սեպտեմբ. 26- ին ) իր հօրը ` զատ տեղ մի ( Վերին Ոտվիեկոյ կամ Sabrosi) գնած արտաչափ գետինը կու ծախէ 150 արտաչափ գետինը կու ծախէ 150 դուկատի ( Աղեքսանդր Պոծայ վենետկեցի վաճառականի մի ). երկրորդ տարին (15 յանու. 1621) կու դաշնադրի նոյն Աղեքսանդրի ծախել մէկ ու կէս արտաչափ գետին այլ ի Վիլլատիկայ. արտաչափն 130 դուկատի, բայց Աղեքսանդր բաւական ապահովուած չհամրելով դաշինքը կաւրեն նօտարի առջեւ:

Ստեփանի Չեչիլիա Լուչինա քոյրն կապրէր երկանը հետ Վենետկոյ Բորդոյ Կրուարոյ վիճակին Տիզանա (Tisana) գիւղի Ս. Միքայէլ (S. Michiel del Guarto)  ըսուած կողմը, ուր տուն եւ տեղ ունէր, բայց այրիկն ( Ֆիլիպպին Յովհան ) ծախեր էր զանոնք տեղւոյն քահանային, եւ գինն աւանդեր էր Տիզանայի դիւանատան. 1626 ին սկիզբը (21 յանու. ) Ստեփան իր քրոջ խնդրելովը ` գործակալ մի դրաւ ( Մարտին Ալպերդինի ) որ այն գումարէն 188 դուկատ հանէ, որպէս զի Չեչիլիա նորէն իր տունը եւ տեղը դնէ. եւ անշուշտ այնպէս եղած է: Վերը յիշեցինք Ստեփանի միւս քրոջ Զապելի ) այլ ըրած տիրութիւնը կամ օգնութիւնը. այն առթին ` 80) դուկատը ճարելու համար 10 արտաչափ գետին ծախեր էր (21 մարտի. 1635). Նիկոլ. Պալտոյի (Nicolo q. Pompeo Baldo) այս պայմանաւ որ ինքն իր ծախածին վարձուոր ըլլայ 5 առ հարիւր շահ վճարելով, եւ եթէ հինգ տարուան մէջ վճարէ նորէն երկիրն իրեն դառնայ. եւ այնպէս այլ կընէ ու կու տիրանայ իր տեղւոյն: _ Նախընթաց տարին (1634) վախճանած է Ստեփանի կինն Պաւլա Պաւլինի, որուն հետ պսակուած էր 1613 ին. սա օժիտ բերած էր 2000 դուկատ. 500 դուկատի ալ հագուստ եւ այլն, որ չափաւոր հարըստութեան նշան է, այն ատենուան ստակի արժէքին համեմատ. եւ որովհետեւ անկտակ մեռաւ. ըստ օրինաց Վենետկոյ ` ընչից երրորդ մասն կինկնար էրկանը, մնացեալն ` որդւոցը: Ստեփան երկու զաւակ ունէր, մանչ մի եւ աղջիկ մի. զսա ` որ իր մօր անուամբ Ռախինա կոչեր էր, արդէն կարգէր եւ օրինաւոր օժիտը տուեր էր ուստի իր կնկան 2500 օժտէն առաւ իրեն ընկած երրորդ մասն 833 դուկատը. իսկ իր ( հօրն անուամբ ) Գէորգ որդւոյն ` մնաց երկու բաժինն, այսինքն 1666 դուկատ, այս գումարին տեղ հայրն տուաւ Գէորգայ 100 դուկատի ինչք, մնացեալ մեծ գումարին համար այլ Սալցանոյ գեղին երկրէն տուն մի եւ 15 արտաչափ, ո ' ր կտորն որ ուզէ. այս բանս նօտարի առջեւ Տիրամօր եկեղեցւոյն (8. Maria Master Domini) աւագերիցուն տանը մէջ գրուեցաւ, եւ Գէորգ իր հօրը անդորրագիր տուաւ, (19 մայիս 1635): - Նոյն որ նոյն տան մէջ Գէորգ իբրեւ արդէն չափահաս խնդրեց որ ինքնագլուխ ըլլայ ` հայրական նշխանութենէն ազատուած. ըսել է թէ 20 տարեկանի մօտ էր. հաւանեցաւ հայրն, եւ նօտարական գրով հաստատել տուաւ, « եւ ի նշան ազատագրութեան կըսէ նօտարն, իր Աստուծմէ խնդրած հայրական օրհնութիւնը տուաւ որդւոյն, եւ երկուքն այլ փոփոխակի խոստացան եւ պարտաւորեցան հաստատ պահել այս դաշինքը »:

Գէորգ Գէորգեան արդեօք իր մօր օժտէն ժառանգած գետինը զատեց ու առանձին բանեցուց, եթէ նորէն հօրը դարձուց ` անոր գինը առնըլով. - յետինս հաւանական կերեւի. որովհետեւ իր տպագրութենէն չորս տարի վերջը (1639 փեբր. 22) հայրն Վիլլատիկայի մէջ ունեցած ամբողջ 40 արտաչափը վարձու տուաւ Յուլ. Պորտոլուծծոյ (Giuliano Portoluzzo) Սալցանացի մէկու մի, իրեք տարուան համար, այսպիսի դաշամբ, որ սա ստակի տեղ տարուէ տարի տայ իրեն 55 քոռ (staro) լաւ, մաքուր, չոր ցորէն, 45 տակառ զուտ գինի (vin collado mastelii 45 a mosto), տեսակ տեսակ փայտեղէն կէս կէս չափ, քոռ մի կորէակ, քոռ մի կարմիր աւէլի հունտ, եւ իբրեւ ընծայ ` Ամենայն Սրբոց տօնին ( նոյեմբ. 1) զոյգ մի սագ. Ծննդեան տօնին ` 3 զոյգ որձատ, խոզ մի 100 լարանոց. Բարեկենդանին ` 3 զոյգ հաւ. Զատկին 200 հաւկիթ. Ս. Պետրոսի տօնին ` 3 զոյգ վառեակ. եւ զայս ամենն ալ վարձուորն պարտական էր բերելու ինչուան ի Մեսարէ, որ Վենետկոյ ցամաքին մօտիկ եւ գլխաւոր նաւակայ աւան մէ. ինչպէս որ կընէր եւ կու վճարէր առջի վարձուորն: Ընդեղինաց եւ գինւոյ չափերն Տրեվիս քաղաքին չափերովն են, որոյ գաւառին սահմանուած էին վարձեալ արտերն:

Այս յիշատակէս վերջը չգտնելով ուրիշ բան Գէորգայ որդի եւ Գէորգայ հայր Ստեփանոսին, հարկ է բարով վայլէ ըսենք իր վարձուորին ընծայքը, եւ թողումք որ ժամանակն յայտնէ ի վախճանը եւ այն գետիններուն ժառանգները: - Որդւոյն Գէորգայ այլ մասնաւոր յիշատակ մի ծանօթ չէ. բայց եթէ 1650- ին ( օգոստ. 19) իբրեւ 50 ազգային վաճառականաց հետ ( որոց ամենուն անուանքն այլ գրուած են ) միաբանելով կու խնդրէ, որ այն ատեն ի Վենետիկ զտուող նշանաւոր ( եւ շատ այլ նշանաւոր ) Թովմաս վարդապետն որ, երբեմն եւ պատրիարք (1) իրենց պաշտպան մի ընտրէ զիրենք խաբողներէն. յետոյ ոմանք զնոյն ինքն կընտրեն պաշտպան ` իրենց պարտականաց հետ դատաստանին համար: - Թուի թէ նոյն ինքն Գէորգ է (Giorgio Punea գրուած, իբր Փանոս, Ստեփան ), որ 15 տարի վերջ այլ (1665 հոկտ. 29) 30 իւ չափ ազգայնոց հետ երեսփոխան կու կարգեն զՍարուխան որդի Յակովբայ, որ Քառասնից դատարանին մէջ բողոքէ Կիպրոսի մաքսառուաց դէմ. զիրենք նեղելնուն համար: - Այլ աւելի շատ տարիներէ վերջը (1689 յունիս 9) վերջին անգամ ( իմ ծանօթութեամբս ) կերեւի Գէորգ ` իբրեւ կնքահայր Յովհաննէս Չէլսի կոչուած ազգայնոյ մի որդւոյն մկրտութեան, զոր Գալուստ կամ իտալօրէն Վենդուրա կանուանեն. այն ատեն Գէորգ կու բնակէր ի Ս. Յուլիան թաղի եւ թերեւս ի նոյն իսկ ի Հայոց տան: - Ասով կու վերջանայ այս Կեսարացի Թէոդորեան տոհմի Գէորգեանց ` մեր գիտցած 120 տարուան յիշատակեն ` ի Վենետիկ: