Հայոց
ԺԶ
դարու
ի
Վենետիկ
պէսպէս
նշանաւոր
երեւութից
մէջ
`
մէկն
այլ
է
իրենց
կաթողիկոսաց
գալուստն.
եւ
թերեւս
եւ
առաջին
անգամն
ըլլայ
Հայոց
եկեղեցւոյ
գլխոյն
գալն
յարեւմուտս,
թէպէտ
եւ
ԺԱ
դարէն
կարծուի
Գրիգորի
Վկայասիրի
հանդիպիլն
ի
Հռովմ,
եւ
իրմէ
վերջը
Ռուբինեանց
իշխանութեան
ատեն
`
այլոց,
բայց
ասոնք
դեռ
երկբայականք
են:
Իսկ
այս
ատեն
եկողաց
առաջինն
Ստեփաննոս
Ե
Սալմաստեցի
(
ի
կէս
դարուն,
1550)
իր
մէկ
կոնդակին
մէջ
ի
Հռովմ
գրուած,
կու
վկայէ
հօն
կենալը
վեց
ամսէ
աւելի:
Կոնդակին
պատճառն
այլ
է
վկայական
մի
`
զոր
տուեր
է
(
սեպտեմբերի
6
ին
)
Պետրոս
անուամբ
Եթովպացի
երիցու
մի,
ձեռնադրելով
զնա
արքեպիսկոպոս
իր
երկրին,
Մահլուզայ
գաւառին
(
որոյ
աթոռն
էր
ի
Ֆարակոյ
),
ի
փոխարէն
իրեն
ըրած
ծառայութեանն
եւ
առաջնորդութեան
առ
Սրբազան
Պապն
եւ
առ
մեծամեծս,
միանգամայն
եւ
մեծ
սիրոյն
«
ի
վերայ
մեր
ազգին
».
որոյ
համար
եւ
իրեն
երեսփոխան
եւ
վաքիլ
կարգէ
Հայոց,
«
Մեծ
Հռոմայ
էկողին
եւ
գնացողին,
զորն
որ
սա
կամենա
`
ընդունէ,
եւ
զոր
չկամենա
`
ճանապարհու
դնէ.
վասն
այս
պատճառի,
զի
բազում
անբան
մարդիկ
կու
գան
եւ
նախատինք
կու
վաստակեն
Հայոց
ազգիս
»:
-
Թողլով
իբրեւ
մեր
նպատակէն
դուրս
քննել
Կաթողիկոսին
գործերն
ի
Հռովմ,
մեր
յիշելիքն
է
իր
հանդիպիլն
ի
Վենետիկ,
որոյ
հաւաստիքն
է
յանձնարարութեան
կամ
ընծայական
գիր
մի,
զոր
գլխաւորք
Հայոց
հպատակք
Թահմազայ
յաջորդին
Շահ
Իսմայէլի
(
որոյ
համար
զիրենք
Պարսիկ
կ՚անուանեն
),
գրած
են
առ
Դուքսն
եւ
առ
մեծամեծ
պաշտօնեայս
Հասարակապետութեան
Վենետկոյ:
Գրուածին
հայերէն
բնագիրն
չէ
յայտնուած,
այլ
իտալերէն
թարգմանութիւնն
կայ,
յորում
կու
պակսին
(
ցանկալի
)
անուանք
գրողացն,
այն
ատենի
մեծամեծացն
Հայոց.
գուցէ
առանձին
ծածուկ
նշանակած
ըլլան,
վասն
զի
զգուշաւոր
գրուածքին
քանի
մի
խօսքէն
գուշակուի
`
որ
քաղաքական
խնդրոյ
համար
էր
կաթողիկոսը
ղրկելնին:
Պէսպէս
թուականօք
գրուած
է
թուղթն.
«
Ի
6970
ամի
սկզբան
աշխարհի,
»
1547
ամի
Մարդեղութեան
Աստուծոյ,
1400
ամի
(
նոր
)
թուականին
Հռովմայ,
ի
ՋՂԶ
(996)
թուականին
Հայոց,
յերկիրն
Արարադայ,
ի
կողմանս
Եփրատայ
եւ
Տիգրիսի
մեծամեծ
գետոց,
ընդ
հովանեաւ
Մարկատ
(Marest,
Մասեաց
)
լերին,
ուր
է
տուն
Նոյի,
ի
սահմանս
Վաղարշապատ
քաղաքին,
մերձ
յաստուածաշէն
եկեղեցին
Էջմիածնի
(1):
Թղթոյն
այս
վերջաւորութեան
համեմատ
է
եւ
սկզբնաւորութիւնն,
որոյ
վերնագիր
գրած
է
թարգմանն:
«
Աղերսագիր
տերանց
Հայոց,
(Supplica
delli
Signori
Armeni).
Ով
աստուածահիմն
եւ
քրիստոսաշէն
եւ
ի
Հոգւոյն
Սրբոյ
պահպանեալ
քաղաք
Վենետիկ,
զոր
ունին
եւ
բնակեն
ուղղափառ
տեառքն
Վենետք,
ով
ամենայն
քրիստոնէից
եւ
ամենայն
մոլորելոց
նաւահանգիստ
եւ
ապահով
օթեւան.
դու
ամենայն
քաղաքաց
քրիստոնէից
հարսն
եւս,
եւ
ամենայն
աշխարհի
հաւատարիմ
օթարան.
Աստուած
ներշնչեց
ի
կուրծս
հիմնադրաց
նորին,
որուն
զարմանայ
ամենայն
աշխարհ.
թէ
ինչպէս
հիմնեցար
ջրոց
վրայ,
այնպէս
լաւ
զետեղուած,
ինչպէս
կըսէ
մարգարէն.
Գնայք
գետոց
ուրախ
առնեն,
եւ
ալիք
ծովուց
ամրանան.
իշխանուհի
(lmperatrice)
ծովու
եւ
ցամաքի.
յիրաւի
մարգարէական
հոգւով
քեզի
համար
ըսուած
է,
եւ
քեզի
համար
կայ
եւ
մնայ
ըսուածն.
Որոտաց
Տէր
ի
վերայ
ջուրց
բազմաց:
Ով
աստուածապահ
քաղաք,
որպէս
Գիրք
ասեն,
Հրեշտակք
նորա
շուրջ
զնովաւ
են:
Աստուած
դրաւ
ի
քեզ
մշտնջենաւոր
թագաւորութեան
աթոռը.
քեզմով
շատ
անգամ
քրիստոնէութիւնն
պաշտպանեցաւ:
Ուրեմն
կեցցես
ուրախ,
որ
քեզի
նշան
եւ
պաշտպան
ունիս
զմեծ
Առիւծն,
ամենէն
ուժովն
եւ
զօրաւորն
ի
կենդանիս,
զՄարկոս
աւետարանիւ.
Դպիր
Բարձրելոյն,
եւ
գրոշ
յաղթական
թշնամեաց...
Ով
վեհ
քաղաք
Վենետիկ,
հիմնեալ
ի
բանն
կենդանի,
եւ
իմաստուն
աթենական
աթոռ
բովանդակ
աշխարհի,
գիտնագոյն
ապաստանարան
եւ
անյաղթ
վահան
հոյակապ
Իտալիոյ
(Invincibil
scudo
della
superda
Italia),
մանաւանդ
թէ
պաշտպան
բովանդակ
քրիստոնէութեան,
թէ
խոհեմութեամբ
եւ
թէ
զինուք,
նուաճելով
զյանդուգն
թըշնամին
ճշմարիտ
հաւատոց:
Քեզ,
ո
'
վ
գեղեցիկ
Վենետիկ,
քեզ
կու
վայելէ
ճշմարտապէս
կոչուիլ
թագուհի
աշխարհի,
ամենագեղեցիկ
գիրքով,
ուր
առատապէս
կու
հոսին
հարստութիւնք
ծովու
եւ
բարիք
ցամաքի:
Եւ
թէպէտ
հեղինակութեամբ
Առաքելոյն
Պետրոսի
Հռոմ
քաղաքն
է
գերիշխան,
սակայն
դու
վեհ
քաղաքդ
Վենետիկ
դու
բանալի
եւ
փականք
ես
բովանդակ
քրիստոնէութեան
»...
Յետ
այլ
եւս
այսպիսի
գովութեանց
կու
դառնայ
գրիչն
առ
դուքսն,
զինքը
չձանձրացընելու
համար
»,
կու
մաղթէ
իրեն
անկէ
`
«
որ
կու
վարէ
զերկինս
եւ
կու
պահէս
քաղցր
ներդաշնակութեամբ
`
յանդադար
շարժման,
միշտ
օրհնութեամբ
պահպանել,
բոլոր
քո
զաւակոքդ:
Եւ
որովհետեւ
պարզ
ես
մտօք,
որպէս
հաւատամ
եւ
սրտիւ,
սովորական
կերպովդ
ընդունէ
իմ
գրեթէ
բարբարոս
կերպով
խօսուածս,
եւ
մեր
տգիտութեան
պակասութիւնը
լեցու
քո
գերագոյն
իմաստութեամբ...
Մենք
գիտեմք
ստոյգ
որ
մեր
Հայ
ազգն
ի
տերանց
Վենետաց
շատ
սիրուած
եւ
զգուած
է.
որոց
համար
`
նախ
ի
կողմանէ
Առաքելոցն
Բարդողիմեայ
եւ
Թադէոսի
ողջոյն
կու
զրկեմք
սուրբ
նշխարաց
Ս.
Մարկոսի
`
առաքելոյ
եւ
աւետարանի.
եւ
ի
կողմանէ
մեր
համօրէն
եպիսկոպոսաց,
վարդապետաց
եւ
բովանդակ
կղերին,
եւ
ամենայն
ազնուականաց
եւ
բովանդակ
մեր
ազգին,
խոնարհելով
կու
պատուեմք
եւ
կողջունեմք
ձեր
փառաւոր
եւ
յաղթական
դրոշը.
համբուրելով
զոտս
ձեր
ամենապայծառ
Գլխոյն:
Սրբազան
ժողովոյ
կատարեալ
թուով
Տասանց,
ըստ
օրինակի
տասն
Պատուիրանաց,
կատարեալ
խորհրդարանի
Քառասնից,
ժողովոյ
ատենակալ
Ծերունեաց
(Pregadi)
եւ
քու
ամենայն
իմաստուն
պաշտօնէից.
գերյարգելի
Պատրիարքին,
եւ
ամենայն
առաջաւորաց
(prelati),
քահանայից,
քարոզչաց,
վարդապետաց,
եւ
քո
բովանդակ
հաւատարիմ
ժողովըրդեանդ:
-
Եւ
մենք
խեղճ
Հայքս
ի
մասին
Պարսից,
ի
ներքոյ
խիստ
տառապանաց
այլադենից,
կու
սպասեմք
ձեր
գալուն,
ինչպէս
սուրբ
նախահարքն
սպասէին
փրկչին
Քրիստոսի:
Գիտեմք
որ
ի
զգօնութենէ
տերանց
Վենետաց
պիտի
սկսի
մեր
փրկութիւնն
եւ
ազատութիւնն:
Կուղարկեմք
մեր
պատրիարքը
Ստեփանոս,
շատ
պատճառաց
համար,
առ
մեծապայծառ
տէրութեան
ձեր,
որ
յարգութիւն
ընծայէ
ձեզ.
եւ
մեր
կողմանէ
յանձնէ
զմեզ
առ
ձեզ.
եւ
յետոյ
շնորհք
ընէք
իրեն
որ
կարենայ
երթայ
եւ
համբուրել
զոտս
ամենասրբազան
Պապին:
Փառք
Աստուծոյ:
»
Այս
գրուածէն
զատ
վկայութիւն
մի
չեմ
գտած
Ստեփանոս
կաթողիկոսի
գալուն
եւ
գործոց
ի
Վենետիկ.
բայց
շատ
հաւանական
է,
որ
բաւական
ատեն
մի
կեցած
ըլլայ
ի
քաղաքիս,
եւ
հետն
այլ
մեծաւոր,
փոքրաւոր
եւ
ընկերներ
ունեցած
ըլլայ,
եւ
յառաջ
քան
եւ
Հռովմ
այս
տեղ
Դքսին
յայտնած
`
իր
գալուն
պատճառը,
կամ
պատճառները
`
ըստ
բանից
աղերսագրին,
որ
բաւական
հմուտ
եւ
ծաօթ
կերեւի
Վենետկոյ
տէրութեան
կառավարութեան
պաշտօնէից
եւ
օրինաց,
միանգամայն
եւ
վկայ
Հայոց
յաճախելուն
եւ
ընդունելութեանն
ի
Վենետիկ:
